ΓΛΩΣΣΟδρόμιον :Οι λέξεις μας… η οικογένειά μας

 

«Δε βλέπεις ότι όλος ο σκοπός της Νέας Ομιλίας είναι να στενέψει τα όρια της σκέψης; Στο τέλος θα κάνουμε κυριολεκτικά αδύνατο το έγκλημα  της σκέψης, γιατί δε θα υπάρχουν λέξεις για να το εκφράσει κανείς».(Τζώρτζ Όργουελ, «1984»)

Ο Όργουελ με το δυστοπικό του μυθιστόρημα, το «1984» δεν αποκάλυψε μόνο το πρόσωπο μιας αυταρχικής και απρόσωπης εξουσίας του μέλλοντος αλλά και τους μηχανισμούς με τους οποίους αυτή θα ποδηγετούσε το λαό. Βασικό στοιχείο αυτών των μηχανισμών ήταν το «έγκλημα της σκέψης» και η «επιβολή της διπλής σκέψης». Αναγκαία, όμως, προϋπόθεση για την λειτουργία των μηχανισμών ποδηγέτησης ήταν η δραστική μείωση των λέξεων, μία sui generis «γλωσσοκάθαρση». Δίπλα σε αυτήν συντελούνταν και μία διαφορετική ερμηνεία των λέξεων έτσι ώστε η ριζική σημασία τους να αλλοιώνεται και να παραποιείται προς το συμφέρον της εξουσίας.

Στο βαθμό, όμως, που μειώνονται δραστικά οι λέξεις ή παραποιείται η αρχική τους σημασία τότε μειώνεται και η αντιληπτική ικανότητα του ατόμου – πολίτη. Αυτό σημαίνει ότι το άτομο χάνει τις ιδιαιτερότητές του και λειτουργεί μόνο ως μέλος της μάζας – της αγέλης χωρίς ταυτότητα. Αποτέλεσμα όλης αυτής της διαδικασίας η μετατροπή του ατόμου – πολίτη σε ένα ετερόνομο και υπεξούσιο ον, σε ένα στατιστικό στοιχείο του κόμματος και του Μεγάλου αδελφού.

Για να αποφευχθεί αυτή η εφιαλτική προοπτική είναι αναγκαίο να εμπλουτίσουμε το λεξιλόγιό μας, αλλά και να αναζητήσουμε το ριζικό σύστημα των λέξεων. Κι αυτό γιατί όταν γνωρίζεις και χρησιμοποιείς πολλές λέξεις, σκέφτεσαι σύνθετα και σε πολλά νοηματικά επίπεδα. Μπορείς να κατανοείς την πραγματικότητα, να την ερμηνεύεις κι αν χρειαστεί να την υπερασπιστείς ή να την αλλάξεις. Λέξεις και Σκέψη, λοιπόν, σε μία σχέση αλληλο-τροφοδότησης υφαίνουν τον κριτικό νου και τον ελεύθερο αλλά και υπεύθυνο πολίτη.

Οικογένειες Λέξεων

«Το γαρ αυτό νοείν εστίν τε και είναι»

Ο Παρμενίδης τόνισε πως η πραγματικότητα που μάς περιβάλλει δεν υπάρχει αντικειμενικά αλλά είναι προϊόν της νόησής μας (σε μια ελεύθερη μετάφραση). Με μια άλλη, όμως, ανάγνωση ο Ελεάτης φιλόσοφος διαπιστώνει πως η σκέψη και η ύπαρξη είναι το ίδιο πράγμα. Έτσι η σκέψη του Παρμενίδη γονιμοποίησε τη θέση για τη διαλεκτική σχέση Γλώσσας και Σκέψης αλλά και για την συμπαρουσία «σημαίνοντος» και «σημαινομένου» στο γλωσσικό μας σύστημα. Αυτό μάς υποχρεώνει αλλά και μάς διευκολύνει να χρησιμοποιούμε σωστά τις λέξεις κατανοώντας όλο το πλαίσιο νοηματικής τους αναφοράς.

