ΓΛΩΣΣΟδρόμιον:" Τα βέβαια βήματα…"

«Ο δε Κάδμος… παραδεξάμενος παρά πατρός τυραννίδα Κώων ευ βεβηκυίαν».(Ηρόδοτος, 7, 164, 1)

Ο Ηρόδοτος περιγράφοντας την αλλαγή εξουσίας αναφέρει πως η τυραννία = εξουσία ήταν σταθερά θεμελιωμένη (ευ βεβηκυίαν).

«Τοις εν τέλει βεβώσιπείσομαι».(Σοφοκλής, «Αντιγόνη», 67)

Η Ισμήνη ξεκάθαρα δηλώνει στην αδελφή της Αντιγόνη πως θα υπακούσει στους άρχοντες της πόλης (Κρέων), γιατί θεωρεί πως συνιστά παραφροσύνη να πράττει κάποιος περιττά πράγματα. Κι αυτό γιατί επιλέγει τη νομιμότητα με την πειθαρχία της στους άρχοντες της πόλης (Τοις εν τέλει βεβώσι) και αδιαφορεί για την ηθικότητα.

«Όταν γαρ εν κακοίς ήδη βεβήκης, ταμ’ επαινέσεις έπη»

(Σοφοκλής, «Ηλέκτρα», 1056-57)

Η Ηλέκτρα με έναν προειδοποιητικό τρόπο προτρέπει την αδελφή της Χρυσόθεμη πως όταν τη βρει το κακό (εν κακοίς  βεβήκης) να θυμηθεί τα λόγια της.

"Είναι αντισυμβατικός τύπος / Εκδηλώνει μία συμβατική συμπεριφορά"

Αυτός που αντιτίθεται στους καθιερωμένους τύπους συμπεριφοράς λέγεται και «αντισυμβατικός» (αντικομφορμιστής) ενώ αυτός που συμμορφώνεται στα κοινωνικά πρότυπα και «πρέπει» θεωρείται συντηρητικός αφού ακολουθεί μία συμφωνημένη (συμβατική) συμπεριφορά. Σε ένα άλλο επίπεδο (διεθνές) απαγορεύεται η κατασκευή και χρήση μη – συμβατικών(συμφωνημένων) όπλων (πυρηνικά όπλα). Σε ηθικό και κοινωνιολογικό επίπεδο η χρήση βίας θεωρείται μη συμβατή με τους κανόνες της ηθικής και το δημοκρατικό πνεύμα. Ωστόσο τα τελευταία βίαια συμβάντα(γεγονότα) κηλιδώνουν την εικόνα μιας κοινωνίας που στο βωμό της ανεκτικότητας αδυνατεί να προστατεύσει τα μέλη της από αντικοινωνικές ενέργειες.

Τα παραπάνω εδάφια από τα αρχαία κείμενα αλλά κι από την νεοελληνική επικαιρότητα έχουν ως σημείο εκκίνησης το αρχαίο ρήμα *βαίνω= περπατώ, βαδίζω, στέκομαι, προχωρώ, πορεύομαι, μεταβαίνω. Λίγοι, βέβαια, ρηματικοί τύποι του βαίνω επιβιώνουν στον καθημερινό μας λόγο, ενώ πλεονάζουν τα παράγωγα ουσιαστικά, επίθετα, επιρρήματα…

«Οι αποφάσεις της κυβέρνησης αντιβαίνουν στο κοινό περί δικαίου αίσθημα. Αυτό, όμως, μελλοντικά μπορεί να αποβεί μοιραίο για την πολιτική της επιβίωση. Ωστόσο οι οικονομικές ακροβασίες του οικονομικού επιτελείου του κυβερνώντος κόμματος δημιουργούν ανησυχία στην αγορά. Όταν όλα θυσιάζονται στο βωμό της κομματικής σκοπιμότητας, τότε νομοτελειακά διαβρώνονται σιγά σιγά τα βάθρα της δημοκρατίας. Πρέπει, επομένως, να γίνουν γενναία βήματα και να ληφθούν σκληρές αποφάσεις για τη βαθμιαία έξοδο της χώρας από την οικονομική και πολιτική κρίση».

