Επιστήμη και Ελευθερία

«Η Επιστήμη είναι περισσότερο τρόπος σκέψης παρά πεδίο γνώσης»

(Καρλ Σαγκάν, Αμερικανός αστρονόμος)

 

Η επιστήμη ως η κατάφαση του ορθολογισμού είναι άμεσα συνδεδεμένη με την γνώση και την σκέψη. Η γνώση και ιδιαίτερα αυτή που φωτίζει τα ομιχλώδη δώματα του σύμπαντος κι αποκαλύπτει τα άδυτα του εσωτερικού μας κόσμου αναπότρεπτα επηρεάζει και διαμορφώνει το περιεχόμενο της σκέψης μας. Από την άλλη πλευρά, όμως, η ποιότητα της γνώσης μας και της σκέψης μας δεν προσδιορίζουν καταλυτικά μόνον το βάθος και το πλάτος της συνείδησής μας αλλά θέτουν και τα όρια της ελευθερίας μας.

Αντικειμενικά, λοιπόν, υφίσταται μία σχέση ανάμεσα στην Επιστήμη και στην Ελευθερία του ανθρώπου. Μία σχέση αιτιοκρατική και διαχρονική. Κάθε βήμα του ανθρώπου προς τη γνώση ήταν κι ένα άλμα προς την ελευθερία του. Κι αυτό γιατί η ανθρώπινη ελευθερία δεν είναι μόνον προϊόν της οικονομικής ελευθερίας και δεν σχετίζεται αποκλειστικά με τους υλικούς όρους διαβίωσης – όπως ιδεοληπτικά υποστηρίζει η μαρξιστική σχολή – αλλά τροφοδοτείται και ανθοφορεί πάνω σε ένα πνευματικό υπόβαθρο.

Ωστόσο η Επιστήμη οξυγονώνει όλες τις υποστάσεις του ανθρώπου και δρα απελευθερωτικά. Μία καταγραφή της απελευθερωτικής λειτουργίας της Επιστήμης σε όλες τις υποστάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης θα δικαιολογούσε την τυφλή «πίστη» πολλών στα επιτεύγματα της επιστήμης που γκρεμίζει είδωλα πριν η ίδια γίνει είδωλο και θρησκεία.

Η πνευματική απελευθέρωση

«Με πελέκι αστραπόμορφον/ η αλύπητη Επιστήμη/ χτυπάει

και σπάει το Είδωλο/ και το ρίχνει συντρίμμι»

(Κ. Παλαμάς)

Αρχικά η επιστημονική γνώση διευρύνοντας τους γνωστικούς ορίζοντες του ατόμου συνέβαλε στην πνευματική του απελευθέρωση. Ο άνθρωπος με όπλο την επιστημονική γνώση και τον ορθολογισμό όχι μόνο ερμηνεύει λογικά τα φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα που καθορίζουν τη ζωή του, αλλά και αξιοποιεί αυτά για την απελευθέρωσή του. Ειδικότερα απαλλάσσεται από παραδοσιακούς φόβους, δεισιδαιμονίες, προλήψεις και στερεότυπα που φυλάκιζαν το πνεύμα του και ταλάνιζαν την ψυχή του. Η καλλιέργεια των πνευματικών αρετών, όπως της κριτικής ικανότητας, της διορατικότητας και της επινοητικότητας, συνδράμει στον αγώνα του ανθρώπου για την κατάκτηση της αλήθειας ως αναγκαίου όρου για την ουσιαστική του ελευθερία. Έτσι η επιστημονική γνώση δεν βοηθά μόνο στην αυτογνωσία και στην ανθρωπογνωσία αλλά γεμίζει τον άνθρωπο με αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση που συνιστούν τους βασικούς πυλώνες της εσωτερικής του ελευθερίας. Ορθά, λοιπόν, διαπιστώνεται πως η επιστημονική γνώση δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την πνευματική απελευθέρωση του ατόμου.

