ΓΛΩΣΣΟδρόμιον : Τα παθήματα… μαθήματα

 

 

«Επεί κακά πολλά πέποσθε/ είνεκ’ εμής έριδος και Αλεξάνδρου ένεκ’ αρχής» / «Τυδείδη, τι παθόντε λελάς θούριδος αλκής;».(Ιλιάδα)

Ο Όμηρος δια στόματος Μενελάου διαπιστώνει τα πολλά δεινά που επέφερε στους Έλληνες και στους Τρώες η φιλονικία του με τον Αλέξανδρο (Πάρις) (πέποσθε)./ Ο Οδυσσέας διερωτάται απευθυνόμενος στον Διομήδη για την αιτία της απώλειας της ανδρείας τους (παθόντε).

 

«Ος εξ εμού μεν έπαθες οία φής παθείν».(Ευριπίδης, «Εκάβη»)

Η Εκάβη υπενθυμίζει στον Οδυσσέα τα καλά που γνώρισε από την ίδια σε κάποια στιγμή του πολέμου (έπαθες/παθείν), χωρίς ωστόσο να ανταποδίδει αυτά «δρας δ’ ουδέν ημάς ευ…».

«οία προς θεών πάσχω».(Αισχύλος, «Προμηθέας Δεσμώτης»)

Ο Προμηθέας καρφωμένος στον βράχο εκφράζει το παράπονό του για τα βάσανά του από μέρους των θεών ενώ ο ίδιος είναι θεός (πάσχω).

«ότι υμίν εχαρίσθη, ου μόνον το εις αυτόν πιστεύειν, αλλά και το υπέρ αυτού πάσχειν»

(Επιστολή προς «Φιλιππησίους»)

Ο πάσχων Χριστός δεν μάς καθιστά μόνον χαρούμενους για τη σωτηρία μας, αλλά μάς καλεί να πιστεύουμε σε αυτόν αλλά και να πάσχουμε γι’ αυτόν (πάσχειν).

Το ρήμα πάσχω (θέμα *παθ- και *πενθ-) είναι συχνό στον αρχαίο λόγο και παραπέμπει σε κάτι κακό που υφίσταται το υποκείμενο. Στη φράση «κακώς πάσχω» = είμαι σε κακή κατάσταση, υποδηλώνεται η δεινή σωματική ή ψυχολογική κατάσταση του υποκειμένου. Γνωστή, επίσης, είναι και η φράση «κακώς πάσχω υπό τινος» = κακοποιούμαι από κάποιον. Η παρουσία, όμως, του «ευ» αλλάζει το νόημα της φράσης: «Ευ πάσχω» = ευρίσκομαι σε καλή κατάσταση και «ευ πάσχω υπό τινος» = ευεργετούμαι από κάποιον.

 Από το θέμα *παθ- παράγεται το πλήθος των λέξεων, όπως: πάθος, πάθημα, πάθηση, παθητικός, παθιάρης, παθογενής, παθογένεια, παθογόνος, παθολογία, παθολογικός, παθολόγος, εμπαθής, εμπάθεια, ομοιοπαθής, πολυπαθής.

α. «Τη μεγάλη εβδομάδα η εκκλησία μας γιορτάζει τα σεπτά πάθη του Χριστού» - «Η εβδομάδα των παθών για την κυβέρνηση πέρασε χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα», β. «Οι σωματικές παθήσεις έχουν επιπτώσεις στη γενικότερη υγεία του ατόμου», γ. «Οι παθητικοί καπνιστές κινδυνεύουν από το τσιγάρο εξίσου με τους ενεργητικούς», δ. «Στην ατμόσφαιρα βρίσκονται πολλοί παθογόνοι μικροοργανισμοί», ε. «Ο Γιώργος σπουδάζει γενική παθολογία», στ. «Τα αίτια της νόσου κρίνονται ως παθολογικά», ζ. «Ο προϊστάμενος είναι εμπαθής με τους υπαλλήλους του», η. «Είμαι ομοιοπαθής με σένα», θ. «Συχνά πολλοί ασθενείς καταφεύγουν στη χρήση ομοιοπαθητικών φαρμάκων», ι. «Η πολύπαθος Κύπρος κατόρθωσε να επιβιώσει μέσα από πολλά δεινά», ια. «Πολλοί αδυνατούν να κρύψουν την αντιπάθειά τους προς ορισμένα πρόσωπα», ιβ. «Τα σύγχρονα φαινόμενα πολιτικής παθητικότητας πηγάζουν από την έλλειψη συλλογικών οραμάτων», ιγ. «Η αντιμετώπιση των προβλημάτων με απάθεια συντελεί στην ψυχική ισορροπία του υποκειμένου».

