Δ ι α φ ή μ ι σ η …..Ένας μηχανισμός χειραγώγησης

^­Το παρακάτω κείμενο υπό μορφή ομιλίας θα μπορούσε να αποτελεί εισήγηση σε μια μελλοντική ημερίδα σχετική με την αναγκαιότητα της κριτικής σκέψης του ανθρώπου ως αντίδοτο – άμυνα απέναντι στους μηχανισμούς της διαφήμισης και στο κυρίαρχο πνεύμα του καταναλωτισμού της εποχής μας.

Αφορμή και αφόρμηση αυτού του κειμένου οι θέσεις των Ε. Παπανούτσου, του Μαρξ,του Έριχ Φρομ και του Α. Τερζάκη.

 

α.«Τι ωφέλεια έχω που με αναγνωρίζει το Σύνταγμα της χώρας μου ελεύθερο πολίτη ή ο νόμος κατοχυρώνει με βαρειές κυρώσεις τα ατομικά μου δικαιώματα, όταν είμαι υποδουλωμένος σε αμέτρητες ανάγκες και δεν μπορώ να απαλλαγώ από τον κλοιό τους;».(Ε. Παπανούτσος)

β. «Η παραγωγή υπερβολικού αριθμού χρήσιμων πραγμάτων καταλήγει στη δημιουργία υπερβολικού αριθμού άχρηστων ανθρώπων».(Μαρξ)

γ.«…ο άνθρωπος έχει μεταβληθεί σε homo consumens. Είναι άπληστος, παθητικός και προσπαθεί να εξισορροπήσει το εσωτερικό του κενό με μια συνεχή και αυξανόμενη κατανάλωση».(Έριχ Φρομ)

δ.«Να γίνει νοητό πως η ελευθερία είναι έννοια ασκητική. Να το πάρουμε απόφαση. Για να εξασφαλίσεις τις προϋποθέσεις της ανεξαρτησίας σου, πρέπει να έχεις όσο γίνεται λιγότερες ανάγκες».(Α. Τερζάκης)

Διαφήμιση και Κριτική Σκέψη

Κυρίες & Κύριοι…

Θα ήθελα να εκφράσω την ευαρέσκειά μου για την παρουσία σας στη σημερινή μας εκδήλωση που αφορά την αναγκαιότητα της κριτικής σκέψης σε ένα χώρο όπου η διαφήμιση και ο καταναλωτισμός κυριαρχούν. Σε αυτό το τοπίο ο άνθρωπος πασχίζει να επιβιώσει ως πνευματικό ον, αφού καθημερινά εκτίθεται σε έναν ποταμό μηνυμάτων που ακυρώνουν τις εσωτερικές του άμυνες. Η αναγκαιότητα, λοιπόν, της κριτικής σκέψης προβάλλει ως αναπόφευκτη μπροστά στους κινδύνους που ελλοχεύουν από την εξουσία της διαφήμισης και του καταναλωτισμού.

Αρχικά επιβάλλεται η καταγραφή των κινδύνων που απορρέουν από τη δημιουργία πλασματικών αναγκών. Οι διαφημίσεις κατά τεκμήριο στοχεύουν περισσότερο στη δημιουργία πλασματικών αναγκών και λιγότερο στην ικανοποίηση των φυσικών. Κι αυτό γιατί οι πρώτες, αν και καλύπτουν δευτερεύουσες ανάγκες, είναι περισσότερο πιεστικές και αιχμαλωτίζουν το άτομο ολοκληρωτικά. Το καθιστούν άπληστο και με μειωμένο το «ανοσοποιητικό» του σύστημα. Αυτή η εικόνα ενός αιχμάλωτου ατόμου στις κίβδηλες ανάγκες αιτιολογεί την αναγκαιότητα της κριτικής σκέψης.

Σημαντικός, επίσης, είναι και ο κίνδυνος της ψυχικής αποδιοργάνωσης του καταναλωτή που «στρατεύεται» αποκλειστικά στην απόκτηση καταναλωτικών αγαθών. Στο όνομα της κοινωνικής αναγνώρισης άγχεται και προσπαθεί να απαλλαγεί από το ψυχικό αυτό φορτίο μέσα από την αγορά προϊόντων την ανάγκη – αξία των οποίων επιβάλλει – υποβάλλει η προπαγάνδα της διαφήμισης. Έτσι το άτομο βιώνει μία κατάσταση ψυχικής έντασης και συναισθηματικής αστάθειας που αποδομούν κάθε ίχνος εσωτερικής ισορροπίας. Αυτή η εσωτερική κατάρρευση αναδεικνύει περίτρανα την αξία και το ρόλο της κριτικής συνείδησης.

