Τέχνη, Φιλοσοφία και Επιστήμη: Οι τρεις δυνάμεις του ανθρώπου

α. «Ο άνθρωπος χωρίς και μόνο με τη λογική των κομπιούτερς κινδυνεύει να μεταβληθεί σε ένα δυστυχισμένο τέρας».(Μίκης Θεοδωράκης)

β.«Η επιστήμη και η τέχνη ανήκουν σε όλον τον κόσμο, και μπροστά τους εξαφανίζονται όλα τα σύνορα».(Γκαίτε)

   γ.«Επιστήμη είναι ό,τι ξέρουμε. Φιλοσοφία είναι ό,τι δεν ξέρουμε».    (Μπέρτραντ Ράσελ)

 

Στην πνευματική του πορεία ο άνθρωπος ήρθε αντιμέτωπος με προβλήματα και αδιέξοδα τα οποία προσπάθησε να παρακάμψει και να τα υπερβεί με εργαλείο τη γνώση σε όλες τις εκφάνσεις της. Στην πνευματική του «εργαλειοθήκη» προνομιακή θέση κατέχουν η Τέχνη, η Φιλοσοφία και η Επιστήμη. Η σειρά καταγραφής τους δεν είναι αξιολογική αλλά χρονολογική και αντανακλά τη δύναμη κάθε μιας χωριστά.

Η Τέχνη, η Φιλοσοφία και η Επιστήμη ως προϊόντα της ανθρώπινης δημιουργίας «βαδίζουν» παράλληλα στοχεύοντας στην προαγωγή και εξέλιξη του ανθρώπου ως έλλογου και ηθικού όντος. Πηγάζουν από την αγωνία και την επιθυμία του να κατακτήσει το άγνωστο, να απαλλαγεί από το αίσθημα της αβεβαιότητας και να αποτυπώσει – πότε με έννοιες και πότε με εικόνες ή κινήσεις – τη γνώμη του και τα αισθήματά του για τον κόσμο που τον περιβάλλει. Ερωτοτροπούν και οι τρεις με τη λογική, το συναίσθημα, τη φαντασία, το παράλογο, τους μύθους, το χάος και την πειθαρχία τόσο του σύμπαντος όσο και του εσωτερικού του κόσμου.

Η Τέχνη προηγήθηκε χρονολογικά των δύο άλλων χωρίς αυτό, όμως, να αποτελεί και τεκμήριο αξιολογικής αποτίμησης και υπεροχής. Στη διαδρομή τους και οι τρεις αυτές «πνευματικές δυνάμεις»εδιώχθησαν και οι πρωταγωνιστές τους «λιθοβολήθηκαν». Άντεξαν, όμως, και λάμπρυναν την πορεία του ανθρώπου. Ωστόσο, κι ενώ οι δρόμοι τους είναι παράλληλοι, δεν ταυτίζονται ως προς τα μέσα που χρησιμοποιούν και ως προς τους ειδικότερους στόχους που θέτουν.

Η Τέχνη

«Η τέχνη δεν είναι αυτό που βλέπεις, αλλά αυτό που

κάνεις τους άλλους να δουν».(Edgar Degas)

Ειδικότερα η Τέχνη χωρίς να αποκλίνει από τους βασικούς στόχους της Φιλοσοφίας και της Επιστήμης πορεύεται στις δικές της λεωφόρους με διαφορετικά μέσα. Η τέχνη δεν αρκείται ούτε δεσμεύεται από τους όρους της αντικειμενικής πραγματικότητας αλλά προσπαθεί να δώσει με τη δική της τεχνική την άλλη όψη. Ό,τι δεν μπορεί να συλλάβει ο λόγος, η τέχνη το επισημαίνει και το «μορφοποιεί». Στόχος της Τέχνης είναι μία άλλη αλήθεια, αθέατη και απρόσιτη στον ορθό λόγο, αλλά εξίσου σημαντική και χρήσιμη για την εξέλιξη και ολοκλήρωση του ανθρώπου. Η Τέχνη, δηλαδή, είναι μία μορφή «γνώσης» που δίνεται με εικόνες και ήχους. Η ιδιαιτερότητα της γνώσης που παρέχει η τέχνη έγκειται στον τρόπο που βλέπουμε, κατανοούμε και ερμηνεύουμε τα μηνύματα της εξωτερικής και εσωτερικής πραγματικότητας.