Από το θέμα *πενθ- παράγεται η λέξη πένθος και τα ομμόριζά της πένθιμος, νηπενθή: α. «Η κυβέρνηση εκήρυξε τριήμερο πένθος για το θάνατο του επιφανούς πολιτικού», β. «Τα «νηπενθή» ανήκει στις ποιητικές συλλογές του Καρυωτάκη». Για πολλούς γλωσσολόγους η λέξη πεθερός προέρχεται από το θέμα «πενθ-ε-ρός».

Σημαντική, επίσης, θέση καταλαμβάνουν στο λόγο μας φράσεις με το ρήμα παθαίνω (πάσχω, έπαθον) ή παράγωγά του: α. «Είδα και έπαθα να σε συναντήσω», β. «Το αυτοκίνητό μου έχει υψηλή παθητική ασφάλεια», γ. «Τώρα θα δείτε όλοι σας τι θα πάθετε», δ. «Καλά να πάθεις, σου άξιζε τέτοια τύχη», ε. «Άσε έπαθα μεγάλη ζημιά», ζ. «Μην ανησυχείς, όλοι το παθαίνουμε αυτό», η. «Αυτός παθαίνεται (παθιάζεται) με την ομάδα του», θ. «Όταν ακούω αντάρτικα τραγούδια παθαίνω (αναστατώνομαι)», ι. «Έπαθε ο πατέρας μου μόλις με είδε στο γραφείο του», ια. «Πολλά ρήματα δεν έχουν παθητική φωνή».

Ο παθός μαθός

Ο Αισχύλος δια στόματος Χορού διατύπωσε έναν διαχρονικό νόμο με μία ελαχιστότατη και απλούστατη διατύπωση «Πάθει μαθός». Ο άνθρωπος, δηλαδή, μαθαίνει παθαίνοντας. Τα «παθήματα μαθήματα» καθιερώθηκε ως μία απόλυτη διδαχή για την κατάκτηση του «ευ ζην». Ο Δίας σύμφωνα με τον Αισχύλο χάραξε το δρόμο της φρόνησης στους θνητούς και τους επέβαλε τον ατράνταχτο νόμο, «το πάθος μάθος».

«τον φρονείν βροτούς οδώ-/ σαντα, του πάθει μάθος/ θέντα κυρίως έχειν»

«Αν πάσχοντες… μη ποιείτε»

Όσοι διατείνονται πως ο Χριστιανισμός πήρε πολλά στοιχεία από τον αρχαίο Ελληνισμό φαίνεται να δικαιώνονται με την παράλληλη ανάγνωση της προτροπής του Ισοκράτη και του Ιησού. «Αν πάσχοντες υφ’ ετέρων οργίζεσθε, ταύτα άλλους μη ποιείτε»/ «Πάντα ουν όσα θέλητε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι, ούτω και υμείς ποιείτε αυτοίς». Διαφορετικές εποχές, ίδια βιοθεωρία.

«Το αντιπεπονθός»

Ο Ζάλευκος από τους Επιζεφυρίους Λοκρούς ενσωμάτωσε στο ποινικό δίκαιο την αρχή της «ανταπόδοσης» κατ’ αναλογίαν προς το «οφθαλμόν αντί οφθαλμού». Ανάλογη ήταν και η θέση του Αριστοτέλη «Διόπερ το ίσον το αντιπεπονθός σώζει τας πόλεις» (Πολιτικά) ή «δοκεί δε τισιν και το αντιπεπονθός είναι απλώς δίκαιον» («Ηθικά Νικομάχεια»).

Το «πάθος» στην ποίηση

Η λέξη «πάθος» με όλα τα σημαινόμενά του «φιλοξενείται» από πολλούς ποιητές στα ποιήματά τους, όπως:

α. «Με τι καρδιά, με τι πνοή,/ τί πόθους και τι πάθος/ πήρα με τη ζωή μας» (Σεφέρης)

β. «Να υπηρετώ την ομορφιά/ με τέχνη και με πάθος» (Χριστιανόπουλος)

γ. «Δεν έχει η απαλή ψυχή βραχώδη πάθη…» (Καρούζος)

δ. «Η διάρκεια είναι πάθος./ Ένα πάθος που σιγοκαίει» (Γκανάς)

ε. «Ποιο πάθος λες/ Αυτό ν’ αφήνεσαι ρευστός/ σε κάθε ερεθισμό του χώρου σου;/ Το πάθος να παλεύεις με τα πάθη σου» (Τίτος Πατρίκιος)

στ. «Ήρθε ο φόβος και σάρωσε/ όλα τα πάθη…/ Ένα είναι το πάθος∙ ο φόβος/ π’ απλώνεται σαν σάβανο» (Κατερίνα Αγγελάκη – Ρουκ).

 

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.