Ελευθερία: Η αξία της και τα σύγχρονα «δεσμά» της

α.«Παρ’ όλο που δεν μπορούμε να επιλέγουμε αυτό που μάς συμβαίνει, μπορούμε αντιθέτως να επιλέξουμε να εναντιωθούμε σ’ αυτόπου μάς συμβαίνει» (Σαβατέρ)

β.«Ελευθερία είναι το δικαίωμα να λες στους ανθρώπους αυτό που δεν θέλουν να ακούσουν» (Όργουελ)

γ.«Ελευθερία είναι η υποταγή στην αναγκαιότητα» (Έγελος)

δ.«Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος και παντού είναι αλυσοδεμένος»(Ρουσσώ)

Σε κάθε συζήτηση ή διεκδίκηση (ατομική ή συλλογική) η έννοια της ελευθερίας κατέχει δεσπόζουσα θέση ως επιχείρημα και αίτημα. Κι αυτό γιατί η ανθρώπινη ζωή είναι συνυφασμένη με την δυνατότητα του ατόμου να δρα και να σκέπτεται ελεύθερα. Ωστόσο οι έννοιες ελευθερία και ελεύθερος«διαστέλλονται» ή «συστέλλονται» ανάλογα με τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις του υποκειμένου. Η εμβολιαστική εκστρατεία φέρει το όνομα «Ελευθερία». Ωστόσο την ελευθερία ως ατομικό δικαίωμα και «κοινωνικό αγαθό» επικαλούνται και οι αρνητές του εμβολίου.

Νοηματική σύγχυση ή αντικρουόμενες επιδιώξεις και συμφέροντα;

«Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις». Η διαπίστωση αυτή του Αντισθένη βρίσκει έκφραση στην εννοιολογική προσέγγιση της έννοιας ελευθερία. Κι αυτό γιατί ο απόλυτος προσδιορισμός της έννοιας ελευθερία δεν συνιστά μόνο ένα ετυμολογικό και νοηματικό κατόρθωμα αλλά περισσότερο ένα βίωμα και μία κατάσταση που πλημμυρίζει κάθε υπόσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Ζωή και ελευθερία βάδισαν παράλληλα στην ιστορική πορεία του ανθρώπου και αλληλονοηματοδοτήθηκαν.

Στο βαθμό, λοιπόν, που όλοι «ομνύουν» στο όνομα της ελευθερίας είναι αναγκαίο να καταγραφούν εκείνα τα επίπεδα στα οποία διαφαίνεται εμφανώς η αξία της και η συμβολή της τόσο στην ατομική ολοκλήρωση όσο και στην κοινωνική πρόοδο.

Ο Ηθικός και Πνευματικός εμπλουτισμός

Αρχικά η ελευθερία διαποτίζοντας κάθε πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης εμπλουτίζει ηθικά και πνευματικά το άτομο. Απεγκλωβίζοντας η ελευθερία τον άνθρωπο από τα δεσμά της βιολογικής του υπόστασης διαμορφώνει τα θεμέλια της πραγματικής και ολοκληρωμένης έκφρασής του, αφού πρώτα επικοινωνήσει με τις ενδόμυχες σκέψεις κι επιθυμίες του. Όντας ελεύθερος αποκτά συνείδηση των ορίων του τόσο στο επίπεδο των προσωπικών του σχέσεων όσο και στο πλαίσιο της κοινωνίας. Επικοινωνεί, ερευνά, κρίνει, στοχάζεται, εκφράζεται. Θέτει οράματα, προσδιορίζει στόχους με τους οποίους πορεύεται, ενώ διακονεί ελπίδες υφαίνοντας ένα κλίμα αισιοδοξίας.

Υπό τις συνθήκες αυτές το άτομο επιδιώκει να κατακτήσει το «άπιαστο», μετατρέπει το απρόσιτο σε «προσιτό» και γίνεται υποστηρικτής των ουτοπικών του σχεδίων με αποτέλεσμα να ανελίσσεται διαρκώς, γκρεμίζοντας «τοίχους». Τότε αποκτά ταυτότητα και παύει να είναι ένας ανώνυμος και απροσδιόριστος παράγοντας της κοινωνίας. Ηθικοποιείται και ολοκληρώνεται πνευματικά.