Εδώ δεν αρκούν τα εφόδια της λογικής αλλά απαιτείται η διαίσθηση, η φαντασία, η ευαισθησία και η δύναμη του «παραλόγου». Τα μάτια της ψυχής βλέπουν περισσότερα από όσα η λογική. Τα βιώματα του ανθρώπου πολλές φορές αποτελούν τους βασικούς πυλώνες πάνω στους οποίους δομείται η αλήθεια της τέχνης. Επιπρόσθετα, η Τέχνη δεν κοπιάζει να πείσει για την εγκυρότητα της γνώσης της. Δεν είναι αυτός ο πρωτογενής στόχος της. Στοχεύει στη διέγερση των πιο υψηλών αισθημάτων και στην πρόκληση συναισθηματικών κραδασμών μέσα από τους οποίους αναδύεται πότε αχνά και πότε καθαρά η άλλη όψη της αλήθειας.

Επιπρόσθετα, η Τέχνη σημαδεύει το ωραίο, που ως κινούμενος στόχος προκαλεί καθημερινά την αισθητική του ανθρώπου. Οι αξίες της Τέχνης είναι το μέτρο, η συμμετρία, η αρμονία, η ενότητα και η ισορροπία. Εκείνο που τη δικαιώνει είναι ο πλούτος και η ποιότητα των συγκινήσεων που προκαλεί∙ οι ευκαιρίες που δίνει στο δέκτη και το δημιουργό να επικοινωνήσουν με το όνειρο και το μεταφυσικό. Με όλα τα παραπάνω η Τέχνη εμπλουτίζει τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για τη βίωση μιας συναισθηματικής και ηθικής πληρότητας.

Η Φιλοσοφία

«Ερωτηθείς τι αυτώ περιγέγονεν εκ φιλοσοφίας, έφη,

“το δύνασθαι αυτώ ομιλείν”»

(Όταν ρωτήθηκε τι κέρδισε από την φιλοσοφία, είπε, τη δυνατότητα να επικοινωνεί με τον εαυτό του, Αντισθένης)

Η Φιλοσοφία είναι η πρώτη απόπειρα εξόδου του ανθρώπου από τα δίχτυα της μυθικής και θεολογικής ερμηνείας του κόσμου. Για πρώτη φορά, ο άνθρωπος χρησιμοποίησε τη λογική, το επιχείρημα και τις έννοιες για να ερμηνεύσει την πραγματικότητα. Ήρθε αντιμέτωπος με την απολυτότητα της «πίστης», τις θρησκευτικές δεισιδαιμονίες και τα κοινωνικά στερεότυπα που αιώνες χάλκευαν τα δεσμά του. Έτσι η Φιλοσοφία δεν αποτέλεσε μόνο μία προσπάθεια απελευθέρωσης αλλά και ένα είδος καταφυγίου όπου ευδοκιμούν η απορία και η δυσπιστία στις παραδοσιακές βεβαιότητες. Η Φιλοσοφία, δηλαδή, από τη φύση της συνιστά ένα πνευματικό εκγύμνασμα και λειτουργεί ως πολλαπλασιαστής της αμφισβήτησης, των υγιών ερωτημάτων και της κριτικής σκέψης.

Κατεξοχήν, όμως, η Φιλοσοφία διευκόλυνε την άμεση επικοινωνία του ανθρώπου με τον εαυτό του. Με αρωγό την φιλοσοφία ο άνθρωπος προσπάθησε να απαντήσει στο διαχρονικό πρόβλημα – ερώτημα για την εσώτερη φύση του ανθρώπου και ειδικότερα στο βασανιστικό ερώτημα «ποιος είμαι». Έτσι η φιλοσοφία αποτέλεσε το προοίμιο της Επιστήμης αφού κατέστησε το ερώτημα και την αναζήτηση της «αλήθειας» ως τα απώτατα εργαλεία και απόλυτους στόχους. Έτσι διευκολύνθηκε η διαρκής κίνηση της σκέψης που λείανε το έδαφος για το «βασίλειο της ελευθερίας». Κι αυτό επιτεύχθηκε με τον περιορισμό του «θαυμαστικού» και την γιγάντωση του «ερωτήματος».

Η Επιστήμη

«Ο πυρήνας της επιστήμης, συνίσταται στο να είμαστε πάντα ανοιχτόμυαλοι, όντας διατεθειμένοι να εγκαταλείψουμε τις προκαταλήψεις μας, όταν έρχονται σε αντίθεση με τις αποδείξεις»

Τέλος, η Επιστήμη ερευνά τους νόμους που διέπουν την αντικειμενική πραγματικότητα (φυσικός κόσμος, κοινωνία, ψυχισμός…) και πασχίζει να δώσει απαντήσεις ορθολογικές στα χιλιάδες ερωτήματα που καθημερινά αναδύονται. Τα εφόδια – μέσα της Επιστήμης είναι οι έννοιες, τα αξιώματα, οι αποδείξεις, τα πειράματα και η διατύπωση νόμων κοινά αποδεκτών. Την επιστημονική γνώση στο βαθμό που είναι λογικά θεμελιωμένη είμαστε υποχρεωμένοι να την αποδεχτούμε. Επίσης, η επιστημονική γνώση δεν επιδέχεται «ηθικές αξιολογήσεις», γιατί ανήκει στις προτάσεις του «είναι» σύμφωνα με τους κανόνες της λογικής.

