Οι παράγοντες που μπορούν να επωάσουν την Ανεκτικότητα

«Το υψηλότερο αποτέλεσμα της εκπαίδευσης είναι η ανεκτικότητα»

(Έλεν  Κέλλερ)

Ο φόβος, η δυσπιστία και η απέχθεια σε τρόπους και συνήθειες που διαφέρουν από αυτές που γνωρίζουμε μπορούν ως ένα βαθμό να συνιστούν μία φυσική παρόρμηση του ανθρώπου. Στο ζωικό βασίλειο ό,τι θεωρείται ξένο θανατώνεται. Ανάλογες αντιδράσεις και συμπεριφορές ανιχνεύονται και στις «κοινωνίες» των πρωτόγονων και απολίτιστων. Η μισαλλοδοξία πάντοτε απορρέει από το φόβο προς το ξένο και το διαφορετικό.

Οι σύγχρονες, όμως, πολυγλωσσικές, πολυθρησκευτικές και πολυπολιτισμικές κοινωνίες επιβάλλουν μία άλλη, πιο ανεκτική αντιμετώπιση και ερμηνεία του «ξένου» και της «διαφορετικότητας». Ο «ξένος», ο «διαφορετικός» δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται εκ των προτέρων και αφοριστικά ούτε κατώτερος, ούτε ανώτερος αξιολογικά. Η διαφορετικότητα ως βασική συνιστώσα της ζωής μας και του πολιτισμού μας επιτάσσει την ανεκτικότητα ως τρόπο θεώρησης για να πετύχουμε την ποθητή ειρηνική συνύπαρξη αλλά και για να προοδεύσουμε.

Η ανεκτικότητα κατέστη η «κατηγορική προσταγή» της εποχής μας και πρέπει να την καλλιεργούμε σε όλο το φάσμα των ατομικών και κοινωνικών μας δραστηριοτήτων. Κι αυτό γιατί η ανοχή ως ατομική αρετή και κοινωνική αξία δεν αποτελεί μέρος μόνον μιας εκπαιδευτικής και κοινωνικοποιητικής διαδικασίας, αλλά αναπόσπαστο τμήμα της όλης παιδείας μας. Οι προτεινόμενοι τρόποι καλλιέργειάς της ενδεικτικά και μόνον είναι και δεν φιλοδοξούν να καλύψουν την ολότητα.

Ο ρόλος της οικογένειας

Πρωτίστως η Οικογένεια ως πρωτογενής φορέας κοινωνικοποίησης ενσταλάζει στο νου και στον ψυχισμό του νέου ότι οι άνθρωποι και ο κόσμος γενικότερα χαρακτηρίζονται από την ανομοιότητα και την διαφορετικότητα. Κι αυτή η διαπίστωση δεν πηγάζει μόνον από την εμφανή διαφορά των δύο φύλων αλλά κι από ένα πλήθος άλλων στοιχείων που απαρτίζουν τον «μικρόκοσμο» του νέου. Πάνω σε αυτό το δεδομένο της «διαφοράς» ο νέος μάχεται και άγχεται να συγκροτήσει την ατομική του ταυτότητα, εξοικειώνεται με τη διαφορετικότητά του και ενσωματώνει στο αξιακό του σύστημα την αποδοχή και τον σεβασμό στην ιδιαιτερότητα των άλλων. Όταν οι οικογενειακές διδαχές εμπεριέχουν το «διαφορετικό μάς συμπληρώνει και δεν μάς ακυρώνει», τότε έχουμε πετύχει το πρώτο αποφασιστικό βήμα για την καλλιέργεια της ανεκτικότητας.