Εξίσου, όμως, σοβαρός είναι και ο κίνδυνος υποταγής σε μια υλιστική βιοθεωρία. Η διαφήμιση μέσα από τα μηνύματά της επιβάλλει στους δέκτες την υιοθέτηση ενός τρόπου και μιας φιλοσοφίας ζωής όπου τα υλικά αγαθά κατέχουν δεσπόζουσα θέση. Απόρροια αυτής της κατάστασης η αναγωγή του «έχειν» σε πρώτιστη κοινωνική αξία. Έτσι το ενδιαφέρον για το «είναι» υποχωρεί και υποβαθμίζεται κάθε ενέργεια για την προάσπιση των κοινωνικών και πνευματικών αξιών. Σύρεται, δηλαδή, σε μια διαδικασία χωρίς διέξοδο, αφού ποτέ τα υλικά αγαθά δεν μπορούν να γεμίσουν το εσωτερικό κενό. Αυτός, επομένως, ο υλικός ευδαιμονισμός θεμελιώνει τη θέση περί αναγκαιότητας της κριτικής σκέψης.

Στον κύκλο των κινδύνων που καθιστούν αναπόδραστη την κριτική σκέψη ανήκει και η μαζοποίηση του σύγχρονου καταναλωτή. Ο δέκτης των διαφημιστικών μηνυμάτων εσωτερικεύει ως αλήθεια την πλαστή πραγματικότητα της κατανάλωσης και περιπίπτει σε μία κατάσταση πνευματικής ακρισίας. Γνωρίζει μόνο να πειθαρχεί, να προσαρμόζεται και να ακολουθεί τυφλά. «Άβουλος» και «μοιραίος» βυθίζεται στα πλοκάμια της χειραγώγησης και χάνει κάθε στοιχείο προσωπικής ιδιαιτερότητας. Κυριαρχείται από μία αγελαία συνείδηση που καταστρέφει κάθε προσπάθεια για πνευματική αυτοβουλία και αυτονομία. Το αυτεξούσιο υποχωρεί και στη θέση του εδράζεται το δουλικό και αγελαίο πνεύμα.

Η καταγραφή, λοιπόν, όλων των παραπάνω εκφυλιστικών φαινομένων δεν αναδεικνύει μόνο την αναγκαιότητα της κριτικής σκέψης αλλά και το ρόλο που μπορεί αυτή να διαδραματίσει στην απελευθέρωση του σύγχρονου ανθρώπου. Ο ρόλος της είναι πολυεπίπεδος και αισθητοποιείται σε πολλούς τομείς.

Πρωτίστως η κριτική σκέψη συμβάλλει καταλυτικά στην καλλιέργεια του ορθολογισμού του ανθρώπου. Αυτός βοηθά στην ανάπτυξη της δυνατότητας να αξιολογεί σωστά το περιεχόμενο των διαφημιστικών μηνυμάτων, να τα αποκωδικοποιεί και ανάλογα να διαμορφώνει τη στάση του. Επίσης η κριτική σκέψη ενισχύει την ικανότητα του δέκτη να διακρίνει την πραγματική πληροφόρηση από τις τεχνικές εντυπωσιασμού. Μπορεί, δηλαδή, να απομυθοποιήσει το μαγικό και μυθικό κόσμο της πραγματικότητας που υποβάλλει η διαφήμιση και να διαμορφώσει μία αντικειμενική άποψη.

Επιπρόσθετα η κριτική σκέψη συντελεί στην ορθολογική ιεράρχηση των αναγκών του. Μπορεί, δηλαδή, να τιθασεύσει τις πλασματικές ανάγκες που πυροδοτούνται από τις σειρήνες της διαφήμισης. Με όπλο την κριτική σκέψη αποδεσμεύεται από τα θέλγητρα του υλιστικού ευδαιμονισμού και θεμελιώνει τις βασικές του προτεραιότητες σε πνευματικές και ηθικές αξίες. Υπερβαίνει τη νοοτροπία του Homo Consumens και χαράζει ο ίδιος τις επιλογές του. Καθίσταται αυτεξούσιος και ηθικά αυτόνομος. Όλα αυτά του εξασφαλίζουν τη δυνατότητα να αντισταθεί στην πλάνη της διαφήμισης.

               Αγαπητοί φίλοι…

Επειδή οι εξουσίες στην εποχή μας πληθαίνουν και επειδή οι μηχανισμοί ποδηγέτησης της ανθρώπινης βούλησης γίνονται όλο και πιο αφανείς κρίνεται αναγκαία η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης ως μηχανισμός άμυνας. Γιατί ο άνθρωπος λογίζεται ως «άνθρωπος» στο βαθμό που αισθάνεται εσωτερικά ελεύθερος και δρα αυτόβουλα. Γι’ αυτό μόνο η κριτική σκέψη μπορεί να αναδείξει τη μοναδικότητα του προσώπου και την ικανότητά μας να διακρίνουμε και αντιμετωπίζουμε τα ύπουλα κελεύσματα της διαφήμισης και του καταναλωτισμού.