Η Υγεία, η Ομορφιά και ο Πλούτος: Τα μέγιστα αγαθά (Ξαναδιαβάζοντας τον «Γοργία» του Πλάτωνα)

 

«Τα μέγιστα των ανθρωπείων πραγμάτων, ω, Σώκρατες, και άριστα»

(Πλάτων , «Γοργίας», 451d) (Γοργίας)

Στο έργο του Πλάτωνα «Γοργίας» το κυρίαρχο θέμα συζήτησης αλλά και «σύγκρουσης» μεταξύ του Γοργία και του Σωκράτη είναι στο κατά πόσον η Ρητορική είναι «τέχνη» και μάλιστα η «ωραιότερη» όλων. Βέβαια με τον όρο τέχνη εννοείται το επάγγελμα που ασκεί ο καθένας. Στην πρόκληση του Σωκράτη για την απόδειξη περί της σπουδαιότητας της τέχνης της Ρητορικής ο Γοργίας δηλώνει πως η αξία της βρίσκεται στο γεγονός πως αυτή σχετίζεται «με τα ωραιότερα και μεγαλύτερα ανθρώπινα πράγματα». Με τη μέθοδο της διαλεκτικής και των συνεχών ερωτο-απαντήσεων ο Σωκράτης προσπαθεί να αποδομήσει αυτή την άποψη του Γοργία περί της ανωτερότητας της ρητορικής ως «τέχνης» έναντι των άλλων «τεχνών» - επαγγελμάτων.

«άδοντες ότι υγιαίνειν μεν άριστόν εστίν, το δε δεύτερον καλόν γενέσθαι, τρίτον δε, ως φησίν ο ποιητής του σκολιού, το πλουτείν αδόλως¨.(Σωκράτης,Για τους ανθρώπους η υγεία είναι το καλύτερο πράγμα, δεύτερον είναι η ομορφιά και τρίτον ο πλούτος χωρίς δόλια μέσα).

Ο Σωκράτης απαντώντας στον Γοργία τού επισημαίνει πως η καθημερινότητα και η κοινή γνώμη έχουν διαφορετική άποψη και πως θεωρούν αξιολογικά ανώτερες την Υγεία, την Ομορφιά και τον Πλούτο. Τον ισχυρισμό του Σωκράτη θα μπορούσαν να τον υποστηρίξουν με ακλόνητα επιχειρήματα όσοι ασκούν τα αντίστοιχα επαγγέλματα: Δηλαδή ο Ιατρός, ο Γυμναστής και ο Οικονομολόγος. Έτσι ο Σωκράτης προκαλεί πάλι τον Γοργία να του δηλώσει εκείνο το στοιχείο που συνιστά το μέγιστο «αγαθό» για τους ανθρώπους «μέγιστον αγαθόν είναι τοις ανθρώποις».

Ο Γοργίας, βέβαια, με περισσή αυτοπεποίθηση και κάποια «οίηση» τού δηλώνει πως το ύψιστο αγαθό είναι η τέχνη να εξουσιάζει κάποιος τους άλλους στην πόλη του. Κι αυτό γιατί αυτή η ικανότητα του «άρχειν» συνιστά και την απόλυτη πηγή – αιτία της ελευθερίας του υποκειμένου. Για να επιτευχθεί, όμως, η ικανότητα του «άρχειν» προϋποθέτει την τέχνη του λόγου και της πειθούς:

«Το πείθειν, έγωγε οίον τ’ είναι τοις λόγοις και εν δικαστηρίω… και εν βουλευτηρίω… και εν εκκλησία… και εν άλλω συλλόγω…»..(Γοργίας)

Ο Γοργίας χωρίς να κάμπτεται από την αμφισβήτηση του Σωκράτη δηλώνει απερίφραστα πως η ρητορική ως η τέχνη της πειθούς, είναι το «μεγαλύτερο και ωραιότερο αγαθό» στο βαθμό που σου δίνει την δυνατότητα να πείθεις τους ανθρώπους σε πολλούς χώρους, όπως στα δικαστήρια, στη βουλή, στην εκκλησία του Δήμου και σε άλλες συγκεντρώσεις. Ωστόσο η αξία της ρητορικής διαφαίνεται στο γεγονός ότι δίνεται η δυνατότητα σε αυτόν που κατέχει τη δύναμη της πειθούς να υποδουλώσει αυτούς που μάς εξασφαλίζουν τα ωραιότερα αγαθά, δηλαδή τους Ιατρούς (υγεία), τους Γυμναστές (ομορφιά) και τους Οικονομολόγους (πλούτος).

«καίτοι εν ταύτη τη δυνάμει δούλον μεν έξεις τον ιατρόν… τον παιδοτρίβειν… χρηματιστής»

(Γοργίας)

Βέβαια ο διάλογος τελειώνει με αμοιβαίες φιλοφρονήσεις μεταξύ του Σωκράτη και του Καλλικλή (μαθητή του Γοργία), χωρίς ωστόσο να διατυπώνεται με ενάργεια ποια τέχνη είναι αξιολογικά ανώτερη, αν και ο Σωκράτης φαίνεται κερδισμένος με την εύνοια του Πλάτωνα (συγγραφέα του έργου).

