Έρωτας: Ο ταραχοποιός θεός

«Το μεγαλύτερο και δυσκολότερο πρόβλημα που έχουν να λύσουν οι άνθρωποι, όπου κι αν βρίσκονται, ό,τι κι αν πρεσβεύουν, δεν είναι ούτε το ηθικό, ούτε το θρησκευτικό, ούτε το κοινωνικό, ούτε το οικονομικό, αλλά το ερωτικό, το οποίον αν μείνει άλυτο, είναι αδύνατον να λυθούν όλα τα άλλα (…). Ας αποδείξουμε στους χαύνους οικονομολόγους, στους ομφαλοσκόπους ιδεαλιστές και στους αρνητικούς επαναστάτες, μας προ πάντων στα αγόρια και στα κορίτσια των σημερινών γενεών και των επερχόμενων, (…) όχι χωρίς την πλήρη και ελεύθερα άσκηση του έρωτα, ζωή πλήρης και πλήρεις άνθρωποι δεν υπάρχουν…»

Η παραπάνω θέση – άποψη του Εμπειρίκου δεν προκάλεσε μόνο προβληματισμούς και αμφισβητήσεις για την τολμηρότητα των προτάσεών του, αλλά εξακολουθεί να δοκιμάζει ακόμη και σήμερα την ηθική, την παιδαγωγική και την ελευθερία μας. Παρόλο που η καθημερινότητά μας περιβάλλεται από μία υπερφορτωμένη σεξουαλικότητα – εικόνες, κείμενα, ανέκδοτα, υπονοούμενα – πολλοί είναι εκείνοι που εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν με έντονο σκεπτικισμό διαπιστώσεις και διδαχές σαν αυτές του υπερρεαλιστή Εμπειρίκου, έστω κι αν αυτές διατυπώθηκαν γύρω στο 1943, την εποχή που εκυοφορείτο το έργο του «Ο Μεγάλος Ανατολικός».

Το «ερωτογράφημα» του ποιητή Εμπειρίκου δεν αποδομεί μόνον την ηθική πολλών αλλά και την αισθητική με το ύφος του. Κι αυτό γιατί είναι γνωστό πως η «Αισθητική είναι η Ηθική του μέλλοντος» με την έννοια ότι οι δύο χώροι αλληλεπιδρούν. Έτσι η υποκρισία μας ως ατόμων και κοινωνίας σκιάζει την πραγματικότητα που ωστόσο εξακολουθεί να μάς βασανίζει από τις απαρχές της βιολογικής παρουσίας του ανθρώπινου είδους. Γι’ αυτό συνιστά μέγιστο στρουθοκαμηλισμό να αρνούμαστε να δούμε κάτι που διαμορφώνει την ζωή μας και επηρεάζει βασανιστικά τις επιλογές μας.

Η ερμηνεία

Ο Φρόϋντ οικοδόμησε ένα μεγάλο τμήμα της ψυχαναλυτικής του θεωρίας πάνω στον έρωτα, σε αυτό το αρχέγονο ένστικτο αναπαραγωγής. Η σεξουαλική παρόρμηση ως στοιχείο του Φροϋδικού id (εκείνο) ζητά επιμόνως ικανοποίηση και συνιστά κατεξοχήν το «πρώτο κινούν» της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Για τον Φρόϋντ η ανικανοποίητη ερωτική επιθυμία αποτελεί την βασική αιτία για τις περισσότερες ψυχικές ασθένειες. Με την έννοια αυτή ο ψυχαναλυτής και ποιητής Εμπειρίκος θεωρεί πως «χωρίς την πλήρη και ελεύθερα άσκηση του έρωτα, ζωή πλήρης και πλήρεις άνθρωποι δεν υπάρχου…».

Κι ενώ το ερωτικό στοιχείο και η σεξουαλική ενόρμηση ως ένστικτο βασανιστικά κυριαρχούν στη ζωή μας και αποτελούν βασική πηγή έμπνευσης για την Τέχνη (Ζωγραφική – Λογοτεχνία) κι ενώ η ηδονιστική κοινωνία μας θεμελίωσε την «ευτυχία» μας πάνω στην ικανοποίηση της ερωτικής επιθυμίας μάς τρομάζουν ακόμη κάποιες θέσεις σαν αυτές του Εμπειρίκου που έχουν την μορφή ενός «ερωτικού μανιφέστου». Δεν ήταν και λίγοι αυτοί που το «ερωτογράφημα» του Εμπειρίκου το χαρακτήρισαν ως «πορνογράφημα». Κι αυτό γιατί ο φτερωτός θεός, ο Έρωτας εξακολουθεί να παραμένει ο πιο γνωστός – άγνωστός μας. Είναι το πιο φωτεινό αλλά και το πιο σκοτεινό κομμάτι της ύπαρξής μας. Είναι αυτό που συνθέτει τις εσωτερικές μας αντιθέσεις ή αναδύεται μέσα από αυτές, όπως: Ζωή – Θάνατος, Χάος – Τάξη, Δύναμη – Αδυναμία, Έλξη – Άπωση, Υλισμός – Ιδεαλισμός, Ελευθερία – Δουλεία, Είναι – Φαίνεσθαι…