Η ψυχική απελευθέρωση

Επιπρόσθετα σημαντική είναι η συνεισφορά της επιστημονικής γνώσης και στην ψυχική απελευθέρωση του ανθρώπου. Ιστορικά ο άνθρωπος ήταν δέσμιος τόσο στο φόβο του θανάτου όσο και στην άγνοια της λειτουργίας της φύσης. Η πνευματική απελευθέρωση – προϊόν της επιστημονικής γνώσης – επέδρασε θετικά και στην ψυχολογική του αποδέσμευση από εκείνους τους παράγοντες που κατατρώγαν την ψυχή του και δημιουργούσαν ένα κλίμα αβεβαιότητας. Τώρα πλέον με τη βοήθεια της επιστήμης αισθάνεται κυρίαρχος της ζωής του και ως ένα βαθμό ο κύριος ρυθμιστής της πορείας του. Παύει πλέον να αισθάνεται θύμα της μοίρας του και αγωνίζεται να υπερβεί το αίσθημα της περατότητάς του μέσα από ενέργειες που καταξιώνουν τη ζωή ως το απόλυτο αγαθό. Αισθάνεται περισσότερο ασφαλής, αισιόδοξος και δυνατός απέναντι σε εκείνες τις δυνάμεις που τείνουν να ακυρώσουν τους στόχους του. Τώρα πια η επιστημονική γνώση βοηθά τον άνθρωπο να ισορροπεί και να συνθέτει τα αντίθετα αλλά και να αντιμετωπίζει το άγνωστο ως πρόκληση για μία νέα κατάκτηση. Η εσωτερική, λοιπόν, απελευθέρωση πραγματώνεται με την αρωγή της επιστήμης.

Η κοινωνική απελευθέρωση

Καταλυτική, επίσης, θεωρείται και η συμβολή της επιστημονικής γνώσης στην κοινωνική απελευθέρωση του ανθρώπου. Στο βαθμό που το άτομο πέτυχε έναν υψηλό βαθμό πνευματικής και ψυχολογικής ελευθερίας σταδιακά βάδισε και την οδό της κοινωνικής απελευθέρωσης. Τώρα πλέον ως ον πνευματικά ανεξάρτητο, με αυτόνομη βούληση και δράση επαναπροσδιόρισε τις κοινωνικές του σχέσεις αφού πρώτα γνώρισε καλύτερα τη βαθύτερη ουσία του ανθρώπου (ανθρωπογνωσία) αλλά και τους μηχανισμούς λειτουργίας της κοινωνίας. Η επιστημονική γνώση συνεπικουρούμενη κι από την τεχνολογία διευκόλυνε την επικοινωνία των ανθρώπων διευκολύνοντας έτσι τον συγχρωτισμό ανθρώπων με διαφορετική ιδεολογία και πολιτισμικές καταβολές. Έτσι καταρρίπτονται κάποιοι κοινωνικοί μύθοι που καθήλωναν τις ανθρώπινες σχέσεις σε συντηρητικά πλαίσια και σε ξεπερασμένα σχήματα. Την κοινωνική φοβία και υποκρισία αντικαθιστά η κοινωνική ελευθερία και ο σεβασμός της διαφορετικότητας. Η κοινωνική αλληλεγγύη εμπλουτίζεται και καλλιεργείται η αρετή της ανεκτικότητας. Επομένως ο επαναπροσδιορισμός των κοινωνικών σχέσεων και δομών διευκόλυνε καταλυτικά και στην κοινωνική απελευθέρωση του ανθρώπου.

Επιστήμη και Είδωλα

Γενικότερα, όμως, ο απελευθερωτικός χαρακτήρας της επιστημονικής γνώσης αισθητοποιείται σε όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων του ανθρώπου όπου για αιώνες ήταν δεσμώτης εσωτερικών (πάθη, ορμές…) και εξωτερικών εξαρτήσεων – παραγόντων. Ειδικότερα ο άνθρωπος της γνώσης αντιμετωπίζει με θάρρος τη φυσική νομοτέλεια και ορίζει σε άλλο επίπεδο της συνθήκες της υλικής του επιβίωσης. Αντιστέκεται, επίσης, ευκολότερα σε εκείνους τους παράγοντες – μηχανισμούς που επηρεάζουν τη σκέψη του και επιβουλεύονται την πνευματική του αυτοτέλεια. Το δίκαιο, η ηθική και η δημοκρατία εμπλουτίστηκαν με νέα στοιχεία διευρύνοντας έτσι τόσο τα ατομικά όσο και τα κοινωνικά δικαιώματα. Ο ορθολογισμός που επιφέρει η επιστημονική γνώση βοηθά τον άνθρωπο να είναι περισσότερο δεκτικός στις νέες ιδέες και να πρωταγωνιστεί στον αγώνα για πολιτική χειραφέτηση και κοινωνική πρόοδο. Στο βαθμό, λοιπόν, που η επιστημονική γνώση ενισχύει το αυτεξούσιον του ανθρώπου τότε και η απελευθέρωσή του είναι εφικτή. Γιατί η γνώση παρέχοντας στο άτομο τη δυνατότητα να ελέγχει και να διαμορφώνει τις αντικειμενικές συνθήκες της ζωής του συμβάλλει στο γκρέμισμα των ειδώλων και όλων εκείνων των παραγόντων που τυραννούν τη σκέψη και την ψυχή του.

