Πραγματικότητα: Αναγκαιότητα ή πλάνη;

α.«Έχει τον καιρό ν’ ακολουθήσει η πραγματικότητα. Προηγουμένως, είναι ανάγκη να πλασθεί απ’ τη σκέψη».(«Τα δημόσια και τα ιδιωτικά», Οδ. Ελύτης)

β.«Η πραγματικότητα υπάρχει  μέσα στο ανθρώπινο μυαλό και πουθενά αλλού».(Όργουελ)

Μπορεί ο Ελύτης και ο Όργουελ να μην είχαν κοινά ενδιαφέροντα ή κοινή πνευματική διαδρομή, ωστόσο αξιολόγησαν με κοινό τρόπο την φύση της πραγματικότητας. Θεώρησαν, δηλαδή, πως αυτή δεν υφίσταται κατ’ ανάγκην αντικειμενικά, αλλά συνιστά ως ένα βαθμό προϊόν της ανθρώπινης νόησης (σκέψη – μυαλό).

Στο λεξιλόγιό μας η πραγματικότητα συνοδεύεται από ένα πλήθος επιθέτων που πολλές φορές σκιάζουν το περιεχόμενό της και μένει στην επιφάνεια μόνον η ιδιότητα, το γνώρισμά της. Έτσι ακούμε ή διαβάζουμε συχνά για: αδήριτη, σκληρή, κοινωνική, εικονική, ιστορική, πολιτική πραγματικότητα. Ίσως να είναι κι αυτή η αιτία που ο Ελύτης και ο Όργουελ συμπίπτουν στην επισήμανση ως προς το βασικό αίτιο της δημιουργίας της.

    

Το διφυές της πραγματικότητας

Ωστόσο και ανεξάρτητα από τις ερμηνείες που δόθηκαν για την γενεσιουργό αιτία της πραγματικότητας, υπάρχει και μία άλλη πραγματικότητα, ως απόλυτο δεδομένο, ανεξάρτητη από τις ανάγκες και τις προσδοκίες μας. Είναι η εξωτερική πραγματικότητα (ουρανός, κοινωνία, αντικείμενα υλικά…) και η εσωτερική (ψυχικός κόσμος, επιθυμίες, διανοήματα…). Η κατανόηση και η αποδοχή τους συνέβαλαν αποφασιστικά στην επιβίωση του ανθρώπου ως βιολογικού αλλά και ως κοινωνικού όντος.

Μπορεί ιστορικά να προηγήθηκε η ανάγκη – αναγκαιότητα της ερμηνείας – αποδοχής της εξωτερικής πραγματικότητας για την υλική επιβίωση του ανθρώπου, ωστόσο δεν έπαψαν και οι προσπάθειες κατανόησης και αποδοχής της εσωτερικής που επιτεύχθηκαν τους τελευταίους αιώνες χάρη στην ανάπτυξη της Ψυχολογίας, της Βιολογίας, της Γενετικής κι άλλων συναφών επιστημών.

Η πραγματικότητα είναι πολυσύνθετη. Διακλαδώνεται σε υποκειμενική που τη συνθέτουν πολλοί παράγοντες, όπως: Οι επιθυμίες μας, οι προσδοκίες μας, τα όνειρά μας, ο ενθουσιασμός, οι γνώσεις μας δομούν τον ιστό της. Από την άλλη πλευρά την αντικειμενική τη συνθέτουν τα ουράνια σώματα, τα κτίρια, οι νόμοι, οι άνθρωποι, οι λέξεις και πολλά άλλα. Η αντίληψη και η αποδοχή των δύο αυτών μορφών της πραγματικότητας για πολλούς συνιστά μία αναγκαιότητα, αν και δεν συμφωνούν όλοι με αυτήν.

«Η αναγκαιότητα είναι μία ερμηνεία, όχι ένα γεγονός».(Νίτσε)

Ανεξάρτητα από την υποχρέωση του ανθρώπου να αποδεχτεί ή όχι την ύπαρξη και συμμόρφωσή του στην πραγματικότητα, κυριάρχησε στη σκέψη του πως ο ίδιος ως βιολογική – φυσική ύπαρξη αποτελεί το κέντρο μιας άλλης πραγματικότητας, της Ιστορικής.

Ο άνθρωπος προϊόν της ιστορικής πραγματικότητας

Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των ανθρώπων σχηματίζουν τον ιστό μιας αφανούς και μυστηριώδους πραγματικότητας του ζωτικού τους χώρου. Ο μυστηριώδης χαρακτήρας της ερμηνεύεται από το γεγονός πως το παρελθόν δεν υπάρχει πιά, ενώ το μέλλον της δεν έχει εμφανιστεί και είναι απροσδιόριστο. Το παρόν που βιώνουμε ως απτή πραγματικότητα. Είναι στιγμές που γρήγορα ανήκουν στο παρελθόν.

