ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: «Άρχεσθαι μαθών, άρχεινεπιστήσει»

Ατρείδη…/ εν σοι μεν ληξω, σέο δ’ άρξομαι, ούνεκα πολλών/ λαών εσσί άναξ»

Ο Νέστορας δηλώνει στον Αγαμέμνονα πως θα αρχίσει και θα τελειώσει από αυτόν γιατί είναι ο βασιλιάς πολλών λαών. Οι αρχαίοι αλλά και οι νεότεροι συνηθίζουμε – τιμής ένεκεν – να αρχίζουμε από τον ανώτερο, χρησιμοποιώντας τις φράσεις:

«Από Διός άρξασθαι», «Από θεού άρξασθαι»

Οι Κορίνθιοι θεωρούν πως οι Αθηναίοι διαπράττουν αδικία αρχίζοντας τον πόλεμο και παραβιάζοντας τις συνθήκες.

«Αδικείτε, ω άνδρες Αθηναίοι, πολέμου άρχοντες»

Γενικά από παλιά πιστεύεται πως η ευθύνη της αδικίας βαραίνει περισσότερο εκείνον που την αρχίζει «Ήρξατο χειρών αδίκων».

«Κάθε αρχή και δύσκολη»

Ο λαός θυμόσοφα επισημαίνει πως πάντα το πιο δύσκολο βήμα μιας προσπάθειας είναι το πρώτο.

Το ρήμα άρχω (ρίζα *αρχ-) απαντάται με δύο σημασίες: Αρχίζω από κάτι (άρχομαι Διός = αρχίζω από το Δία) και κυβερνώ – εξουσιάζω (άρχω του στρατεύματος). Οι λέξεις που παράγονται από το ρήμα άρχω είναι πολλές και εμπλουτίζουν το λόγο μας: αρχή, αρχαίος, αρχείον, αρχικός, άρχων, αρκτέον, αρχαϊκός, αρχήθεν: α.«Η υπόθεση μπήκε στο αρχείο», β.«Οι άρχοντες της χώρας μας χαρακτηρίζονται από ευαισθησία σε θέματα περιβάλλοντος», γ.«Το άγαλμα ανήκε στους αρχαϊκούς χρόνους».

Πλήθος, όμως, είναι και οι σύνθετες λέξεις με α΄ και β΄ συνθετικό λέξη που παράγεται από τη ρίζα *αρχ- του άρχω: αρχαιογνωσία, αρχαιοδίφης, αρχαιολογία, αρχαϊσμός, αρχάριος, αρχέγονος, αρχειοφύλακας, αρχέτυπο, αρχηγείο, αρχηγός, αρχίατρος, αρχιεπίσκοπος, αρχιερέας, αρχιμηνιά, αρχιστράτηγος, αρχιφύλακας, έπαρχος, αναρχία, ύπαρξη, έναρξη, εναρκτήριος, ναύαρχος. α.«Ο Καβάφης υπήρξε έξοχος αρχαιογνώστης», β.«Η συντήρηση των μαρμάρων είναι έργο της αρχαιολογικής υπηρεσίας», γ.«Ο υπουργός αντέδρασε ως αρχάριος στις απαιτήσεις των συνδικαλιστών», δ.«Ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται και οδηγείται ακόμη από το αρχέγονο ένστικτο της αυτοσυντήρησης», ε.«Στα Ομηρικά έπη βρίσκουμε πάμπολλα παραδείγματα αρχέτυπης συμπεριφοράς», στ.«Το αρχηγείο του ΝΑΤΟ μεταφέρθηκε από τη  Λάρισα σε πόλη της Τουρκίας», ζ.«Ο αρχίατρος απαγόρευσε την έξοδο του ασθενούς», η.«Στη Μητρόπολη Αθηνών θα ψαλεί θεία αρχιερατική λειτουργία», θ.«Η αναρχία ως πολιτική ιδεολογία κυριαρχεί ανάμεσα στους νέους», ι.«Η δυαρχία στην κυβέρνηση δημιουργεί λειτουργικά προβλήματα».

