Φαντασία: Δύναμη ή Κίνδυνος;

«Ο κόσμος της πραγματικότητας έχει τα όριά του. Ο κόσμος της φαντασίας δεν έχει όρια» (Ρουσσώ)

Ο άνθρωπος στην επικοινωνία του συχνά διολισθαίνει στη χρήση λέξεων που χαρακτηρίζονται από αμφισημία ή και πολυσημία. Μία από τις λέξεις με πολλαπλότητα σημασιών είναι και η φαντασία. Το λεξιλόγιό μας έχει εμπλουτισθεί από όρους παράγωγους της φαντασίας. Άλλοι ενέχουν μία θετική αξιολόγηση και προβάλλουν την αναγκαιότητα της φαντασίας στη ζωή μας και άλλοι κάποια απαξιωτική χροιά ή και προσβλητική για το υποκείμενο της φαντασίας.

Ο τρόπος που εντάσσουμε την έννοια της φαντασίας στο λεξιλόγιό μας αποκαλύπτει και τη στάση μας απέναντι σε αυτήν. Τα παραδείγματα είναι πολλά και καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα των σημασιών της, όπως: «Κάποιες φορές η πραγματικότητα ξεπερνά τη φαντασία», «Η φαντασία σου δεν έχει όρια», «Όλα όσα υποστηρίζεις είναι αποκυήματα της φαντασίας σου», «Ο φίλος είναι πολύ φαντασιόπληκτος», «Πολλοί ζουν με φαντασιώσεις», «Η φαντασία πρέπει να βαδίζει παράλληλα με τον ρεαλισμό…».

Η έννοια

Σύμφωνα με τα λεξικά η φαντασία είναι η ικανότητα του ανθρώπινου νου να σχηματίζει εικόνες ή να συλλαμβάνει ιδέες για πράγματα για τα οποία δεν είχε προηγούμενη ή άμεση εμπειρία. Η φαντασία άλλοτε είναι αναπαραγωγική (αναπαράσταση γεγονότων και πραγμάτων) και άλλοτε δημιουργική (δημιουργία νέων παραστάσεων και εντυπώσεων). Η λειτουργία της φαντασίας είναι τόσο βιολογική και χαρακτηρίζει όλους τους ανθρώπους όσο και πνευματική ή και ψυχική. Για άλλους η φαντασία είναι η ικανότητα του ανθρώπου να οπτικοποιεί ιδέες ή και πράγματα που κινούνται στον χώρο του άρρητου.

Η φαντασία πολλές φορές συνιστά μία συνειδητή και ελεγχόμενη λειτουργία αφού κατευθύνεται από τη θέλησή μας και η στόχευσή της είναι καθορισμένη (τέχνη, επιστήμη). Τότε μιλάμε για σκόπιμη φαντασία. Μερικές φορές, όμως, η φαντασία λειτουργεί ελεύθερα χωρίς τη συνειδητή προαίρεση – επιλογή μας και οδεύει σε πεδία μη καθορισμένα από το συνειδητό (όνειρα, ονειροπολήσεις). Είναι η αυθόρμητη φαντασία.

Ο Καστοριάδης για τη φαντασία

«Η ιστορία είναι αδύνατη και αδιανόητη έξω από την

παραγωγική ή δημιουργική φαντασία, έξω από αυτό που

ονομάσαμε ριζικό φαντασιακό»

(Κ. Καστοριάδης, «Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας»)

Πολλοί ανθρωπολόγοι στην προσπάθειά τους να ανιχνεύσουν το κύριο στοιχείο που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο υποστήριξαν πως αυτό είναι ο ορθός λόγος, η σκέψη και η ικανότητα του «λέγειν». Κάποιοι άλλοι πρόβαλαν την ηθική ως την ειδοποιό διαφορά. Μερικοί ανέδειξαν το στοιχείο της αυτογνωσίας αλλά και της ανάγκης του ανθρώπου για κοινωνική αναγνώριση και αποδοχή.

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης με τη φιλοσοφία του και ιδιαίτερα με το βιβλίο του «Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας» ανήγαγε τη φαντασία και το φαντασιακό στοιχείο ως το κατεξοχήν διαφοροποιό στοιχείο του ανθρώπου από τα ζώα. Θεωρεί, δηλαδή, πως η ίδια η κοινωνία δημιουργεί το «είναι» της επινοώντας νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης.

