ΓΛΩΣΣΟδρόμιον : Οι «αιρετικοί» και το «ελοίμην αν αδικείσθαι»

 

«Ιρις δ’ αυθ’ Ελένη λευκολεύω άγγελος ήλθεν/ …έπεα πτερόεντα αγόρευον∙/ ου νέμεσις Τρώας και/ Αχαιούς/ τοιηδ’ αμφί γυναικί πολύν/ χρόνον άλγεα πάσχειν∙/ αινώς αθανάτησι θεής εις/ ώπα έοικεν»».(Ιλιάδα, Γ)

Ο Όμηρος αποκαλεί την ωραία Ελένη «χιονοβραχιονάτη» ενώ οι Τρώες άρχοντες θεωρούν πως δεν είναι κρίμα που οι Αχαιοί και οι Τρώες βασανίζονται για μια τέτοια γυναίκα αφού μοιάζει φοβερά με τις θεές. 

«Τον θάνατον ημίν μετ’ ευδοξίας αιρετέον εστί»

Οι αρχαίοι θεωρούσαν πως τον θάνατο θα πρέπει να τον αντιμετωπίζουμε με θάρρος – θετική ψυχολογία (αιρετέον).

«Νόμος γαρ εν πάσιν ανθρώποις αιδιός εστίν, όταν πολεμούντων πόλι άλω, των ελόντων είναι και τα σώματα των εν τη πόλει και τα χρήματα».(Ξενοφών, «Κύρου Παιδεία»)

Ο Ξενοφώντας διατυπώνει έναν διαχρονικό νόμο του πολέμου. Στον πόλεμο αυτός που κερδίζει τα παίρνει όλα (ελόντων).

­ «Οι εκλογές των αιρετών δημάρχων διεξάγονται κάθε πέντε χρόνια» (αιρετών)

­ «Αφαιρέθηκαν από το Υπουργείο Υγείας πολλές αρμοδιότητες»

­ «Πολλοί αφορίστηκαν από την εκκλησία ως αιρετικοί»

Τα παραπάνω παραδείγματα καταγράφουν με ευκρίνεια το σημασιολογικό φορτίο του ρήματος *αιρέω-ώ/αιρούμαι και των παραγώγων του. Οι σημασίες του ποικίλλουν: Από το απλό κυριεύω, αρπάζω, φονεύω, κυνηγώ, αιχμαλωτίζω, κατακτώ, καταδικάζω (Ενεργητική φωνή) μέχρι το επιλέγω, εκλέγω, κυριεύομαι, υιοθετώ μίαν γνώμη (Μέση – Παθητική).

Η ρίζα του αιρέω-ούμαι συνδέεται με τη λατινική ser-, χωρίς ωστόσο να διευκρινίζεται η καταγωγή του. Το θέμα του άλλοτε έχει τη μορφή του *αιρ- και άλλοτε του *ελ- από όπου προέρχονται και οι αντίστοιχοι ρηματικοί τύποι και τα παράγωγα ουσιαστικά και επίθετα. Το θέμα *ελ- εμφανίζεται μόνον στον Αόριστο (είλον/ειλόμην). Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται η διαφοροποίηση του *αιρώ από το ομόηχο *αίρω = σηκώνω (άρσις, *αρ-).

Τα παραδείγματα στο νεοελληνικό λόγο είναι πολλά. Τόσο οι ρηματικοί τύποι όσο και τα παράγωγα του αιρώ/αιρούμαι εμπλουτίζουν τον λόγο μας: α. «Οι εμφύλιες διαμάχες των Ελλήνων οδήγησαν στην διαίρεσή τους», β. «Η εμφάνιση της εθνικής ποδοσφαίρου ήταν εξαίρετη», γ. «Η κυβέρνηση αποφάσισε τη νομιμοποίηση των αυθαιρέτων», δ. «Το «συνέρχεσθαι» αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα των Ελλήνων», ε. «Τα αποδεικτικά στοιχεία του κατηγορουμένου είναι αναιρέσιμα», στ. «Ο μάρτυρας δήλωσε ότι αναιρεί όσα κατέθεσε στην αστυνομία», ζ. «Ο ταμίας του συλλόγου υπεξαίρεσε πέντε χιλιάδες», η. «Ο πρόεδρος του σωματείου καθαιρέθηκε από το αξίωμά του λόγω ατασθαλιών».

