Εξωτερική πραγματικότητα και ψυχικός κόσμος

Ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου και η εξωτερική – αντικειμενική πραγματικότητα αποτελούν δύο διαφορετικές σφαίρες. Το περιεχόμενο κάθε μιας σφαίρας είναι ποιοτικά και ποσοτικά διαφορετικό από το περιεχόμενο της άλλης. Στον εσωτερικό κόσμο υπάγονται τα συναισθήματα, οι επιθυμίες, οι σκέψεις, οι προσδοκίες, οι φοβίες, τα ερωτήματα, οι προβληματισμοί, οι ανησυχίες και γενικά ό,τι σχετίζεται με την ψυχολογία του ανθρώπου. Στη σφαίρα της εξωτερικής πραγματικότητας, εκτός από το φυσικό περιβάλλον, αναφέρονται τα υλικά δημιουργήματα – αντικείμενα, οι κοινωνικοί θεσμοί, οι αξίες, τα ιδανικά και τα πρότυπα, η εξουσία, οι νόμοι της αγοράς, οι πολιτικοί θεσμοί και γενικά ό,τι θεωρείται ως ανθρώπινο δημιούργημα (υλικό, πνευματικό, κοινωνικό…). Τα στοιχεία της αντικειμενικής πραγματικότητας είναι εύκολα αναγνωρίσιμα και «μετρήσιμα». Αντίθετα τα στοιχεία που συνυφαίνουν τον εσωτερικό κόσμο – υποκειμενική πραγματικότητα έχουν μια ποιοτική υπόσταση, που δύσκολα περιχαρακώνεται και πολύ δυσκολότερα μπορεί να «χωρέσει» σε μονάδα μέτρησης.

Κι ενώ εξωτερικά οι δύο αυτοί χώροι είναι αυστηρά προσδιορισμένοι και καθορισμένοι, ωστόσο βρίσκονται σε μία σχέση διαρκούς αλληλεπίδρασης. Αποτελεί κοινό τόπο για την κοινωνιολογία και την ψυχολογία το γεγονός ότι ο εσωτερικός κόσμος διαμορφώνεται και πλάθεται σε μεγάλο βαθμό από την εξωτερική πραγματικότητα και για πολλούς η ψυχοδομή του κάθε ατόμου αποτελεί το «είδωλο» της αντικειμενικής πραγματικότητας. Η σφαίρα του εσωτερικού κόσμου είναι «υπάλληλη» της αντίστοιχης αντικειμενικής – κοινωνικής πραγματικότητας. Τα «μηνύματα» του εξωτερικού περιβάλλοντος διαμορφώνουν ως ένα βαθμό το περιεχόμενο και την «ποιότητα» του ψυχικού κόσμου. Οι «επιθέσεις» της αντικειμενικής πραγματικότητας ασκούν τέτοια πίεση πάνω στον ψυχισμό του ανθρώπου, που είναι αδύνατο να αποφύγει τις «πληγές».

Ο εσωτερικός κόσμος ως «ηχείο»

Όσο κι αν φαίνεται «απόλυτη» και λίγο υπερβολική η άποψη πως «ο εσωτερικός κόσμος του ατόμου είναι το «ηχείο» του εξωτερικού κόσμου» δεν παύει, ωστόσο, να κρύβει στοιχεία αλήθειας. Ο άνθρωπος δεν είναι μία αυθύπαρκτη και «αυτοφυής» οντότητα, έξω από το χώρο και το χρόνο. Ως βιολογική παρουσία συντηρείται από την υλική πραγματικότητα, ως κοινωνική παρουσία διαμορφώνεται από τις σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους (κοινωνικότητα – κοινωνικοποίηση), ως πνευματική παρουσία, τροφοδοτείται από το γενικότερο πνευματικό και πολιτιστικό κλίμα (παιδεία, επιστήμες…), ως ψυχοσυναισθηματική παρουσία δομείται πάνω στα «σταθερά σημεία» του περιβάλλοντος (ασφάλεια, δύναμη, αυτοπεποίθηση) και ως ηθική παρουσία χρωματίζεται και εξελίσσεται από το αξιακό σύστημα της εποχής του και ιδιαίτερα το ηθικό.