Ωστόσο ο έρωτας, ως «ταραξίας» θεός δεν μπόρεσε να χωρέσει και να ερμηνευτεί απόλυτα ούτε από τη θεωρία της λίμπιντο (libido) του Φρόϋντ, αφού η «αρχή της ηδονής» υποτάχτηκε στην «αρχή της πραγματικότητας» που επέβαλε ο «πολιτισμός ως πηγή δυστυχίας». Ο Καρτέσιος προσπάθησε να εντάξει τον έρωτα στο δίπολο Σώμα – Ψυχή/Πνεύμα. Ο Νίτσε διείδε στον έρωτα την δημιουργική εκείνη ενέργεια που διακονεί την προσπάθεια του ανθρώπου για απόκτηση δύναμης με στόχο τον Νιτσεϊκό Υπεράνθρωπο… Ο ανυπότακτος χαρακτήρας του έρωτα δημιουργεί ερμηνευτικά προβλήματα στους επιστήμονες, στους φιλοσόφους και στους στοχαστές. Γι’ αυτό η τέχνη μπόρεσε να τον περιγράψει αποτελεσματικότερα μέσα από αθάνατα λογοτεχνικά κείμενα που συγκινούν και ενθουσιάζουν ακόμη τους ανθρώπου.

«Ο έρωτας/ Το αρχιπέλαγος/ Κι η πρώρα των αφρών του/

Κι οι γλάροι των ονείρων του/ Στο πιο ψηλό κατάρτι του ο ναύτης ανεμίζει/ Ένα τραγούδι».(Ελύτης)

Ο Έρωτας στη θρησκεία

Η αρχαία ελληνική θρησκεία έπλασε τον δικό της θεό για τον έρωτα που εκπροσωπούσε το πάθος, την δύναμη, το κάλλος και την ερωτική διάθεση καθώς και όλα τα θετικά συναισθήματα. Γι’ αυτό τα επίθετα που τον συνοδεύουν είναι πολλά, όπως: κάλλιστος (ομορφότερος), λυσιμελής (αυτός που παραλύει τα μέλη), πυρίδρομος (που βγάζει φωτιά), διφυής (δύο φύσεις), αλγεσίδωρος (φέρνει πόνο), σχέτλιος (σκληρός), ανίκατος (ακατανίκητος).

Σύμφωνα με την «Θεογονία» του Ησιόδου, ο Έρωτας ήταν μία από τις τρεις θεότητες που δημιούργησαν τον κόσμο: Οι άλλες δύο ήταν το Χάος και η Γαία. Ο έρωτας ως ζωοποιός και κοσμοποιός δύναμη προϋπήρχε των Ολυμπίων θεών.

«Ήτοι μεν πρώτιστα χάος γένετ’  αυτάρ έπειτα Γαία ευρύστερνος… ηδ’ Έρος  ος  κάλλιστος εν αθανάτοισι  θεοίσι»

Βέβαια ο έρωτας ως θεότητα συνδέθηκε στενά με την θεά Αφροδίτη, αφού θεωρείται πως ήταν τέκνο της με τη συμμετοχή του Άρη. Η μυθολογία μάς παρέδωσε πολλές ιστορίες και μεταλλάξεις του Δία για να πετύχει τις ερωτικές του συνευρέσεις μακριά από το βλέμμα της Ήρας. Για τους αρχαίους ο Έρωτας ήταν ένα δυναμικό στοιχείο της ζωής τους και είχε αποηθικοποιηθεί πλήρως. Αποτελούσε κυρίαρχο στοιχείο του Διονυσιακού πνεύματος που ισορροπούσε με την αντίρροπη δύναμη, την Λογική και το φως που εκπροσωπούσε ο Απόλλωνας. Έτσι παραδίνεται μέχρι σήμερα αυτή η διαπάλη του Διονυσιακού με το Απολλώνειο στοιχείο.