«Τον άνθρωπο μπορούμε να τον γνωρίσουμε από τους καρπούς του παρελθόντος και από τις προσδοκίες του μέλλοντος»

(Φότεφ, «Κοινωνία των πολιτών»)

Έτσι ο διαχρονικός άνθρωπος ζώντας σε αυτήν την πραγματικότητα που υφαίνει ο χρόνος αγωνίζεται να επιβιώσει και να κατακτήσει ένα υψηλό επίπεδο αυτοσυνειδησίας ως υποκειμένου ιστορικού και ταυτόχρονα αντικειμένου της ιστορίας. Ωστόσο αυτή η αυτοσυνειδησία συντείνει στην νοηματοδότηση και στον χρωματισμό της πραγματικότητας, σύμφωνα και με την άποψη του Εντγκάρ Μορέν:

«Η πραγματικότητά μας δεν είναι άλλη από την ιδέα που έχουμε για την πραγματικότητα»..(Γη – Πατρίδα)

 

Συμμόρφωση ή ανυπακοή για υπέρβαση

Μία άλλη παράμετρος σχετική με την πραγματικότητα είναι κι αυτή της στάσης μας προς αυτήν. Αυτή η στάση χαρακτηρίζεται από μία αμφιθυμία.

Άλλοτε, δηλαδή, νιώθει την ανάγκη να αποδεχτεί την πραγματικότητα ως μία αναγκαιότητα είτε για λόγους επιβίωσης είτε για λόγους αδυναμίας. Άλλοτε πάλι ωθείται στην ανυπακοή με στόχο  να την υπερβεί και να την αλλάξει προς όφελός του.

Η πρώτη στάση, αυτή της προσαρμογής – αποδοχής στην πραγματικότητα θεμελιώνεται πάνω στην αποδοχή της ως μίας αδήριτης αναγκαιότητας. Σύμφωνα με τον Έγελο η αναγνώρισή της ως τέτοιας συνιστά και το πρώτο βήμα της ελευθερίας του, όσο κι αν αυτό συνιστά οξύμωρο σχήμα. Η στάση αυτή είναι συνάρτηση της «παιδείας» και της «ψυχολογικής ευπάθειας» των υποκειμένων. Χαρακτηρίζει άτομα με ακρισία, αβουλία και παθητικότητα. Έτσι η προσαρμογή στην πραγματικότητα δεν λειτουργεί ως βήμα ελευθερίας αλλά ως βήμα εθελουσίας δουλείας

Η δεύτερη στάση, αυτή της άγνοιας της μη–συμμόρφωσης – απόρριψης εδράζεται πάνω στην αντίληψη πως η πραγματικότητα συνιστά μία δέσμευση που χαλκεύει τα δεσμά της ελευθερίας και της προόδου. Η στάση αυτή χαρακτηρίζει άτομα με πλούσια παιδεία, κριτική σκέψη, αρκετή αυτοπεποίθηση και υψηλό βαθμό αυτοεκτίμησης. Τα άτομα αυτά μέμφονται τους θιασώτες της συμμόρφωσης και διεκδικούν για τον εαυτό τους το ρόλο του πρωτοπόρου και του ηγέτη. Είναι και οι δύο τύποι εκφραστές είτε του ανθρώπου – πολίτη, είτε του ανθρώπου – υπηκόου.

«Η προσαρμογή έρχεται από πολύ μακριά – από τον κόσμο των ζώων. Η αλλαγή πορεύεται ακόμα πιο μακριά- προς τον κόσμο των ανθρώπων»

Το «δέον γενέσθαι»

Διαχρονικά, λοιπόν, ο άνθρωπος μετεωρίζεται πάνω στο δίλημμα τις προτιμητέας στάσης απέναντι στην πραγματικότητα.

Θεμιτό και αναγκαίο κρίνεται να μένουμε σταθεροί σε κάποιες απόψεις μας, όταν αυτές επιβεβαιώνονται από την επιστήμη και την πραγματικότητα. Αναγκαίο, όμως, είναι να αναθεωρούμε εκείνες τις απόψεις μας που διαψεύδονται από την πραγματικότητα και πολύ περισσότερο από την επιστήμη.

Για το πρώτο είμαστε επαινετοί και όχι κατ’ ανάγκην δογματικοί, για το δεύτερο διαλεκτικοί. Κι αυτό γιατί την πραγματικότητα μπορούμε να την αλλάξουμε, να την διατηρήσουμε αλλά όχι και να την αγνοήσουμε. Αυτή αποτελεί πάντα το προνομιακό πεδίο δράσης του ανθρώπου και παράγοντας διαμόρφωσης της προσωπικότητάς μας και είναι αυτή που σημασιοδοτεί τη ζωή μας και νοηματοδοτεί τα δημιουργήματά μας.

Μπορεί ο Μπρεχτ να διακήρυξε εμφαντικά το ρόλο της πραγματικότητας στην αλλαγή της με το εμβληματικό

«Μονάχα η πραγματικότητα μπορεί να μάς δείξει πως την πραγματικότητα να αλλάξουμε»

Αλλά ας δώσουμε την δυνατότητα και την ευκαιρία σε κάποιους άλλους να ονειρεύονται και να διεκδικούν μία άλλη πραγματικότητα σύμφωνα και με τον ποιητή Ελύτη.

«Ας υπάρχει κι ένας που να διατηρεί το δικαίωμα να προσβλέπει σε αυτά που δεν υπάρχουν, αλλά θα έπρεπε και θα μπορούσαν να υπάρχουν»

(«Τα Δημόσια και τα Ιδιωτικά»)