Ελευθερία και Δημοκρατία

Επιπρόσθετα η ελευθερία συμβάλλει στην πραγμάτωση και εδραίωση της δημοκρατίας, όχι μόνο ως πολιτικού συστήματος αλλά και ως τρόπου ζωής. Το άτομο ζει κι αναπτύσσεται ως κοινωνική ύπαρξη και γι’ αυτό λειτουργεί με τους νόμους και τις προδιαγραφές της κοινωνίας. Υπό το πνεύμα της ελευθερίας «αυτοπροσδιορίζεται» ως ον με επιθυμίες, σκέψεις, υποχρεώσεις και δικαιώματα. Έτσι η κοινωνία δομείται από ενεργά σκεπτόμενους πολίτες και πρωταγωνιστές των συνεχών αλλαγών κι ανακατατάξεων. Η υπηρέτηση του συλλογικού συμφέροντος αποτελεί ύψιστο στόχο μέσα από την ελεύθερη κι εκούσια συμμετοχή του πολίτη σε θεσμοθετημένες και μη δράσεις.

Στο πλαίσιο αυτό ο πολίτης νιώθει αυτεξούσιος και όχι αντικείμενο εξουσίας. Τότε η δημοκρατία ως πολίτευμα – κατά το οποίο η εξουσία πηγάζει από το λαό – συνιστά ένα φιλελεύθερο πολιτικό σύστημα, τα βάθρα του οποίου είναι εδραιωμένα στη συλλογική και ατομική ελευθερία. Η έκφραση της διαφορετικής άποψης, ο διάλογος και η κριτική συνιστούν τον κοινό παρονομαστή τόσο της δημοκρατίας όσο και της ελευθερία. Δημοκρατία, λοιπόν, κι ελευθερία συνυπάρχουν και αλληλοτροφοδοτούνται.

Ελευθερία και Πολιτισμός

Τέλος, η ελευθερία διαμορφώνει ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη του πολιτισμού. Από κάθε οπτική κι αν ληφθεί η ελευθερία αποτελεί θετικό στοιχείο για την έκφραση και διακίνηση των ιδεών σε όλα τα επίπεδα. Διακινούνται, δηλαδή, ελεύθερα ιδέες κι ιδανικά που γονιμοποιούν δημιουργικά την πρόοδο και την εξέλιξη. Αυτή, ωστόσο, η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών καλλιεργεί ένα πνεύμα συνεργασίας κι αλληλεγγύης σε οικουμενικό επίπεδο, χωρίς στεγανά και προκαταλήψεις. Ο απεγκλωβισμός από στερεότυπα και παραδοσιακά σχήματα σκέψης συμβάλλει στη δόμηση υγιών σχέσεων μεταξύ ανθρώπων και κοινωνιών.

Επιτυγχάνεται, επίσης, μέσω της γόνιμης έκφρασης των διαφορετικών ιδεών – ιδεολογιών ένας προοδευτικός συγχρωτισμός στοιχείων που ανανεώνουν κι αναδιαπλάθουν κάθε κοινωνικό οργανισμό. Η φιλελευθεροποίηση των κοινωνικών δομών ευνοεί την καλλιέργεια και εξέλιξη των τεχνών, των γραμμάτων και των επιστημών, των κατεξοχήν εκφραστών – πρεσβευτών του πολιτισμού. Όντας, λοιπόν, ο πολιτισμός ως η πιο πηγαία εκδήλωση της ανθρώπινης ύπαρξης και η «αναπνοή» μιας κοινωνίας χρειάζεται απαραίτητα και το ανάλογο κλίμα – πλαίσιο ελευθερίας.

Από τα προαναφερθέντα πηγάζει αναντίρρητα το συμπέρασμα πως η ελευθερία τόσο για το άτομο όσο και για την κοινωνία αποτελεί τον «θεμέλιο λίθο» για την εξύψωσή τους. Ωστόσο, παρατηρούνται στη σύγχρονη εποχή ορισμένοι παράγοντες που την περιορίζουν, αν δεν την εκμηδενίζουν. Παράγοντες που χαλκεύουν τα δεσμά του σύγχρονου ανθρώπου και που καθιστούν την ελευθερία του «φασματική»

Τα δεσμά της τεχνοκρατίας

Πρωτίστως ο σύγχρονος πολιτισμός, προϊόν ενός άκρατου ορθολογισμού και τεχνοκρατικού πνεύματος ενοχοποιείται για το έλλειμμα της ελευθερίας του ανθρώπου. Η άκρατη τεχνοκρατία τυποποίησε κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής, στερώντας από το άτομο το δικαίωμα για δημιουργία κι έκφραση που συνιστούν τους βασικούς πυλώνες της ελευθερίας. Η σύγχρονη τεχνοκρατία έχει δημιουργήσει μία εξειδικευμένη ομάδα – ελίτ, που προσφέρει λύσεις σε ένα πλήθος σύνθετων προβλημάτων. Το άτομο, ακόμη λειτουργεί κατά ένα μηχανιστικό τρόπο που επιβάλλει τη μονοτονία και την ομοιομορφία των κινήσεων σύμφωνα με τις προδιαγραφές και τις επιταγές της κοινωνίας. Κυριαρχεί η αποπροσωποποίηση σε κάθε έκφανση της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η ελευθερία τότε αδυνατίζει κι επιβάλλεται ένα ιδιόμορφο καθεστώς αλλοτρίωσης που κατατρώγει τον πυρήνα της ανθρώπινης ουσίας.

