Φαντασία: Ένας ξεναγός στο απίθανο

«Η φαντασία είναι το βασίλειο της αλήθειας, ενώ το εφικτό είναι μία από τις επαρχίες της αλήθειας» .(Μπωντλαίρ)

 

Οι ανθρωπολόγοι και οι ερευνητές του ανθρώπινου πολιτισμού διαπιστώνουν πως το αφετηριακό στοιχείο κάθε ανθρώπινης συμπεριφοράς ή ενός πολιτιστικού επιτεύγματος είναι η λογική. Ωστόσο, επισημαίνουν πωςμερικές φορές η λογική περιορίζει τα όρια του επιστητού και έχει ανάγκη από μία υπέρβαση. Την υπέρβαση αυτή υπηρετεί και πυροδοτεί η φαντασία και σ’ αυτήν χρεώνονται η δημιουργικότητα και η καινοτομία.

Η αξία και ο ρόλος της φαντασίας είναι πολυσήμαντος και αισθητοποιείται σε όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης ζωής αλλά και σε όλες τις μορφές του πολιτισμού. Ο ρόλος της είναι συμπληρωματικός της λογικής και μερικές φορές απελευθερωτικός από τα τεχνητά δεσμά της.

Φαντασία και Πρακτικός βίος

Η φαντασία θα ήταν ένα από τα συμπτώματα των αθεράπευτα ονειροπόλων αν δεν βοηθούσε τον άνθρωπο στην επίλυση των προβλημάτων της καθημερινότητας. Πολλές φορές η πράξη πυροδοτείται περισσότερο από την έμπνευση και την φαντασία και λιγότερο από τα βέβαια βήματα της λογικής. Βοηθά, δηλαδή, στην επίλυση προβλημάτων στα οποία η εμπειρία δεν είναι αρκετή για την υπέρβασή τους. Η φαντασία ρίχνει φως σε απάτητους δρόμους και βοηθά στην εξεύρεση νέων τρόπων διαχείρισης των αδιεξόδων της καθημερινότητας. Όταν η πραγματικότητα βαραίνει και δρα ανασταλτικά στην ανάληψη πρωτοβουλιών, η φαντασία διευρύνει τα όρια των δυνατοτήτων του ανθρώπου και τον διευκολύνει στην ανακάλυψη νέων μέσων για την επίλυση των προβλημάτων του πρακτικού βίου.

Φαντασία και Επιστήμη – Καλλιτεχνική δημιουργία

Κατεξοχήν, όμως, η φαντασία επιτελεί σημαντικό ρόλο τόσο στον τομέα των επιστημονικών – τεχνολογικών ανακαλύψεων όσο και στο χώρο της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Μπορεί η επιστήμη ως επίτευγμα να χρεώνεται αποκλειστικά στον ορθολογισμό και στην απόδειξη, αλλά οι νέες εφαρμογές της επιστημονικής γνώσης αλλά και πολλές επιστημονικές ανακαλύψεις πυροδοτήθηκαν από τη φαντασία. Κι αυτό γιατί όταν η λογική ακουμπά τα όριά της, τότε η φαντασία επωάζει την αλήθεια του «απίθανου». Στον καλλιτεχνικό χώρο η συνδρομή της φαντασίας είναι πιο εμφανής, αφού σχολές και καλλιτεχνικά κινήματα (υπερρεαλισμός, φουτουρισμός…) οικοδομήθηκαν πάνω στη δημιουργική φλόγα της φαντασίας. Κι αυτό γιατί αυτή κυοφορεί το άγνωστο, το διαφορετικό, το αντισυμβατικό, το παράλογο. 

Φαντασία και Πολιτική

Ο Γαλλικός Μάης του 1968 εμπλούτισε το λεξιλόγιό μας με νέα συνθήματα που υπόρρητα ανέδειξαν την ανάγκη μιας άλλης πολιτικής συμπεριφοράς και μιας άλλης κοινωνίας. Το «Είμαστε ρεαλιστές, επιδιώκουμε το αδύνατο» και το «Η φαντασία στην εξουσία» υποδήλωναν την αξία της φαντασίας και ως πολιτική πρακτική. Κι αυτό γιατί η πολιτική δεν πρέπει να λογίζεται μόνον ως «η τέχνη του εφικτού» και ως η τεχνική διαχείρισης του παρόντος αλλά και ως μία διαρκής διαδικασία ανανέωσης της πολιτικής. Η φαντασία θεωρείται ότι συνιστά το αναγκαίο στοιχείο για τη σύλληψη και δόμηση μιας άλλης κοινωνίας που θα απελευθερώνει τον άνθρωπο και θα νοηματοδοτεί τη ζωή του. Η ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα τέτοιων συλλήψεων μιας άλλης – ιδανικής κοινωνίας, όπως: Η «Ιδανική Πολιτεία» του Πλάτωνα, η «Ουτοπία» του Μουρ, ακόμη και το όραμα του Μαρξ για μια αταξική κοινωνία. Τα πολιτικά οράματα των μεγάλων πολιτικών ήταν εμπλουτισμένα με αρκετή «δόση» φαντασίας.

