ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: Το φέρον (μοίρα) φέρε…

«Ει το φέρον σε φέρει, φέρε και φέρου»

(Αν η μοίρα σε σέρνει, άντεξε και άφησε να συρθείς μαζί της))

Ο Παλλαδάς ο Αλεξανδρεύς συμβουλεύει να υποφέρουμε με καρτερικότητα την μοίρα μας (φέρον). Διαφορετικά αν αντιδρούμε με λύπη και τον εαυτό μας στεναχωρούμε και η τύχη – μοίρα μάς σέρνει στα δικά της πεδία «ει δ’ αγανακτείς και σαυτόν λυπείς και το φέρον σε φέρει» (Ανδ. Π. 1073). Στην προτροπή αυτή ο καθένας θα μπορούσε να έχει τις δικές του αντιρρήσεις, όχι, όμως, και στη γλωσσική επιλογή με την οποία ο επιγραμματοποιός προβάλλει αυτήν. Η κυριαρχία του φέρω είναι απόλυτη και γι’ αυτό εμπεριέχει ένα διατακτικό τόνο.

Ωστόσο και εκείνος που δεν αντιδρά στη μοίρα του (φέρον) και καθίσταται άβουλο θύμα – έρμαιο των καταστάσεων, χαρακτηρίζεται ως άτομο με έλλειμμα θέλησης και δύναμης. Η φράση που αποδίδει τη χαρακτηρολογική δομή αυτού του τύπου ανθρώπου είναι το «άγεται και φέρεται».

Στον καθημερινό μας λόγο κυριαρχεί η παρουσία του ρήματος φέρω και των παραγώγων του και ίσως είναι από τις λίγες λέξεις με τόσα πολλά παράγωγα και σημασίες. Την πολυσημία του φέρω εμπλουτίζουν και τα σύνθετά του με πολλές προθέσεις, όπως: Αναφέρω, υποφέρω, καταφέρω, περιφέρω, διαφέρω, μεταφέρω, προφέρω, αποφέρω, εισφέρω, επιφέρω, προσφέρω… Κάθε πρόθεση προσδίδει στο ρήμα ^­φέρω και μία άλλη σημασία – κυριολεκτική ή μεταφορική εμπλουτίζοντας έτσι το σημασιολογικό του φορτίο.

Π.χ. Πάλι τα κατάφερες/ Διαφέρει πολύ το ένα από το άλλο/ Ο Έλληνας πολίτης εισφέρει πολλά στο κράτος/ Ο σεισμός επέφερε πολλές καταστροφές/ Το εμπόριο αποφέρει πολλά κέρδη/ Το ελληνικό έθνος υπέφερε πολλά στην Τουρκοκρατία…

«Γην τε και ύδωρ παρά βασιλέα φέρω» (Ηρόδ. 7, 131), «όσα φέρνει η ώρα, δεν τα φέρνει ο χρόνος όλος». Αλλά και «η κυβέρνηση επέβαλε υποχρεωτική εισφορά υπέρ των σεισμοπλήκτων», «Η Τουρκία παραβιάζει κατάφωρα τον εναέριο χώρο της Ελλάδος». Όπως, επίσης, και «ο δημιουργικός διάλογος ελαχιστοποιεί τις κοινωνικές διενέξεις», «ο γιατρός διέβλεψε βλάβη του οισοφάγου».

Τα παραπάνω παραδείγματα εκτός από την σημασιολογική ποικιλία του ρήματος φέρω καταδεικνύουν και την πολυεπίπεδη παρουσία του στο λόγο μας με λέξεις από τα διαφορετικά του θέματα.

Τα θέματα είναι: α. φερ-, β. φορ-, γ. φωρ-, δ. ενεκ-, ε. οισ-. Επειδή η αναλυτική καταγραφή των λέξεων που παράγονται από τα παραπάνω θέματα θα απαιτούσε πολύ χώρο, θα δοθούν εκείνες οι λέξεις που χρησιμοποιούνται συχνότερα.

Από το θέμα *φερ- παράγονται λέξεις: φέρσιμο, φέρετρο, φερέφωνο, περιφέρεια, κατωφέρεια, φερέγγυος, φέρελπις, φερνή: «δεν μου αρέσει καθόλου το φέρσιμό σου», «οι οπαδοί είναι φερέφωνα του προέδρου της ομάδας», «πολλοί φοβούνται ακόμη και τα άδεια φέρετρα», «ο συνομιλητής αποδείχτηκε αφερέγγυος» και «η κόρη του άρχοντα ήταν μία πολύφερνη νύφη» (με μεγάλη προίκα), «ο Γιώργος ήταν ένας νέος φέρελπις».