«Κι ύστερα γίνετ’ είδωλον/ εκείνη μες στην πλάση/ ξαναγεννώντας άθελα/ ό,τι ήρθε να χαλάσει».(Κ. Παλαμάς)

Οι ενστάσεις

Μπορεί, βέβαια, ιστορικά η επιστημονική γνώση να λειτούργησε ως απελευθερωτική δύναμη για τον άνθρωπο, όμως υπάρχει πάντα ο κίνδυνος η ίδια αυτή γνώση να αποτελέσει στα χέρια κάποιων εργαλείο για τον εξανδραποδισμό του ατόμου και της κοινωνίας. Γι’ αυτό θεωρείται σκόπιμη η καταγραφή και θεσμοθέτηση όλων εκείνων των μέτρων που θα εμποδίσουν την επιστημονική γνώση από απελευθερωτική δύναμη να καταστεί ο δυνάστης και ο ολετήρας του ανθρώπου.

Η ευθύνη των κυβερνήσεων

Πρώτιστη θεωρείται η ευθύνη των κυβερνήσεων σε διακρατικό επίπεδο στη θέσπιση αυστηρών όρων και προϋποθέσεων στην εφαρμογή των επιστημονικών ανακαλύψεων. Η καθολικότητα της επιστήμης, η παγκοσμιότητα των προβλημάτων και ο ανταγωνισμός των κρατών στο επιστημονικό πεδίο επιβάλλουν μία διεθνή συνεργασία για την προστασία της ανθρωπότητας από την κακή χρήση της επιστημονικής γνώσης. Ειδικότερα οι κυβερνήσεις των ισχυρών χωρών που διαθέτουν προηγμένη επιστημονική υποδομή – έρευνα και τεχνογνωσία, οφείλουν τόσο σε εθνικό όσο κυρίως σε διακρατικό – διεθνές επίπεδο να οριοθετήσουν το πλαίσιο δράσης – εφαρμογής της επιστημονικής γνώσης και έρευνας. Αναγκαίο, επίσης, κρίνεται να θεσπίσουν σχετικούς νόμους που θα απαγορεύουν την κατάχρηση της βιοτεχνολογίας και την εκμετάλλευσή της για κερδοσκοπικούς λόγους. Να αποκλείσουν, επίσης, τα ιδιωτικά συμφέροντα και να προασπίσουν τον κοινωνικό και πανανθρώπινο χαρακτήρα της επιστημονικής γνώσης. Η περιφρούρηση των ατομικών δικαιωμάτων του ανθρώπου από τις «ιδιωτικές εξουσίες» και τα «κρατικά συμφέροντα» συνιστά την αναγκαία συνθήκη για την προστασία και της δημοκρατίας. Μόνον έτσι η επιστημονική γνώση θα αποτελέσει το όπλο της ανθρωπότητας ενάντια στη φτώχεια και την πείνα και όχι ο εφιάλτης της.