 

 

Ο αφαιρημένος και ο αφηρημένος

Και οι δύο αυτοί τύποι είναι μετοχές Παρακειμένου αλλά διαφέρουν ως προς το περιεχόμενό τους. Ο πρώτος δηλώνει τον αριθμό που έχει αφαιρεθεί (αριθμητική πράξη), ενώ ο δεύτερος, πιο λόγιος σημαίνει εκείνον που δεν είναι συγκεντρωμένος (Σε βλέπω λίγο αφηρημένο).

«Καθελών του ξύλου ο Αριμαθαίας»

Στην ακολουθία της Μ. Παρασκευής ψάλλεται ο παραπάνω ύμνος στην τελετή αποκαθήλωσης του Ιησού ή το παράλληλο με αυτό «Ότε εκ του ξύλου σε νεκρόν, ο Αριμαθαίας καθείλε».

«Εν αφροσύνη καθελόντες…»

Ο Χορός στην τραγωδία «Αντιγόνη» εστιάζει στην αφροσύνη της Αντιγόνης που υπήρξε και η αιτία της σύλληψής της (καθελόντες). Κι αυτό γιατί τόλμησε να παραβεί το νόμο του Κρέοντα και να θάψει τον Πολυνείκη – αδελφό της (Είλομεν θάπτουσα).

«Ελένη δ’ εκλήθην…»

Ο Ευριπίδης αναφέρεται στον τρόπο γέννησης της Ωραίας Ελένης και στην ομολογία της ίδιας για το όνομά της. Για πολλούς γλωσσολόγους αυτό προέρχεται από τη ρίζα *ελ- του αιρέω-ώ.

«Πάντες άνθρωποι… διατρίβειν όθεν αν προέλωνται τον βίον πορίζεσθαι»

Ο Ισοκράτης διατυπώνει τη θέση πως οι άνθρωποι ξοδεύουν το χρόνο τους για να κερδίζουν τα προς το ζην (προέλωνται).

 

«Οι ταχθέντες εν Θερμοπύλαις άπαντες είλοντο μαχόμενοι αποθανείν μάλλον ή ζώντες επεισφρέσθαι τον βάρβαρον τη Ελλάδι»

Ο Ξενοφώντας με τα λόγια κάποιων πρεσβευτών της Σπάρτης προκαλούν του Αθηναίους να θυμηθούν την αυτοθυσία των Σπαρτιατών στη μάχη των Θερμοπυλών εναντίον των Περσών (είλοντο). Μία θέση που παραπέμπει στην απάντηση του Παλαιολόγου προς τον Μωάμεθ τον Πορθητή «Κοινή γαρ γνώμη πάντς αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών».

«Εις τις αίρεσίν μοι δοίη, την της ημετέρας πόλεως τύχην αν ελοίμην ή την εκείνου»

Ο Δημοσθένης με θάρρος διακηρύσσει πως συντάσσεται με τα συμφέροντα της πόλης και όχι με τον Φίλιππο. Οι τύποι «αίρεσιν» και «έλοιντο» αναδεικνύουν τη σχέση της αγάπης προς την πατρίδα με την ελευθερία επιλογής.

«Ει δ’ αναγκαίον είη αδικείν ή αδικείσθαι, ελοίμην αν μάλλον αδικείσθαι ή αδικείν»

Ο Πλάτωνας δια στόματος Σωκράτη διατυπώνει το βαθύτερο περιεχόμενο του δικαίου – δικαιοσύνης. Θεωρεί πως δίκαιος είναι αυτός που δεν θέλει να αδικήσει παρά αυτός που δεν μπορεί. Προτιμά να είναι αντικείμενο αδικίας παρά υποκείμενο – πρόξενος αδικίας (είλοντο).

Είναι ανάγκη, λοιπόν, και όπως «αιρεί ο λόγος» (η λογική του πράγματος επιτάσσει) οι αιρετοί μας άρχοντες να διαθέτουν το χάρισμα της Σωκρατικής δικαιοσύνης.

 «Είλοντο αδικείσθαι…»

 

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.