Πλείστα παραδείγματα από την καθημερινή ζωή επιβεβαιώνουν και επικυρώνουν με τον πιο αδιάψευστο τρόπο τον καταλυτικό ρόλο που διαδραματίζει η εξωτερική πραγματικότητα στην ψυχοσύνθεση του σύγχρονου ανθρώπου. Οι σύγχρονες μορφές βίας και κοινωνικής περιθωριοποίησης, οι νευρικές κρίσεις, τα νευρωτικά συμπτώματα, οι αδικαιολόγητοι φανατισμοί, οι αυτοκτονίες και μία σειρά άλλων παράλληλων φαινομένων έχουν την αιτία τους σε εξωγενείς παράγοντες, όσο κι αν εμφανίζονται ως απόρροια της αποδιοργάνωσης του εσωτερικού κόσμου.

Η υλική ένδεια για παράδειγμα είναι πάντα ο χειρότερος «φίλος» του ανθρώπου «και τούτο, γιατί η εξαθλίωση σε οικονομικό επίπεδο διηθείται έως τους εσώτερους πόρους της ψυχής του ανθρώπου και τον εξαχρειώνει. Αρετές όπως η αγάπη της ελευθερίας, η αυτοκυριαρχία, η αξιοπρέπεια δεν μπορούν να ριζώσουν σε έδαφος ψυχικό, που το έχουν αποψιλώσει οδυνηρές υλικές στερήσεις. Αντίθετα η ευημερία… επιδρά ευεργετικά απάνω στο χαρακτήρα των ατόμων και των λαών…». (Ε. Παπανούτσος)

Η τυραννία των γονιδίων

Στις παραπάνω απόψεις για τον απόλυτο τρόπο με τον οποίο η εξωτερική – αντικειμενική πραγματικότητα διαμορφώνει τον ψυχικό κόσμο αντιπαρατίθενται τα πορίσματα της γενετικής και της βιολογίας που ολοένα και περισσότερο αμφισβητούν τον κυρίαρχο – παραδοσιακό ρόλο του κοινωνικού περιβάλλοντος. Από την «κοινωνική ετεραρχία» σιγά – σιγά περνάμε στη «βιολογική ετεραρχία». Η τυραννία των «γονιδίων» καθημερινά επιβεβαιώνεται και η ανθρώπινη ζωή φαίνεται, σύμφωνα πάντα με τις θεωρίες των γενετιστών, να είναι βιολογικά προγραμματισμένη. «Η μοίρα μας είναι τα γονίδιά μας» φαίνεται να επιβεβαιώνει όλους εκείνους που πίστευαν και επιχειρηματολογούσαν πως ο «άνθρωπος γεννιέται, δεν γίνεται».

Όσο και αν αυτό μπορεί να προκαλέσει θλιβερές σκέψεις και απαισιόδοξες στάσεις για το μέλλον του ανθρώπου δεν πρέπει με τίποτα ούτε να το αγνοήσουμε αλλά και ούτε και να παραιτηθούμε από κάθε προσπάθεια για εξευγενισμό του ανθρώπου. Η τυφλή και άκριτη αποδοχή των θεωριών της σύγχρονης βιολογίας και γενετικής μπορεί να ανατρέψει παραδοσιακές θεωρίες και να εγείρει νέα ερωτήματα σχετικά με την ελευθερία, την ευθύνη, την αυτονομία, τα όρια της σκέψης, την ηθική, τα δικαιώματα και την «κοινωνική φύση» του ατόμου. Όσοι βλέπουν (επιστήμονες και διανοούμενοι) ότι η σφαίρα του εξωτερικού περιβάλλοντος και η αντίστοιχη σφαίρα των γονιδίων βρίσκονται σε μία ασύμβατη σχέση μεταξύ τους στην ουσία αρνούνται την κοινωνική φύση του ανθρώπου κι έμμεσα θέτουν υπό αμφισβήτηση την επικρατούσα άποψη του Αριστοτέλη.

Ο συγκερασμός των δύο θεωριών

Μία πιο ήπια εκδοχή της παραπάνω θέσης των βιολόγων και γενετιστών είναι αυτή που πρεσβεύει πως ο άνθρωπος έρχεται στον κόσμο ως βιολογικό ον, φέρνοντας ως προίκα της φύσης και της βιολογίας του, κάποιες «υποδοχές» πάνω ή μέσα στις οποίες συσσωρεύεται όλο το υλικό – τα μηνύματα του εξωτερικού περιβάλλοντος. Έμμεσα η θεωρία αυτή παραδέχεται τον αποφασιστικό ρόλο των γονιδίων στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα αλλά δεν αρνείται και τις επιδράσεις του εξωτερικού παράγοντα. Τονίζουν ότι τα μηνύματα της εξωτερικής πραγματικότητας γίνονται δεκτά, κατανοητά, αφομοιώνονται ή ενσωματώνονται ανάλογα με τις προδιαγραφές και την «αντοχή» ή «ευαισθησία» των «υποδοχών» του ανθρώπινου οργανισμού.