Γενικότερα η φαντασία δρα θεραπευτικά σε πληθώρα ψυχολογικών προβλημάτων, διευρύνει τους γνωστικούς ορίζοντες, διαμορφώνει κλίμα αισιοδοξίας, εμπλουτίζει την κοινωνική και ηθική μας ζωή και σκιαγραφεί ένα άλλο νόημα ζωής. Καθιστά το ανέφικτο προσιτό και το αδύνατο πιθανό.

Ενώ, όμως, είναι κοινή παραδοχή πως η φαντασία διαδραματίζει έναν θετικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων και ιδιαίτερα των νέων οι σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες αδυνατίζουν την εκδήλωσή της. Δεν λείπουν, βέβαια, και οι περιπτώσεις να σαρκάζονται όσοι έχουν εντάξει τη φαντασία στη φαρέτρα του νοητικού και ψυχολογικού τους οπλοστασίου.

«Και δεν θα πρέπει να λησμονούμε πως η φαντασία, είτε εφαρμοσμένη στα πράγματα είτε όχι, είναι πολύτιμη μορφή ελευθερίας»

                                                                                    (Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος)

Η τεχνοκρατία σκοτώνει τη φαντασία

Η απόλυτη κυριαρχία του τεχνοκρατικού πνεύματος στομώνει κάθε εκδήλωση της φαντασίας. Ο ορθολογικός τρόπος οργάνωσης της οικονομίας και αυστηρά προγραμματισμένες και δομημένες κοινωνικές δομές εξορίζουν την φαντασία από τις νοητικές διεργασίες του ανθρώπου. Όταν όλα είναι ρυθμισμένα και προσανατολισμένα στην μέγιστη παραγωγή και κατανάλωση αγαθών, είναι δύσκολο κάποιος να αντιπροτείνει κάτι διαφορετικό ως εναλλακτική μορφή ζωής. Ο αυτοματισμός και η συμμόρφωση του εργαζόμενου στη λογική των μηχανών αποκλείουν το όνειρο, την έμπνευση και τη φαντασία. Η αποθέωση των αριθμών και η απολυτοποίηση της ποσότητας πλέκουν τον ιστό της απαξίωσης της φαντασίας ως στοιχείου ανθρώπων που αδυνατούν να αναγνωρίσουν τα όρια του ονείρου με την πραγματικότητα.

Η απουσία εσωτερικότητας

Στους παράγοντες που αφυδατώνουν τον σύγχρονο άνθρωπο από το στοιχείο της φαντασίας είναι και η απουσία εσωτερικότητας και μία γενικευμένη τάση ομοιομορφίας. Το σημερινό άτομο χαρακτηρίζεται από μία ρηχότητα και από μία τάση να αρέσκεται στο επιφανειακό και στο εφήμερο. Οι έντονοι ρυθμοί ζωής κατασκευάζουν τον άνθρωπο που «σπεύδει» και αγωνιά να ενταχθεί το γρηγορότερο στην «αγέλη». Η τυποποίηση στον εργασιακό χώρο επωάζει τη γενικευμένη ομοιομορφία και στο χώρο της σκέψης. Έτσι ο άνθρωπος προσκολλάται στο δεδομένο, το σίγουρο, το δοκιμασμένο, το ασφαλές και δεν διακινδυνεύει να εκτεθεί στις δαιδαλώδεις ατραπούς της φαντασίας. Φοβάται την ελευθερία και οχυρώνεται στην δουλεία του δοκιμασμένου.

Η στάση μας

Κανείς, βέβαια, δεν προτείνει ως άμυνα απέναντι στα σύγχρονα κοινωνικά τείχη – αδιέξοδα τη φυγή με όχημα την φαντασία. Χρειαζόμαστε την δημιουργική φαντασία, συμπλήρωμα της λογικής. Να ξαναβρούμε εκείνες τις λέξεις που θα εκφράζουν πιστά τις εσωτερικές μας ανησυχίες και θα σκιαγραφούν την προοπτική μιας άλλης ζωής. Αυτός ο κόσμος δεν είναι υποχρεωτικά ο καλύτερος δυνατός. Η λογική είναι το υπερόπλο μας, αλλά δεν είναι αρκετό. Δεν διεκδικούμε το ρόλο του «φυγά» της ζωής με όχημα την φαντασία, αλλά ούτε συμβιβαζόμαστε και με την λογικοφανή πραγματικότητα.

Ο Πλάτων στο έργο του «Φίληβος» υμνεί τη φρόνηση, τη νόηση και τη μνήμη και όσα συγγενεύουν με αυτά όπως η σωστή γνώμη και ο σωστός συλλογισμός. Θα ήταν λάθος, όμως, να αγνοήσουμε κι έναν άλλο «δημιουργό – ζωγράφο» που υπάρχει μέσα μας και που κατασκευάζει στην ψυχή μας απεικονίσματα των εξωτερικών αντικειμένων, η φαντασία.

«Αποδέχου δη και έτερον δημιουργόν ημών εν ταις ψυχαίς… Ζωγράφον… ος μετά τον γραμματιστήν των λεγομένων εικόνα εν τη ψυχή τούτων γράφει».( Σωκράτης)