Η έλευση του χριστιανισμού εξοστρακίζει και ξορκίζει τον Έρωτα από το λεξιλόγιο και την ηθική του. Η λέξη αγάπη τείνει να αντικαταστήσει το φλογερό πάθος του έρωτα. Αυτό ερμηνεύεται από το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι περισσότερο πνευματική ύπαρξη και υποχρεούται να ελέγχει τις γήινες δυνάμεις που χαρακτηρίζουν το σώμα του. Η έννοια ηδονή είναι μη – συμβατή με την χριστιανική ηθική. Σκοπός του ανθρώπου είναι η μέθεξή του με το θείο και ό,τι εμποδίζει αυτήν την πορεία (έρωτας) πρέπει να καταπνιγεί. Έτσι με τον καιρό η ερωτική επιθυμία ενοχοποιήθηκε για την απαρχή πολλών αμαρτημάτων και στοχοποιήθηκε ως ένα στάδιο της πτώσης του ανθρώπου. Αποτέλεσμα αυτής της αντίληψης το δικαιικό σύστημακαι οι παράγωγοι νόμοι να εδραιωθούν πάνω σ’ αυτήν την αντίληψη με θύματα πολλούς ανθρώπους και ιδιαίτερα γυναίκες.

Η έννοια «βικτωριανή» εποχή ή Ηθική μάς παραπέμπει σε έννοιες αυστηρής ηθικής, όπως: πουριτανισμός, συντηρητισμός, σεμνοτυφία, ηθική αυστηρότητα. Η γυναικεία υποδούλωση έλκει την καταγωγή της από το γεγονός πως θεωρείται πηγή ερωτικής διάθεσης και προκαλεί αδάμαστα πάθη στον άνδρα.

Η σεξουαλική απελευθέρωση

Η σεξουαλική απελευθέρωση ως αποτέλεσμα των κοινωνικών κινημάτων αμφισβήτησης που κυριάρχησαν κατά τη δεκαετία του 1960 έφερε πολλές ανακατατάξεις στις διαπροσωπικές σχέσεις. Η ερωτική επιθυμία αποηθικοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό και η θέση της γυναίκας βελτιώθηκε, αφού έπαψε να θεωρείται κατ’ ανάγκην και η πηγή κάθε αμαρτίας. Οι σχέσεις των ανθρώπων ορθολογικοποιήθηκαν και το ερωτικό στοιχείο αναγνωρίστηκε ως το αναγκαίο στοιχείο ενός ζευγαριού.

Ωστόσο πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν πως η σεξουαλική απελευθέρωση για κάποιους μεταφράστηκε ως σεξουαλική ελευθεριότητα ή και ασυδοσία. Αποτέλεσμα αυτής της ακρότητας η ανάπτυξη ενοχικών συναισθημάτων σε όσους δεν μπορούν να κατακτήσουν ή να προκαλέσουν ερωτική επιθυμία. Όλα προπαγανδίζουν πως η ερωτική κατάκτηση συνιστά το απώτατο κριτήριο προσωπικής επιτυχίας ή προϋπόθεση αυτοεπιβεβαίωσης. Ένας πολιτισμός – άκρως ηδονιστικός και εγωκεντρικός – δημιουργεί ρήγματα στον ψυχικό κόσμο του σύγχρονου πολίτη και συνιστά πηγή πολλών δεινών. Ο έρωτας αντιμετωπίζεται περισσότερο ως μία απλή βιολογική ικανοποίηση αφυδατωμένη από κάθε άλλη κοινωνική, ψυχική, πνευματική διάσταση.

Οι συνταγές και οι διδαχές περισσεύουν στο θέμα διαχείρισης του ερωτικού στοιχείου της ζωής μας. Τα βιώματα δεν διδάσκονται. Εξάλλου όταν ολόκληρη βιομηχανία εορτών και επετείων και οίκοι μόδας – αισθητικής έχουν επενδύσει πάνω στον έρωτα πως θα αντισταθείς; Η Λιλή Ζωγράφου υπερθεματίζοντας είχε δηλώσει κάποτε για τον έρωτα:

«Τον έρωτα πρέπει να τον γιορτάζουμε κάθε μέρα»

Η Έλλη Αλεξίου ίσως βρήκε τη χρυσή τομή με το:

«Η ευτυχία του έρωτα είναι ν’ αγαπάς. Μόνον όταν αγαπάς πλουτίζεται ο συναισθηματικός σου κόσμος»

Αλλά η δικαίωση του Εμπειρίκου έρχεται από τη ρήση του Πλάτωνα, σχετικά με τη σχέση έρωτα και ευτυχίας:

«Επ’ ευτυχία τη μεγίστη παρά θεών η τοιαύτη μανία δίδοται»

(Η μεγαλύτερη ευτυχία που δίνεται από του θεούς είναι αυτή η μανία [έρωτας])