Σε μία εκπομπή της γαλλικής τηλεόρασης παλιότερα ανέλυσε σε τέσσερις εκπομπές το ρόλο της φαντασίας, του φαντασιακού, της Δημιουργίας και της Αυτονομίας ως των δομικών στοιχείων της ανθρώπινης ύπαρξης. Ειδικότερα για τη φαντασία και το φαντασιακό επισήμανε τα παρακάτω. (πηγή: «Ελευθεροτυπία», 14/4/1997)

«Η φαντασία κι αν κλείσουμε τα μάτια και τα αυτιά, δεν αναχαιτίζεται. Υπάρχει πάντα μία εσωτερική ροή από εικόνες, ιδέες, αναμνήσεις, επιθυμίες, αισθήματα. Μία ροή που δεν μπορούμε να σταματήσουμε. Δεν μπορούμε καν να την ελέγξουμε, τουλάχιστον όχι πάντα. Κάποιες φορές το κατορθώνουμε λίγο ως πολύ, προκειμένου να σκεφτούμε λογικά και συστηματικά. Αλλά ακόμη και σε αυτές τις περιπτώσεις αναπάντεχες αναμνήσεις και επιθυμίες διακόπτουν τον στοχασμό μας. Η φαντασία μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην παραφροσύνη, τη διαστροφή, την τερατωδία αλλά, επίσης, στην αυταπάρνηση και σε κάθε μεγαλειώδη δημιουργία.

Χάρη στη φαντασία το ένστικτο έπαψε να είναι ο μοναδικός ρυθμιστής της συμπεριφοράς μας. Χάρη στη φαντασία μπορούμε να δημιουργούμε. Χάρη σ’ αυτήν δημιουργήσαμε την τέχνη, την επιστήμη, τη φιλοσοφία. Η φαντασία δεν γνωρίζει όρια και κανόνες, ούτε ηθικούς και λογικούς νόμους. Πάντως, αν είχαμε αφεθεί χωρίς περιορισμούς στη φαντασία, ασφαλώς δεν θα είχαμε επιβιώσει ως είδος. Ο άνθρωπος επιβίωσε ως είδος επειδή δημιούργησε κοινωνίες, κοινότητες, θεσμούς, κανόνες που οριοθετούν και περιορίζουν τη φαντασία – αλλά και που, συχνά, επίσης, την καταπνίγουν».

Λογική ή Φαντασία;

«Είμαι αρκετά καλλιτέχνης και σχεδιάζω ελεύθερα με την φαντασία μου.

Η φαντασία είναι πιο σημαντική από τη γνώση. Η γνώση είναι περιορισμένη. Η φαντασία περικυκλώνει τον κόσμο» (Αϊνστάιν)

Ίσως να συνιστά παραδοξότητα η παραπάνω θέση του Αϊνστάιν αφού ο ίδιος πολιτογραφήθηκε ως ο επιστήμονας της γνώσης και της λογικής. Αυτό που τονίζει είναι πως η φαντασία μπορεί να γονιμοποιήσει θετικά την έρευνα και να φωτίσει εκείνους τους χώρους όπου η λογική αδυνατεί να κατανοήσει.

Από τα πράγματα, λοιπόν, τίθεται βασανιστικά το ερώτημα. Λογική και Φαντασία βαδίζουν παράλληλα ή βρίσκονται σε μία διαρκή διαμάχη; Λειτουργούν συμπληρωματικά ή διαζευκτικά; Μπορούμε να είμαστε μόνιμα περιχαρακωμένοι στα ασφυκτικά – αλλά και τόσο ασφαλή – όρια και δεσμά της Λογικής; Μπορεί η φαντασία να εξασφαλίσει την επιβίωσή μας μέσα από την πρακτική εφαρμογή της στην καθημερινότητά μας;

Πολλοί επισημαίνουν τον κίνδυνο μιας επικίνδυνης και ψυχικά ολισθηρής πορείας αν γίνουμε σε μόνιμη βάση τρόφιμοι και συγκάτοικοι της φαντασίας. Θα γίνουμε οι σύγχρονοι «δεσμώτες» του πλατωνικού σπηλαίου και θα ζούμε με τις ψευδαισθήσεις των σκιών. Από την άλλη πλευρά, όμως, υπάρχει και ο κίνδυνος να στεγνώσουμε από τον πόθο μια άλλης ζωής, ενός άλλου νοήματος ζωής, αν αρκεστούμε μόνο στις απαντήσεις της λογικής και του τεχνοκρατικού πνεύματος.

Μπορεί ο Γαλλικός Μάης του ’68 να ταυτίστηκε με το σύνθημα «Η φαντασία στην εξουσία», αλλά εξίσου χρήσιμο για τη ζωή μας είναι και η θέση του Maurice Chapelan (Γάλλος γνωμικογράφος και δημοσιογράφος):

«Μ’ αρέσει που η καρδιά υπαγορεύει, που η φαντασία γράφει

και που το πνεύμα διορθώνει».