Το ρήμα *βαίνω(θ. *βη- και *βα-) απαντάται συχνά στο λόγο μας και οι παράγωγες λέξεις είναι πολλές. Λέξεις όπως: βάση, βήμα, βαθμός, βωμός, βάθρο, ορειβάτης, πρόβατο εμπλουτίζουν το λεξιλόγιό μας άλλοτε με την κυριολεκτική και άλλοτε με τη μεταφορική τους σημασία.

Τα παραδείγματα με προτάσεις που εμπεριέχουν παράγωγες λέξεις του βαίνω και των σύνθετών του είναι πολλά: α.«Οι κάτοικοι της περιοχής διαδήλωσαν χθες κατά των αμερικανικών βάσεων», β.«Η πρόσβαση στην ανώτατη βαθμίδα εκπαίδευσης συνιστά μία ψυχοφθόρα διαδικασία», γ.«Το βάδισμα προφυλάσσει το άτομο από καρδιακά νοσήματα», δ.«Η εκκλησία της Ελλάδας τάσσεται υπέρ του σεβασμού του άβατου του Αγίου Όρους», ε.«Η έκδοση διαβατηρίου ανήκει στην αρμοδιότητα της Νομαρχίας», στ.«Η καταστροφή μέρους του νεκροταφείου είναι έργο βέβηλων ανθρώπων», ζ.«Η ορειβασία είναι ένα διαδεδομένο σπορ στις μέρες μας», η.«Ο αφέτης ήλεγξε σχολαστικά τους βατήρες των αθλητών για το αγώνισμα των 100μ.».

Ενδιαφέρον από γλωσσικής και σημασιολογικής πλευράς προκαλούν τα σύνθετα ρήματα του βαίνω καθώς και τα παράγωγά τους. Τέτοια είναι: α.Ακροβατώ – ακροβάτης, ακροβασία, ακροβατικά (Να οδηγείς προσεκτικά και άφησε τα ακροβατικά), β. Ανεβαίνω – ανάβαση, αναβάτης (Ο αναβάτης της τρίτης ιπποδρομίας κατηγορήθηκε για χρηματισμό), γ.Αποβαίνω – απόβαση, αποβατικό (απαγορεύτηκε ο απόπλους των αποβατικών οχημάτων), δ. Διαβαίνω – διάβαση, διαβατήριο, διαβάτης, διαβήτης (Ο διαβήτης είναι γεωμετρικό όργανο), ε. Εκβαίνω – έκβαση (Η έκβαση του αγώνα ήταν αβέβαιη), στ. Επιβαίνω – επιβάτης, επιβατικό, επιβίβαση (Απέλευσαν από το λιμάνι όλα τα επιβατικά πλοία), ζ. Μεταβαίνω – μετάβαση, μεταβατικός (Το λύω ανήκει στα μεταβατικά ρήματα), η. Παραβαίνω – παράβαση, παραβάτης, παραβατικότητα (Η νεανική παραβατικότητα είναι συνάρτηση των σύγχρονων προτύπων και αξιών), θ. Προβαίνω – πρόβατο, ι. Συμβαίνω – σύμβαση, συμβατικός (Η Ελλάδα κατέχει μόνο συμβατικά όπλα), ια. Σχοινοβατώ – σχοινοβάτης (Ο άνθρωπος στη ζωή του σχοινοβατεί διαρκώς στην προσπάθειά του να επιβιώσει), ιβ. Υπνοβατώ – υπνοβασία, υπνοβάτης (Η υπνοβασία μπορεί μερικές φορές να συνοδευτεί από κινδύνους για τη σωματική υγεία του ατόμου), ιγ. Υπερβαίνω – υπέρβαση, υπερβατός, υπερβατικός (Η υπέρβαση των παραδοσιακών ιδεολογιών συνιστά μία πράξη εσωτερικής ελευθερίας).