Το «βασίλειο» των αντικειμένων

Την ελευθερία, επίσης, του σύγχρονου ανθρώπου την απειλεί και το «βασίλειο των αντικειμένων» που επεκτείνεται συνεχώς μέσω ενός ανεξέλεγκτου καταναλωτισμού. Η υλιστική κοινωνία έχοντας ανάγει το πνεύμα της συμφεροντολογίας σε φετίχ της εποχής μας εμποδίζει τη συνάντηση του ανθρώπου με το πολύπλοκο εσώτερο εγώ του. Ως τυφλός υποτακτικός και υποστηρικτής της υλιστικής βιοθεωρίας ο σύγχρονος άνθρωπος κατέστη ατομικιστής κι εγωιστής. Η ικανοποίηση των συμφερόντων του έχει αναχθεί σε απώτερο σκοπό και για το λόγο αυτό δε διστάζει να περιορίσει την ελευθερία του. Καταπατώντας και ισοπεδώνοντας ανθρώπινες αρχές και αξίες βιώνει την συναισθηματική αποξήρανση η οποία με τη σειρά της στενεύει τα σύνορα των δυνατοτήτων του.

Έχοντας χάσει, λοιπόν, τις πιθανότητες για έκφραση των πιο μύχιων κι αυθεντικών ανθρώπινων ιδιοτήτων και προβαίνοντας σε αδικίες και αντικοινωνικές ενέργειες διαβρώνεται και η δική του ελευθερία καθώς αυτή εδράζεται και εμπλουτίζεται κυρίως από τις σχέσεις του ατόμου με το περιβάλλον.

Η αποδόμηση των «σταθερών σημείων»

Τέλος, η έλλειψη – αποδόμηση των σταθερών σημείων αποτελεί αναιρετικό στοιχείο της ελευθερίας του. Ζώντας το άτομο υπό το πνεύμα της ανωνυμίας και υπό το κλίμα της ασυγκράτητης εξέλιξης τα σταθερά σημεία που παρέχουν συναισθηματική κάλυψη στον άνθρωπο εκλείπουν. Οι συχνές αλλαγές που επιτελούνται σε όλα τα επίπεδα της ζωής υφαίνουν ένα πλέγμα ρευστότητας, αβεβαιότητας κι ανασφάλειας για το μέλλον. Μέσα σε αυτήν τη δίνη το άτομο βιώνει ένα ακαθόριστο αίσθημα φόβου κι άγχους που αποδιοργανώνουν την ψυχική του ισορροπία και δημιουργούν το αίσθημα της ανικανότητάς του.

Τότε είναι που τρομοκρατείται, περιθωριοποιείται κι εγκλωβίζεται σε ένα διαρκές συναίσθημα ανησυχίας κι αγωνίας που του στερούν τα οράματα και περιορίζουν την εκδήλωση των ενδόμυχών του τάσεων. Ο ψυχοσυναισθηματικός αυτός περιορισμός και η ατροφία της αυτοπεποίθησήςτου καταπατούν την προσωπική του ελευθερία. Επειδή, λοιπόν, η ελευθερία χτίζεται πάνω στα θεμέλια της βεβαιότητας, κάθε γκρέμισμα των σταθερών στη ζωή μας κλονίζουν και την ελευθερία.

Η υποταγή στην αναγκαιότητα

Η θεραπεία του φαινομένου (ανελευθερίας) πρέπει να λαμβάνει υπόψη τόσο τη φύση του ανθρώπου όσο και τις βαθύτερες δομές της κοινωνίας. Κάθε μέτρο – πρόταση καθίσταται αλυσιτελές όταν αγνοεί τις εσωτερικές συγκρούσεις του υποκειμένου αλλά και τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα του κοινωνικού σώματος. Όλα αυτά, λοιπόν, συνιστούν αναγκαιότητες και η ελευθερία δομείται πάνω στην αποδοχή και υπακοή σε αυτές: «Η υποταγή στην αναγκαιότητα συνιστά το πρώτο βήμα της ελευθερίας», (Έγελος). Αμετάθετο χρέος του ανθρώπου είναι να διεκδικήσει την ελευθερία του υπερβαίνοντας τις αναγκαιότητες μέσα από την υποταγή του σ’ αυτές.