Τα τρία αγαθά

«Ο λόγος δυνάστης μέγας εστί».(Γοργίας, «Ελένης εγκώμιον»)

Σκοπός του παρόντος κειμένου δεν είναι η αξιολόγηση και η υιοθέτηση της μιας ή της άλλης άποψης για την «ανώτερη τέχνη» του ανθρώπινου βίου, αλλά το αν πράγματι η Υγεία, η Ομορφιά και ο Πλούτος παραμένουν ακόμη και σήμερα τα αναμφισβήτητα αγαθά του ανθρώπου, όπως διατείνεται ο Σωκράτης. Σε ένα άλλο επίπεδο προβληματισμού και ανάλυσης ενδιαφέρον παρουσιάζει και η θέση του Γοργία πως η ικανότητα του «άρχειν» (να εξουσιάζεις) συνιστά και τον αναγκαίο όρο της ελευθερίας μας.

Η Υγεία

«Υγιεία τίμιον αλλ’ ευμετάστατον».(Πλούταρχος)

Ο Πλούταρχος υποστηρίζει πως η υγεία είναι το πολυτιμότερο αγαθό, αλλά είναι ευμετάβλητη. Κι αυτό γιατί συχνά δοκιμάζεται από διάφορες ασθένειες επιβεβαιώνοντας τη θέση του Αισχύλου που πρεσβεύει πως η υγεία με την αρρώστια γειτονεύουν «Υγιείας νόσος γαρ γείτων ομότοιχος». Μπορεί η αρρώστια να είναι κάτι αρνητικό για τον άνθρωπο αλλά όταν μάς «καταλαμβάνει» μάς υπενθυμίζει περίτρανα την αξία της υγείας και την αχαριστία μας που δεν την αναγνωρίζουμε ως το απόλυτο αγαθό όταν την έχουμε. Κάθε επιχείρημα υπέρ της αξιολογικής υπεροχής της υγείας έναντι των άλλων αγαθών ή θεωρείται ταυτολογία ή προσκρούει στην αχρείαστη απόδειξη του αυτονόητου, όπως βιώνεται ως εμπειρία από τον άνθρωπο στην διαχρονική του διαδρομή ως βιολογικού όντος (Η αξία του νερού και του οξυγόνου στη ζωή μας δεν χρειάζονται επιχειρήματα).

«Primum Vivere…»

Οι Λατίνοι πρώτοι διακήρυξαν πως ο πρώτιστος και απώτατος στόχος του ανθρώπου είναι η επιβίωση και η ζωή. Η πραγμάτωση, όμως, αυτού του στόχου είναι η εξασφάλιση της υγείας μας με όλα τα επακόλουθά της. Εξάλλου ο ίδιος ο Μάσλοου στην περίφημη πυραμίδα του έθεσε ως βάση για την ολοκλήρωση του ανθρώπου την ικανοποίηση των βασικών υλικών αναγκών που πλέκουν τον ιστό της υγείας. Ένας υγιής άνθρωπος διεκδικεί τις ευκαιρίες για πνευματικά εξέλιξη «νους υγιής εν σώματι υγιεί», ψυχοσυναισθηματική ισορροπία και ευεξία, ηθική πληρότητα και κοινωνική ωριμότητα και ενεργητικότητα. Η επέλαση του Covid 19 ανέδειξε ακόμη περισσότερο τη σημασία της υγείας αλλά και κλόνισε κάποιες βεβαιότητες για τον «δεδομένο» χαρακτήρα της. Η αγωνία και ο φόβος που κατέχει την ανθρωπότητα για το μέλλον διαμορφώνει μία άλλη στάση μας απέναντι στην υγεία χωρίς διαχωρισμούς μεταξύ σωματικής και ψυχικής.

Η Ομορφιά

«Κάλλος περιμάχητον μεν αλλ’ ολιγοχρόνιον».(Πλούταρχος)

Θα αποτελούσε ύψιστη υποκρισία αν κάποιος υποστήριζε πως αδιαφορεί για την ομορφιά του. Παραδοσιακά οι «όμορφοι», οι «ωραίοι», οι «ευειδείς» προκαλούσαν το ενδιαφέρον των άλλων και φυσικά την ζηλοφθονία τους. Μπορεί ο Πλούταρχος να τονίζει τον παροδικό και εφήμερο χαρακτήρα της, αυτό, όμως, δεν πτοεί κανέναν από τον αγώνα να γίνουν ομορφότεροι. Όλοι καλοτυχίζουμε τους όμορφους και υπόρρητα κακίζουμε τη φύτρα μας και τα γονίδιά μας που μάς έπλασαν ουδέτερους ή δύσμορφους. Ο Κ. Καβάφης με την ειρωνεία του σαρκάζει κάποιον φερέλπιδα πολιτικό που αφιέρωσε την ζωή του στην πρόσκαιρη ομορφιά.