Η Επιστήμη, δηλαδή, δικαιώνεται στο βαθμό που αποκαλύπτει τα «μυστικά» του κόσμου και κάνει τον άνθρωπο περισσότερο σίγουρο απέναντι στο άγνωστο. Η επιστήμη οπλίζει το ανθρώπινο γένος με αποθέματα αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης – αισιοδοξίας απέναντι στην αδήριτη αναγκαιότητα της εξωτερικής πραγματικότητας. 

Επιπρόσθετα, η Επιστήμη έχει τη δυνατότητα να υπερβεί τους φραγμούς που θέτει η πλαστή εικόνα του κόσμου (φαίνεσθαι) και να προσεγγίσει τον πυρήνα αυτού, δηλαδή την αλήθεια (είναι). Από την Επιστήμη ζητάμε την απόλυτη γνώση, τη γνώση που επιβεβαιώνεται από την καθημερινή πρακτική ζωή. Έτσι, η Επιστήμη καλλιεργώντας την κρίση, την αντίληψη, τον προβληματισμό, τον ορθολογισμό, τη μνήμη και τη φαντασία διευρύνει τους πνευματικούς ορίζοντες του ανθρώπου και καθιστά αυτόν κυρίαρχο του κόσμου.

Επιμύθιον

Από διαφορετικούς, λοιπόν, δρόμους και με διαφορετικά εφόδια η Τέχνη, η Φιλοσοφία και η Επιστήμη συμβάλλουν κατά θετικό τρόπο στην προσπάθεια του ανθρώπου να αρθεί πάνω από την γήινη υπόστασή του και να κατακτήσει ανώτερες σφαίρες. Η παράλληλη πορεία τους εμποδίζει την μονομέρεια και συντελεί στην αρμονική και σύμμετρη ανάπτυξη του ανθρώπου. Όταν δεν ανάγονται σε αυτοσκοπό (π.χ. «η επιστήμη για την επιστήμη»…) αλλά υπηρετούν τον άνθρωπο και διακονούν την αλήθεια με όλες τις αποχρώσεις της, τότε καταξιώνονται ως δημιουργήματα και δικαίως αισθητοποιούν την «θεία» φύση του.

Η επιστημονική αλήθεια αναζητεί την ομορφιά για να καταστήσει πιο ελκυστικές και αποδεκτές τις θέσεις της. Οι καλλιτέχνες θηρεύοντας το «ωραίο» αναζητούν νέες αλήθειες που θα φέρουν την τέχνη πιο κοντά σε αυτούς που αρνούνται το γνωστικό της υπόβαθρο. Από την άλλη πλευρά η Φιλοσοφία – ανυπότακτη και άναρχη – προσπαθεί να δώσει διέξοδο σε εκείνες τις αναζητήσεις που δεν μπορούν να αποτυπωθούν με καμία μορφή Τέχνης και δεν χωράνε στις δύσκαμπτες νοηματικά επιστημονικές αλήθειες.

Τέχνη, Φιλοσοφία και Επιστήμη, επομένως, βαδίζουν παράλληλα όντας και οι τρεις φορείς διαφορετικής γνώσης. Αισθητικής, νοητικής… Δεν βρίσκονται κατ’ ανάγκην σε μία ανταγωνιστική σχέση αλλά ισορροπούν εξασφαλίζοντας την ποθητή αρμονία. Όταν και οι τρεις δεν υποδουλώνονται σε διάφορες ιδεολογίες και σκοπιμότητες (πολιτικές, εθνικές…) και όταν δεν υπάγονται στους ρυθμούς και στις αναγκαιότητες της αγοράς, τότε φωτίζουν το δρόμο της αλλαγής και της αυτοπραγμάτωσης του ανθρώπου. Η σύμπλευση, λοιπόν, και των τριών αυτών «δυνάμεων» επιτάσσει την εξασφάλιση ενός κλίματος ελευθερίας, γιατί:

«Χωρίς την επιστήμη δεν θα μπορούσαμε να ζήσουμε, χωρίς την τέχνη δεν θα θέλαμε να ζήσουμε»(Νίτσε) κι αυτό «γιατί η τέχνη έγινε για να ταράζει∙ η επιστήμη για να καθησυχάζει» και η Φιλοσοφία για να «αφυπνίζει».

 ** Χρήσιμα άρθρα: Ηλίας Γιαννακόπουλος, blog ΙΔΕΟπολις

1.Φιλοσοφία και Σκέψη  
2.Η Σκέψη είναι το Φως του Κόσμου