Ο διαπαιδαγωγητικός ρόλος του Σχολείου

Εξίσου σημαντική κρίνεται και η συμβολή του Σχολείου στην καλλιέργεια της ανεκτικότητας, αφού εκεί μπορεί να κατανοήσει την αξία της δεκτικότητας σε άλλες απόψεις και συμπεριφορές. Η γνώση συντείνει στην ορθολογική ερμηνεία κάποιων παρωχημένων διαχωριστικών στερεοτύπων και την αποκόλληση που νέου από αντιδραστικές ιδέες που διαχωρίζουν και κατηγοριοποιούν τους ανθρώπους. Στο σχολικό χώρο ο νέος μέσα από την ώσμωση με τις διαφορετικότητες των συνομηλίκων του αντιλαμβάνεται την ποικιλότητα της ζωής αλλά και την ανάγκη αποδοχής της ως πυρηνικού στοιχείου μιας υγιούς διαπροσωπικής και κοινωνικής σχέσης. Έτσι η ανεκτικότητα στη σχολική ζωή δεν προσλαμβάνεται μόνον ως μία αφηρημένη ή φιλοσοφική θέση αλλά βιώνεται ως μία αναγκαιότητα της καθημερινής μας συμπεριφοράς και  της παρουσίας μας ως μέλους ευρύτερων ομάδων.

Η Ηθική μας ως θερμοκήπιο της ανεκτικότητας

Η ανεκτικότητα δεν ευδοκιμεί μόνο σε ευνοϊκές εξωτερικές συνθήκες αλλά τροφοδοτείται και επωάζεται κι από την ηθική συνείδηση του ατόμου. Κι αυτό γιατί η ανεκτικότητα είναι ομογάλακτη της ηθικής μας δύναμης, αφού η ανοχή του «άλλου», του «διαφορετικού» και του «ξένου» βαδίζουν παράλληλα με το αγαθό, το δίκαιο, το καλό και το λογικό. Η ηθική ως έννοια και εκφραζόμενη συμπεριφορά εμπεριέχει τον αποκλεισμό των εγωιστικών συναισθημάτων και ταυτόχρονα ευνοεί την ανθοφορία της κατανόησης και της δεκτικότητας του διαφορετικού. Στον πυρήνα της ηθικής υπάρχει η προτροπή να υπερβούμε ως βιολογικά όντα τα ταπεινά πάθη που συντηρούν το ζωώδες ένστικτο και να απλωθούμε ανοικτοί στην διαφορετικότητα των άλλων με στόχο την σύνθεση και την συγκατοίκηση με αυτήν κι όχι την άκριτη απόρριψή της. Η ηθική, λοιπόν, και η ανεκτικότητα συμπλέουν και συγκρατούν την κοινωνικά αναγκαία για την εποχή μας στάση ζωής.

Η αποδοχή της ποικιλότητας επωάζει την ανεκτικότητα

Σε ένα άλλο επίπεδο η αποδοχή της πολλαπλότητας – ποικιλότητας ως δομικού στοιχείου της πραγματικότητας συντείνει καθοριστικά στην επώαση της ανεκτικότητας. Αυτό σημαίνει τη δόμηση κι ανάδειξη μιας άλλης βιοθεωρίας που εδράζεται στην ορθολογική ερμηνεία της αντικειμενικής πραγματικότητας και όχι στις ατομικές μας φοβίες και επιφυλάξεις απέναντι σε ό,τι διαφοροποιείται με τις δικές μας ιδιαιτερότητες. Πέραν των άλλων η αποδοχή της πολλαπλότητας προϋποθέτει και συνεπάγεται την υπέρβαση κάποιων αρρωστημένων παραφυάδων του εγωκεντρισμού μας και την αποδοχή της δημιουργικής παρουσίας του «ανόμοιου» στη ζωή μας. Ανεκτικότητα, βέβαια, σημαίνει και διάσωση της μοναδικότητάς μας χωρίς αυτό, όμως, να εγείρει τείχη στην κατανόηση και αποδοχή της ιδιαιτερότητας των διπλανών μας.