Με οδηγό, λοιπόν, τις παραπάνω παραδοχές θα επιχειρηθεί μία ενδεικτική παρουσίαση – περιγραφή κάποιων εννοιών και των ετυμολογικά συγγενών τους. Οι οικογένειες αυτές λέξεων μάς βοηθούν να χρησιμοποιούμε σωστά αυτές στο λόγο μας και να αποφεύγουμε τα νοηματικά λάθη.

Ναυς – νήσσα – νησί

«Εμάχοντο από τε των νεών και της γης μέχρι οι Αθηναίοι απέπλευσαν εις Μάδυτον» (Ξενοφών)/ «Ου παντός πλειν εις Κόρινθον» (Στράβων)

Στα παραπάνω αποσπάσματα ανιχνεύονται οι λέξεις «νεών», «απέπλευσαν» και «πλειν» που υποδηλώνουν την κίνηση στο νερό. Αν και ετυμολογικά διαφέρουν, εν τούτοις βρίσκονται στο ίδιο νοηματικό πεδίο και εμπλουτίζουν το λεξιλόγιό μας με πλήθος παραγώγων, όπως: ναυς, νήσσα, νησί, Νηρεύς, νηολόγιον, ναυμαχία…/ πλεύση, πλοίο, πλοίαρχος, πλοηγός, πλωτός, πλους, απόπλους…

Η πρώτη ομάδα λέξεων προέρχεται από το ρήμα *νάω που εμφανίζεται με διάφορα θέματα, όπως: ναυ, νη, νηο, νεω. Οι λέξεις – παράγωγα σημαίνουν την κίνηση, ροή στο νερό. Η ναυς είναι το πλοίο που τρέχει στο νερό. Οι νήες τα πλοία που είναι στη θάλασσα και το νηολόγιον ο κατάλογος των πλοίων. Η νήσσα είναι το πτηνό που κολυμπά στο νερό. Το νησί είναι η έκταση γης που βρίσκεται στο νερό. Το νεώριον είναι λιμάνι για πολεμικά πλοία. Έτσι, λοιπόν, γνωρίζουμε γιατί οι παραπάνω λέξεις (ναυς/νήες/νήσσα/ νησί/νεώριον) έχουν όλες ως σημείο αναφοράς το νερό, τη θάλασσα. Ίσως κι άλλες λέξεις που σχετίζονται με το νερό (θάλασσα, λίμνη, ποταμός) να παράγονται από το *νάω, όπως: Νηρεύς, Ναϊάδες, Νηρηίδες, αέναος, νάμα, Ζευς Νάϊος.

Αντίστοιχο πεδίο αναφοράς βρίσκουμε και στο ρήμα *πλέω με θέμα *πλ και με πλήθος παραγώγων, απλών και σύνθετων, όπως: Πλωτάρχης, πλοίαρχος, πλεούμενο, πλοιάριο, κατάπλους.

Ώρα, ώριμος, ωραίος

«Θάνατος ωραίος» (στην ώρα του)/ «ωραίος δε γυναίκα τεόν ποτί οίκον άγεσθαι» (Να παντρεύεται κάποιος στην ακμή του)/ «Ότε ωραίον είη» (όταν το επέτρεπε ο καιρός)

Ίσως κάποιοι θα εκπλαγούν αν συνειδητοποιήσουν πως οι λέξεις Ώρα, ωραίος και ώριμος είναι ομόρριζες. Ό,τι είναι στην ώρα του είναι και ωραίο. Ώριμο (φρούτο) θεωρείται αυτό που είναι – συλλέγεται στην ώρα του. Ο ώριμος άνθρωπος είναι και ωραίος. Αυτός που δεν είναι στην ώρα του είναι άωρος, δηλαδή άγουρος – ανώριμος. Γι’ αυτό είναι λάθος να επιδιώκουμε την ωραιοποίηση μιας κατάστασης ή να μάς χλευάσουν για ωραιοπάθεια. Όλα πρέπει να γίνονται στην ώρα τους για να είναι ωραία. Γι’ αυτό και ώριμα φρούτα είναι αυτά που είναι στην ώρα τους.