Κανείς, λοιπόν, ισχυρίζονται οι θεωρητικοί αυτής της θέσης δεν μπορεί να γίνει κάτι πολύ διαφορετικό – ανεξάρτητα σε ποιό περιβάλλον θα μεγαλώσει – από αυτό που είναι εγγεγραμμένο στη φύση του. Οι «υποδοχές» θέτουν κάποια όρια στην «επέμβαση» του περιβάλλοντος και μειώνουν στο ελάχιστο τις πιέσεις που ασκεί.

Η απολυτοποίηση, όμως, του βιολογικού ή κοινωνικού παράγοντα μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένα συμπεράσματα σχετικά με την διαπαιδαγώγηση των νέων και τις διαδικασίες αλλαγής των κοινωνικών συνθηκών. Γι’ αυτό κάθε φορά για την ερμηνεία φαινομένων που ανάγονται στην προσωπικότητα του ατόμου κρίνεται σκόπιμο να λαμβάνονται υπόψη και οι δύο παράγοντες. Σχετικά ο Αϊνστάιν σημειώνει:

«Η προσωπικότητα όμως που τελικά προβάλλει, διαμορφώνεται, επί το πλείστον, από το περιβάλλον στο οποίο τυχαίνει να βρίσκεται το άτομο κατά την ανάπτυξή του, από τη δομή της κοινωνίας στην οποία ανατρέφεται, από τις παραδόσεις αυτής της κοινωνίας και από τις εκτιμήσεις του για τις διάφορες μορφές συμπεριφοράς. Το άτομο είναι ικανό να σκέπτεται, να αισθάνεται, να προσπαθεί και να εργάζεται μόνο του, αλλά εξαρτάται τόσο πολύ από την κοινωνία – όσο αφορά στην φυσική, πνευματική και συναισθηματική του ύπαρξη – ώστε να είναι αδύνατο να το διανοηθείς ή να το κατανοήσεις έξω από το κοινωνικό πλαίσιο».

Συγκοινωνούντα δοχεία…

Εάν, επομένως, είναι αποδεκτό ότι η εξωτερική πραγματικότητα σε μικρό ή μεγάλο βαθμό διαμορφώνει τον ψυχισμό του ατόμου, άλλο τόσο σίγουρο είναι ότι η εικόνα της εξωτερικής πραγματικότητας είναι συνάρτηση του υποκειμενικού κόσμου. Ο τρόπος που σκεπτόμαστε, οι επιθυμίες, οι ανάγκες, τα συναισθήματα, τα οράματα, οι ελπίδες, τα ιδεολογικά πιστεύω και το αφομοιωμένο σύστημα αξιών επηρεάζουν και διαμορφώνουν κάθε φορά τον τρόπο που βλέπουμε, κατανοούμε και ερμηνεύουμε την κοινωνική πραγματικότητα. Για μια ομάδα φιλοσόφων ο «αντικειμενικός κόσμος» υπάρχει μόνο στο βαθμό, που το «υποκείμενο» μπορεί να τον «συλλάβει» και τον κωδικοποιήσει «γλωσσικά». Ό,τι δεν μπορεί να αποδοθεί γλωσσικά (να μετασχηματιστεί, δηλαδή, σε έννοια και μετά σε λέξη) είναι για το υποκείμενο ανύπαρκτο.

Επιπρόσθετα, οι ψυχικές διαθέσεις και οι κοινωνικοί προβληματισμοί επενεργούν μ’ έναν καταλυτικό τρόπο πάνω στην προσπάθεια του ατόμου να οριοθετήσει τον περιβάλλοντα φυσικό και κοινωνικό χώρο. Π.χ. η ανατολή ηλίου για έναν ποιητή ή ρομαντικό είναι πηγή έμπνευσης αισιόδοξων σκέψεων και πηγή ευχάριστων συναισθημάτων, ενώ για έναν άνεργο η αρχή μιας νέας δυστυχίας και οικονομικής δοκιμασίας. Η ανεργία, ως οικονομικό και πολιτικό φαινόμενο, για μεν τους ανέργους είναι προϊόν της απληστίας και της στυγνής εκμετάλλευσης που υφίστανται από το κεφάλαιο για τους αστούς, όμως, οικονομολόγους η ανεργία ερμηνεύεται ως ένα συγκυριακό και διαρθρωτικό – στη χειρότερη περίπτωση – φαινόμενο. Ο φόβος και η ανασφάλεια του μετανάστη διαμορφώνει μία «εχθρική», «απάνθρωπη» και «απειλητική» εικόνα της κοινωνίας και γι’ αυτό της επιτίθεται, ως μία μορφή άμυνας.