Πολλές, επίσης, είναι και οι λέξεις που έχουν ως θέμα τη ρίζα *φορ-. Τέτοιες λέξεις είναι: φορά, φορέας, φορείο, φορτίο, εισφορά, πρόσφορο, συμπεριφορά, λεωφόρος, παράφορος, φορητός, δορυφόρος… Τα παραδείγματα στα οποία χρησιμοποιούνται οι παραπάνω λέξεις ποικίλλουν: «οι συντηρητικοί αδυνατούν να παρακολουθήσουν τη φορά των πραγμάτων», «η ενεργοποίηση των κοινωνικών φορέων μπορεί να αμβλύνει το μέγεθος των κοινωνικών προβλημάτων», «η ανθρώπινη συμπεριφορά σύμφωνα με τους φροϋδιστές είναι προϊόν του ασυνειδήτου», «να πάρεις το λεωφορείο της γραμμής».

Από το θέμα *φωρ- παράγονται λέξεις: φωρισμός, αυτόφωρος, κατάφωρος, φωρ (κλέπτης): «από το διευθυντή κρίθηκε αναγκαία η αγορά δύο ακόμα φωριαμών», «Το αδίκημα κρίθηκε αυτόφωρο και ο ένοχος οδηγήθηκε στις φυλακές».

Από το θέμα *ενεκ- παράγονται οι λέξεις: διένεξη, διηνεκής (αόρ. ήνεγκον, ενεγκείν): «δεν μπορεί αυτή η κατάσταση να συνεχίζεται στο διηνεκές».

Τέλος, από το θέμα *οισ- (μέλλοντας οίσομαι…) η λέξη οισοφάγος και ίσως ο οίστρος.

«άγει σε και φέρει της ρινός,/ φασίν, έκλων»

(σε άγει και σε φέρει και σε τραβάει από τη μύτη, όπως λένε, Λουκιανός «Διάλογοι» - Λόγια της Ήρας προς τον Δία)

Αξιοπρόσεκτη, όμως, είναι η παρουσία του φέρω στις διάφορες φράσεις με μεταφορική σημασία, όπως: α.«άγεται και φέρεται από τον καθένα», β.«από τότε το φέρνει βαρέως», γ.«φερ’ ειπείν», δ.«απλά το ‘φερε ο λόγος», ε.«Μη φέρνεις τώρα την καταστροφή», στ.«το σκάνδαλο έφερε στο φως ο ημερήσιος τύπος», ζ.«έφερε στον κόσμο δύο υγιέστατα αγοράκια», η.«με δυσκολία τα φέρνω βόλτα», θ.«ωραία του την έφερες», ι.«φέρθηκες σαν αρχάριος».

«Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας»

Η παραπάνω εμβληματική φράση που αποδίδεται από τον Βιργίλιο στον Λαοκόοντα«timeo Danaos et dona Ferentes» αποτυπώνει και τη σχέση του ελληνικού τύπου *^­φερ- με την αντίστοιχη ρίζα *Fer-της Λατινικής γλώσσας.

Πολλές φορές μιλάμε για την «πολύφερνη νύφη», για το «τελευταίο καρφί στο φέρετρο» (η τελική αποτυχία – καταδίκη), για τα Μ.Μ.Ε. που είναι «φερέφωνα της κυβέρνησης», για τα «φερτά» υλικά που έφερε το κύμα, για την «φερεγγυότητα» κάποιου προσώπου, για τους «φερέλπιδες» νέους, για κάποιον που «φέρεται» να δήλωσε πως…, το γνωστό «μη φέρεσαι σαν μικρό παιδί», για το «ιικό φορτίο»…

«Το φέρον εκ θεού καλώς φέρειν χρή»

Την προτροπή του Παλλαδά για καρτερικότητα «φέρε και φέρον» συμπληρώνει ο Σοφοκλής με τη δική του διδαχή, συμβουλεύοντάς μας να υπομένουμε με καλή διάθεση ό,τι μας στέλνουν οι θεοί και η τύχη. Φαίνεται πως το ρήμα φέρω βοηθούσε πολύ τους αρχαίους να διατυπώνουν τις προτροπές τους χρησιμοποιώντας όλους τους τύπους του, για την ανάγκη να υπομένει κανείς την τύχη του.

«Δοθεί μοι οιστέον ημίν την τύχην»

(Ευριπίδη, «Ίων», 1260)

 

^­* Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.