Ελαύνω

Ο Χορός στην «Αντιγόνη» απευθυνόμενος στον Κρέοντα του λέει πως η ταφή (πασπάλισμα με σκόνη) του Πολυνείκη μπορεί να είναι και έργο των θεών (θεήλατον). Στις παρελάσεις συγκεντρώνεται πολύς κόσμος. Το ποδήλατο είναι το πιο οικολογικό μέσο συγκοινωνίας. Οι όροι παρέλαση, θεήλατον και ποδήλατον ετυμολογικά παραπέμπουν στο ρήμα *ελαύνω = θέτω σε κίνηση, κινώ, σπρώχνω, οδηγώ… Από το θέμα του παράγονται λέξεις γνωστές πολύ λίγο, όμως, ετυμολογικά γνωστές, όπως: θεήλατον, τροχήλατον, στρατηλάτης, παρέλαση, κωπηλάτης, προέλαση, ελαστικός, ατμήλατος, ιχνηλασία. Όλες αυτές οι λέξεις συνιστούν μία οικογένεια με πηγή – ρίζα το ρήμα *ελαύνω που εμπεριέχει την κίνηση.

Το άγαλμα

Ενδιαφέρον προκαλεί και η καταγωγή της λέξης *άγαλμα από το *αγάλλομαι = ευχαριστιέμαι, ηρεμώ. Όταν βλέπουμε ένα άγαλμα εσωτερικά γαληνεύουμε. Η θέα ενός αγάλματος προκαλεί *αγαλλίαση που συνιστά μία μορφή θεραπείας (αγάλλομαι + ίαση).

Η ελευθερία

Η λέξη *ελευθερία πιθανότατα προέρχεται από το ρήμα *έρχομαι – ελεύσομαι στο βαθμό που ελεύθερος είναι αυτός που μπορεί να πάει εκεί που αγαπά «παρά το ελεύθειν όπου ερά». Μία ερμηνεία άκρως ενδιαφέρουσα.

Το αστέρι

Η λέξη *αστήρ κατάγεται από το ρήμα *ίστημι που σημαίνει μένω – στέκομαι ακίνητος. Το αστέρι, όμως, κινείται κι αυτό το οφείλει στο στερητικό α.

Βιβρώσκω

Ενδιαφέρουσα είναι και η ετυμολογία κάποιων λέξεων, που ενώ τις χρησιμοποιούμε συχνά, αγνοούμε την καταγωγή τους με αποτέλεσμα να γίνονται κάποιες παρανοήσεις. Οι λέξεις αυτές είναι: Αιμοβόρος, ανθρωποβόρος, χρονοβόρος, χρηματοβόρος. Η ρίζα όλων αυτών είναι το ρήμα *βιβρώσκω = τρώγω, ξοδεύω, ροκανίζω. Γνωστές – παράγωγες λέξεις τα: βορά, βρώσις, βρώσιμος. Ο Κρέων διέταξε να μείνει ο Πολυνείκης άταφος «βορά των ορνέων και των κυνών». Ο ιερέας στην προσευχή του που γίνεται πριν το δείπνο λέγει το «Χριστέ, ο θεός ευλόγησον την βρώσιν και την πόσιν».

Ο κατάλογος όλων αυτών των λέξεων που παρουσιάζουν ετυμολογικό ενδιαφέρον είναι μακρύς και απαιτεί προσοχή στη χρήση τους και στην κατανόησή τους, όπως: Νήπιον, νηπενθή, νηνεμία, νηφάλιος, λεωφορείον, αιχμάλωτος, υπηρέτης, τελέσφορος, γηγενής, σεισάχθεια, χαμερπής…

«Να βρούμε, λέει, τις λέξεις που όντως/ μάς περιέχουν…/ Να βρούμε, λέμε, λέξεις οδηγούς/ ελευθερίας»

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.