Εθνική «καθαρότητα» και ανεκτικότητα

Ο απεγκλωβισμός των ανθρώπων από το μύθο και τα ιδεολογήματα της εθνικής – φυλετικής καθαρότητας μπορεί να βοηθήσει στην ευδοκίμηση της ανεκτικότητας. Στον παραδοσιακό τρόπο δόμησης της εθνικής μας ταυτότητας με βάση το μύθο της μοναδικότητας και τα στοιχεία που μάς διαφοροποιούσαν – ξεχώριζαν από τους άλλους θα πρέπει να αντιτάξουμε την αρχή του δικαιώματος κάθε λαού να αυτοπροσδιορίζεται με βάση τα δικά του γνωρίσματα, αφού ταυτόχρονα γίνει σεβαστό το ίδιο δικαίωμα και σε κάθε λαό. Η ετερογένεια και η ανομοιομορφία κάθε λαού – για ιστορικούς και πολιτιστικούς λόγους – αποτελεί αξίωμα για την ιστορία. Η εθνική και πολιτιστική ομοιογένεια συνιστά ένα επικίνδυνο ιδεολόγημα που δημιουργεί προβλήματα στην ειρηνική συνύπαρξη ανθρώπων, λαών και εθνών.

Η Δημοκρατία τροφός ανεκτικότητας

Σε θεσμικό επίπεδο η υγιής λειτουργία της Δημοκρατίας μπορεί να συμβάλει αποτελεσματικά στην καλλιέργεια της ανεκτικότητας. Κι αυτό γιατί η δημοκρατία όχι μόνον ως πολίτευμα αλλά κι ως τρόπος ζωής και φιλοσοφική θεώρηση αποδέχεται την διαφορετικότητα, την ποικιλομορφία, τη διαφωνία και τις αντιθέσεις ως δομικά της στοιχεία. Ευνοεί τη σύνθεση των αντίθετων μέσα από την δημιουργική διαπάλη της πλειοψηφίας με την μειοψηφία. Ο αυτοπροσδιορισμός και η αυτονομία του ατόμου με βάση τις ιδιαιτερότητές του αναγνωρίζεται ως πρώτιστο δικαίωμα σε μια δημοκρατική κοινωνία. Η έκφραση διαφορετικής άποψης συνιστά τον αναγκαίο όρο για την υγιή λειτουργία του πολιτεύματος γιατί έτσι ισχυροποιείται ο διάλογος, η πειθώ, το επιχείρημα και η απόδειξη και σε τελευταία ανάλυση ο ορθολογισμός. Στην δημοκρατία το άτομο είναι μία ξεχωριστή οντότητα και όχι ένας ανώνυμος αριθμός.

Στην προσπάθειά μας για δόμηση μιας κοινωνίας ανοικτής στο διαφορετικό μπορούν να συμβάλουν και τα Μ.Μ.Ε. προβάλλοντας την αξία των «ανόμοιων» που γονιμοποιούν θετικά τις συνθέσεις και τα νέα σχήματα. Από την άλλη πλευρά θεωρείται αρνητικό στοιχείο η υπερπροβολή των διαφορετικών στοιχείων ως εγγενών στοιχείων ανθρώπων με αντικοινωνική συμπεριφορά, μεταναστών ή άλλων περιθωριακών ομάδων.

Αλλά και η Τέχνη με τον τρόπο της μπορεί να συμβάλει στην ευδοκίμηση της ανεκτικότητας ως ατομικής και κοινωνικής αξίας. Κι αυτό γιατί η τέχνη έχει τον τρόπο να επικοινωνεί αμεσότερα με την λογική και το συναίσθημα του ανθρώπου – δέκτη.

Ο ποιητικός λόγος – προτροπή του Τίτου Πατρίκιου είναι πάντοτε επίκαιρος και μάς διδάσκει την αξία της ανεκτικότητας.

«Μπορεί ν’ ανοίξει ο δρόμος προς τον άλλο/ ν’ απλώσουν τα όρια για συναρπαστικές διασταυρώσεις/ ή τουλάχιστον να γίνει πιο ανθρώπινη η μοναξιά…/ ώστε να φύγει η δυσπιστία για όποιον δεν σου μοιάζει/ να σταματήσει ο χλευασμός για εκείνον που θέλει/ να σου μοιάζει»