Γνωστές, επίσης, είναι και οι φράσεις που έχουν ως πυρήνα τη λέξη αρχή, όπως: α.«Το αυτοκίνητό μου παρουσίασε προβλήματα ευθύς εξαρχής», β.«Άντε πάλι, φτου κι από την αρχή τα ίδια και τα ίδια», γ.«Αφού φοβάσαι, θα κάνω εγώ την αρχή», δ.«Έτσι είναι τα πράγματα, κάθε αρχή και δύσκολη», ε.«Αποτελεί αξίωμα ζωής, το “η αρχή είναι το ήμισυ του παντός”», στ.«Η κυβέρνηση αποφάσισε να προβεί σε βαθιές τομές, αρχής γενομένης από το ασφαλιστικό».

Συχνή, επίσης, είναι και η χρήση (λανθασμένη κατά τεκμήριον) του «κατ’ αρχήν» και «κατ’ αρχάς». Το κατ’ αρχήν σημαίνει: Είναι θέμα αρχής – προσωπικής θέσης, βιοθεωρίας… «Κατ’ αρχήν διαφωνώ με την όλη συμπεριφορά σου προς άτομα που έχουν ανάγκη από προστασία». Το κατ’ αρχάς σημαίνει: Αρχικά… «Ο καταναλωτισμός κατ’ αρχάς είναι προϊόν και σύμπτωμα ψυχολογικού κενού του σύγχρονου ατόμου.

Σημαντική είναι η παρουσία στο νεοελληνικό λόγο της μετοχής άρχοντες που με το χρόνο ουσιαστικοποιήθηκε. Γνωστός είναι ο θεσμός των εννέα αρχόντων στην αρχαία Αθήνα: «Αύται μεν ουν οι αρχαί κληρωταί… οι δε καλούμενοι εννέα άρχοντες».

Ο Προμηθέας προαναγγέλοντας την πτώση του Δία επισημαίνει – απειλώντας πως θα μάθει τη διαφορά του άρχειν (αφέντης) και του δουλεύειν (δούλος).

Στο βαθμό που η λέξη *αρχή παρέπεμπε στην άσκηση εξουσίας υπάρχουν πολλές φράσεις που παραπέμπουν στον τρόπο που πρέπει αυτή να ασκείται: α.«Τον άρχοντα τριών δει μεμνήσθαι», β.«Άρχεσθαι μαθών άρχειν επιστήσει ή το άρχειν πρώτον μαθών άρχεσθαι», γ.«Το άρχειν ήδιστον», δ.«Χαλεπόν άρχεσθαι υπό χείρονος».

Κατεξοχήν, όμως, η φράση που αναδεικνύει το ρόλο της *αρχής= εξουσίας στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα, αλλά και αποκαλύπτει ταυτόχρονα το εσώτερο εγώ του είναι η εμβληματική θέση του Βία του Πριηνέως.

«Αρχή άνδρα δείκνυσι»

 

Ωστόσο η κυριαρχία της έννοιας αρχή είναι απόλυτη σε φράσεις, όπως: Αρχή τ ης αδράνειας, της απροσδιοριστίας, της πλειοψηφίας, της δεδηλωμένης, των εθνοτήτων.

Εν αρχή ην ο Λόγος

Ίσως αυτή η φράση να είναι η πιο εμβληματική στο βαθμό που δηλώνει με τρόπο αξιωματικό την προΰπαρξη του Λόγου = Θεού.

Άμα δε τω ήρι αρχομένω…

 Οι περισσότεροι – λάτρεις ή εχθροί – του αρχαίου λόγου έχουν ταυτίσει τη μαθητική τους ζωή με την παραπάνω φράση που συνοδεύει πολλά κείμενα των αρχαίων, υποδηλώνοντας την έναρξη κάποιας εποχής.

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.