«Η τύχη του εφάν’ εις τούτο ευμενής∙/ του έδωσε μορφήν εις άκρον ευειδή./ Και χαίρονταν την θείαν δωρεάν»

 

 

Το ενδιαφέρον και η αγωνία των ανθρώπων για την ομορφιά τους αποτυπώνονται με ενάργεια στα εκατομμύρια χρημάτων που ξοδεύονται στα διάφορα κέντρα αισθητικής. Οι λαϊκές ιστορίες και τα πολλά ανέκδοτα για την ομορφιά επικυρώνουν την προτεραιότητα που έχει στη ζωή μας, όσο κι αν αυτή έχει άκρως υποκειμενικό χαρακτήρα «Η ομορφιά βρίσκεται στο βλέμμα – μάτια και όχι στο αντικείμενο». Εξάλλου ο Τρωϊκός Πόλεμος δεν έγινε τυχαία για μία γυναίκα, αλλά για την Ωραία Ελένη. Ο Όμηρος έπλασε και ύμνησε ένα αρχέτυπο γυναικείας ομορφιάς που επηρέασε την αισθητική των επόμενων γενεών. Το αέναο κυνήγι, όμως, της ομορφιάς εις βάρος των άλλων «αγαθών» στη ζωή μας καταδεικνύει την ματαιότητα και την κενοδοξία τους.

Ο Πλούτος

«Σκαιόν το πλουτείν κ’ άλλο μηδέν ειδέναι».(Ευριπίδης)

Συνιστά κοινή παραδοχή πως ο πλούτος διαχρονικά στάθηκε αιτία για την ανάπτυξη ενός κράτους και γι’ αυτό συνιστά τον απόλυτο στόχο των κυβερνώντων. Ο καθημερινός άνθρωπος πασχίζει να αυξήσει τον ατομικό του πλούτο γιατί αφενός μεν του εξασφαλίζει ποιότητα ζωής αλλά κι αφετέρου λειτουργεί ως παράγοντας κοινωνικής αναγνώρισης και αυτοεπιβεβαίωσης. Οι ατομικές έριδες, οι κοινωνικοί αγώνες και οι πόλεμοι στο βάθος έχουν ως αιτία μία υπόρρητη επιδίωξη αύξησης του πλούτου. Ο Πλάτων ήταν κατηγορηματικός για την ευθύνη του πλούτου στην πρόκληση των πολέμων «Δια την των χρημάτων κτήσιν πάντες οι πόλεμοι γίγνονται».

Τη θέση του πλούτου στη ζωή των ανθρώπων και των κοινωνιών διατύπωσε και ο Αριστοτέλης με το εμβληματικό «δει δη χρημάτων, ω άνδρες Αθηναίοι, και άνευ τούτων ουδέν εστί γενέσθαι των δεόντων». Αν και πέρασαν χιλιετίες από τότε κανείς δεν διανοείται να αποδομήσει το κύρος της παραπάνω θέσης που εξακολουθεί να παραμένει αναλλοίωτη. Ο Ευριπίδης μπορεί να θεωρεί τον πλούτο ως κάτι «σκοτεινό» και ως «τραχύτητα» στο βαθμό που δεν συνοδεύεται κι από παράλληλα πνευματικά αγαθά (γνώση, οξύνοια…), αλλά το πλήθος των ανθρώπων μονοδιάστατα εστιάζει στη συσσώρευση πλούτου. Ο άκρατος καταναλωτισμός υφαίνει ένα πλαίσιο ζωής που συντελούνται βίαιες ανακατατάξεις στην ιεραρχία των αγαθών και των προτεραιοτήτων. Όταν το κοινωνικό πρότυπο είναι αυτό του πετυχημένου δια του πλούτου, τότε δεν υπάρχει προοπτική για άλλες αναζητήσεις.

 

 

Έτσι η κοινωνία μας τροφοδοτεί με αξίες και πρότυπα τους πολίτες που οδηγούν σε μία διαφορετική αξιολόγηση από εκείνη των Πλατωνικών διαλόγων. «Άριστον υγιαίνειν, δεύτερον δε κάλλος, τρίτον δε πλούτος».

Ο κορωνοϊός μάς υπενθυμίζει διαρκώς για το καθήκον μας (ατομικό και συλλογικό) προς τη διαφύλαξη της υγείας (ατομικής και συλλογικής).

«Η διατήρηση της υγείας είναι καθήκον. Λίγοι φαίνεται συνειδητοποιούν ότι υπάρχει και κάτι που θα μπορούσαμε να το πούμε φυσική ηθική».(Herbert Spencer)

 

^­Χρήσιμα βιβλία:

1.  Πλάτων: «Γοργίας» ή «Περί Ρητορικής»

2.  Francois Roustang: «Το μυστικό του Σωκράτη για την αλλαγή της ζωής», Εκδόσεις «Κέλευθος»