Η λέξη βέβαιος (αυτός που βαδίζει σταθερά…) προέρχεται από το βαίνω: «Στα κυβερνητικά κλιμάκια επικρατεί ένα αίσθημα βεβαιότητας για την επιτυχία του νέου αναπτυξιακού νόμου». Επίσης, η λέξη βακτηρία (μπαστούνι) και η λέξη βηλός (κατώφλι) έλκουν την καταγωγή τους από το θέμα του βαίνω. «Το μετέωρο βήμα του πελαργού» (ταινία).

Στον καθημερινό μας λόγο κυριαρχούν φράσεις και προτάσεις με βάση το βαίνω, όπως: Όλα βαίνουν κατ’ ευχήν, όλα βαίνουν καλώς, βαίνουμεν προς εκλογές, η υπόθεση βαίνει κατ’ ευχήν, τα μέτρα αντιβαίνουν στην κοινωνική ισότητα, προέβη σε δηλώσεις (από τις πιο γνωστές με διατήρηση του αρχαίου τύπου).

Η λέξη βήμα κατέχει σημαντική θέση στην ποίηση με όλες τις σημασιολογικές του αποχρώσεις (ζωή, παρουσία, εγγύτητα, αγάπη, συμπόνοια, αγώνας, ταυτότητα, προσπάθεια…). Η αναφορά σε στίχους και ποιητές είναι ενδεικτική και όχι αξιολογική.

α. «Ν’ ακούσω τα μεγάλα/ βήματα της πολιτείας,/ να μην ακούω τα βήματά σου,/μήτε τα βήματα του θεού,/ μήτε και τα δικά μου» (Ρίτσος)

β. «Τα βήματά σου, τέκνα της σιωπής μου,/ …γιατί έζησα για να σε καρτερώ/ κι ήταν τα βήματά σου η καρδιά μου»(Πωλ Βαλερύ)

γ. Πώς ακούγεται ο βηματισμός των άστρων/ στα καλντερίμια του φεγγαριού!»(Βάσω Μπρατάκη)

δ. «Τρέμουν οι σπιτικοί μικροί θεοί,/ …Γιατί άκουσαν βήματα σιδερένια που τραντάζουν τα σκαλιά»(Καβάφης)

ε. «Πιστέψαμε τα Βήματά μας – ζήσαμε τα Βήματά μας – είπαμε τα Βήματά μας άξια!» (Οδ. Ελύτης)

στ. «Σαν θυμηθώ τα βήματά σου,/ καίγονται ξαφνικά τ’ αστέρια./ Βρίσκομαι μες στην αγκαλιά σου./ Τα βήματα, τα βήματά σου» Μυρτιώτισσα)

«Τα συμβεβηκότα»

Ο ρηματικός τύπος «συμβεβηκότητα» κατέχει δεσπόζουσα θέση στη φιλοσοφία και ιδιαίτερα του Αριστοτέλη: «Επουσιώδη δε τα συμβεβηκότα, άτινα ενδέχεται είναι εν τω ανθρώπω και μη είναι, οίον το λευκόν».

Έτσι, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη δύο πράγματα συνιστούν το ον: Η ουσία (το ουσιώδες) και τα συμβεβηκότα (επουσιώδη) που είναι εννέα τον αριθμόν (ποσότητα, ποιότητα, σχέση, τόπος, χρόνος, θέση, κατάσταση, ενέργεια, πάθημα).

Δύσκολη η έννοια «συμβεβηκότα» αλλά οι «προβεβηκότες τη ηλικία»(ηλικιωμένοι) πολλά μπορούμε ακόμη αν μάθουμε για τη λεξιλογική κληρονομιά του «βαίνω».

^­* Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.