Στην εικόνα, λοιπόν, που έχει ο καθένας για τον εξωτερικό κόσμο υπολανθάνουν οι φοβίες, οι ανασφάλειες, οι βεβαιότητες, οι εξαρτήσεις, η οργή αλλά και οι προσδοκίες, οι ανησυχίες, οι προβληματισμοί και οι ουτοπίες του. Στο σημείο δε αυτό, αξίζει να σημειωθεί πως η εντύπωση που έχει το άτομο για το βαθμό επίδρασης του εξωτερικού παράγοντα πάνω στις διαθέσεις, στις σκέψεις και γενικότερα στην προσωπικότητά του είναι συνάρτηση του τρόπου που «προσλαμβάνει» και κατανοεί την εικόνα της αντικειμενικής πραγματικότητας. Πολλές φορές εμφανίζεται ή νοιώθει «θύμα» μιας «άδικης» και «απάνθρωπης» κοινωνίας, της οποίας, όμως, το «άδικο» και «απάνθρωπο» προσωπείο από μόνο του το άτομο έπλασε.

Αυτοεγκλωβίζεται, λοιπόν, μέσα σε ψευδαισθήσεις κι απατηλές εικόνες για τον εαυτό του και την κοινωνία και παντού αντικρίζει εχθρούς και αδιέξοδα. Επιτίθεται στην κοινωνία την ώρα που αισθάνεται επιτιθέμενος. Αισθάνεται αδικημένος την ώρα που αδικεί. Επιχειρηματολογεί υπέρ της προτεραιότητας του «συλλογικού καλού» τη στιγμή που πασχίζει μόνο για το προσωπικό συμφέρον.

Ο Αϊνστάιν για τη σχέση Ατόμου – Κοινωνίας

Το άτομο, λοιπόν, της εποχής μας έχει απωλέσει κάθε ικανότητα ορθολογικής επεξεργασίας και ερμηνείας των μηνυμάτων που προέρχονται τόσο από τον εσωτερικό όσο κι από τον εξωτερικό κόσμο. Όποια θεωρία κι αν αποδεχτούμε, σχετικά με τον παράγοντα που διαμορφώνει τον εσωτερικό κόσμο του ατόμου, όσο κι αν παραδεχόμαστε ότι ο εξωτερικός κόσμος «χρωματίζεται» από την ποιότητα του «υποκειμενικού κόσμου» - ψυχισμού, η αλήθεια είναι μία. Η διάσταση του σημερινού ατόμου με την κοινωνία που τον διαμορφώνει τη στιγμή που ο ίδιος ασυνείδητα τη διαμορφώνει, είναι μεγάλη.

«Έφθασα τώρα στο σημείο όπου μπορώ να πω τι συνιστά κατά την γνώμη μου την κρίση των ημερών μας. Είναι η σχέση του ατόμου και την κοινωνία. Όμως ο άνθρωπος δεν βιώνει θετικά αυτή την εξάρτηση σαν ένα οργανικό δέσιμο, σαν μια δύναμη προστασίας, αλλά μάλλον σαν μια απειλή στα φυσικά του δικαιώματα ή ακόμη στην οικονομική του οντότητα. Επί πλέον, η θέση του στην κοινωνία είναι τέτοια ώστε οι εγωϊστικές του τάσεις σταθερά να ενισχύονται, ενώ οι κοινωνικές του τάσεις οι οποίες είναι φύσει ασθενέστερες, προοδευτικά να εξασθενούν. Όλοι οι άνθρωποι ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση, υποφέρουν από αυτή τη διαδικασία εξαθλίωσης. Φυλακισμένοι, αγνοημένοι από τον ίδιο τον εαυτό τους, αισθάνονται ανασφαλείς, μόνοι και στερημένοι από την απλή και απέριττη απόλαυση της ζωής. Ο άνθρωπος μπορεί να βρει το νόημα της ζωής, σύντομα και γεμάτη κινδύνους καθώς είναι, μόνο αφιερώνοντας τον εαυτό του στην κοινωνία». (Αϊνστάιν)