Η ευθύνη του επιστήμονα

Σημαντική, επίσης, κρίνεται και η ευθύνη (ηθική – κοινωνική) του ίδιου του επιστήμονα στη σωστή χρήση – εφαρμογή της επιστημονικής γνώσης. «Η γνώση είναι δύναμη» και ο επιστήμονας ως φορέας αυτής της δύναμης είναι υπεύθυνος όχι μόνο για την έρευνα αλλά και για τον τρόπο εφαρμογής της. Έχει πρόσθετες ευθύνες – ηθικές και κοινωνικές – απέναντι στην κοινωνία που επηρεάζεται καθοριστικά από το έργο του. Οφείλει, δηλαδή, με την παραγόμενη γνώση να ανακουφίζει τον ανθρώπινο πόνο και να θέτει σε δεύτερη μοίρα την προσωπική του φιλοδοξία και την επιστημονική περιέργεια. Αναγκαίο, επίσης, εφόδιο του επιστήμονα δεν είναι μόνο η κατάρτιση αλλά και η ανθρωπιστική παιδεία ως αντιστάθμισμα στην πνευματική μονομέρεια και την ψυχική αποστέγνωση που επιφέρει η ακραία ειδίκευση. Οφείλουν, δηλαδή, οι επιστήμονες να μην υπηρετούν το παραπλανητικό δόγμα «Η επιστήμη για την επιστήμη» αλλά «η επιστήμη για τον άνθρωπο». Η ηθική, λοιπόν, συγκρότηση του επιστήμονα συνοδευόμενη και από μία υψηλού επιπέδου κοινωνική συνείδηση μπορεί να βοηθήσει την κοινωνία και τον άνθρωπο να προστατευθούν από την κακή χρήση της επιστημονικής γνώσης.

Η ατομική ευθύνη

Τέλος, επιβάλλεται και η ευαισθητοποίηση του πολίτη μέσα από τη γνώση και ανάδειξη των κινδύνων που ελλοχεύουν από την κακή χρήση της επιστημονικής γνώσης. Η ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης και του κάθε ατόμου χωριστά συνιστά την αναγκαία συνθήκη για την αποτροπή των κινδύνων από την κακή χρήση της επιστημονικής γνώσης. Ο ίδιος ο πολίτης, λοιπόν, με τη ριζική έννοια του όρου, μέσα από την ενημέρωση και τη νηφάλια κρίση του μπορεί να επηρεάσει τόσο την έρευνα των επιστημόνων όσο και τη βούληση εκείνων που χειρίζονται και κατευθύνουν την πρακτική εφαρμογή της γνώσης. Η επιστημονική γνώση είναι μία δύναμη και η μετατροπή της σε ελπιδοφόρα πραγματικότητα ή εφιαλτική προοπτική είναι ευθύνη και του ίδιου του πολίτη. Ο βαθμός, επομένως, της συνειδητοποίησης της αναγκαιότητας για ατομική και συλλογική αντίσταση θα προσδιορίσει και το εύρος της πρακτικής εφαρμογής των επιστημονικών ανακαλύψεων. Η ατομική, λοιπόν, εγρήγορση και ευθύνη είναι σημαντική στην εποχή μας που χαρακτηρίζεται από μία ταχύτητα αλλαγών και μεταβολών. Κανείς δεν δικαιούται να αδιαφορεί και να διαμαρτύρεται, αν βρεθεί «εκτός των τειχών» και αναφωνεί το καβαφικό «ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τα τείχη έξω».

Επιμύθιον

Η ελευθερία και η αξιοσύνη του ανθρώπου αποτιμώνται θετικά από το βαθμό αντίστασης απέναντι σε εκείνους τους παράγοντες – επιτεύγματα που τρέφουν και συντηρούν τον εσωτερικό του Νάρκισσο. Η επιστημονική γνώση ανήκει σε αυτούς τους παράγοντες – επιτεύγματα που πολλές φορές διογκώνουν το ναρκισσισμό του ανθρώπου και δεν τον αφήνουν να δει πιο καθαρά την αλήθεια. Η σκέψη, δηλαδή, και η επιστημονική γνώση υπόκεινται στη σχετικότητα της περατότητας της ανθρώπινης ύπαρξης και γι’ αυτό είναι εξαρτημένες από την ηθική και τους στόχους του ανθρώπου. Μόνο οι φυσικοί νόμοι είναι καθολικοί και υπόκεινται στον αδυσώπητο νόμο της αιτιοκρατίας.

Μπορούμε, λοιπόν, ως άτομα και ως ανθρώπινο γένος να προβλέπουμε σε ένα ανθρωπινότερο μέλλον, μόνον εάν χειριστούμε με μέτρο και ηθική τη δύναμη της επιστημονικής γνώσης. Διαφορετικά κινδυνεύουμε να ζήσουμε τον εφιάλτη του Όργουελ, όπως προφητικά τον περιέγραψε στο «1984».

\

«Ο πόθος για υπερβολική δύναμη προκάλεσε την πτώση των αγγέλων∙ ο πόθος για υπερβολική γνώση απειλεί με πτώση το ανθρώπινο γένος»