Ο φόβος του «ξένου»

●Σήμερα Παγκόσμια Ημέρα των Προσφύγων.  

«Όμως τη σκέψη του πρόσφυγα, τη σκέψη του αιχμάλωτου

τη σκέψη/ του ανθρώπου σαν κατάντησε κι αυτός πραμάτεια/

δοκίμασε να την αλλάξεις, δεν μπορείς».(Σεφέρης)

Η καθημερινή ζωή βρίθει φαινομένων που αισθητοποιούν την αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου να συνυπάρξει με το διαφορετικό. Αυτό μπορεί να αφορά ιδεολογίες, θρησκείες, γλώσσα, εθνική καταγωγή ή ακόμη και πρόσωπα. Το διαφορετικό ταυτίζεται με το ξένο κι αντιμετωπίζεται με μία έντονη καχυποψία και δυσπιστία. Στη βάση αυτή και σε αυτό το κλίμα επωάζεται η ξενοφοβία που ανησυχεί τα άτομα, παραλύει τις κοινωνίες και πυροδοτεί παγκόσμιες συρράξεις. Γι’ αυτό η αναζήτηση των αιτιών της αποτελεί αναγκαιότητα.

Αρχικά την ξενοφοβία την τρέφει η έμφυτη φοβία – αποστροφή του ανθρώπου προς το διαφορετικό. Εδώ κυριαρχεί μία ριζική φαντασίωση του ανθρώπου που στοχεύει να αποδείξει την ανωτερότητά του. Πρόκειται για μία από τις πολλές εκφράσεις ενός συλλογικού ναρκισσισμού που υποβιβάζει κάθε στοιχείο διαφορετικό από το «οικείο». Έτσι η δυσπιστία μετασχηματίζεται σε φόβο και συνθέτει το βασικό πυρήνα της ξενοφοβίας. Μία ξενοφοβία που ενισχύεται και τροφοδοτείται κι από την παράλληλη αγωνία του ανθρώπου να συγκροτήσει την προσωπική του ταυτότητα σε σχέση και αντίθεση με το ξένο.

Την παραπάνω αιτία ενισχύει και η πολύπλευρη κρίση του πολιτισμού μας σε παγκόσμιο επίπεδο. Σε εποχές, δηλαδή, κρίσης οι άνθρωποι αναπόφευκτα ξαναπέφτουν σε πρωτόγονες ψυχολογικές καταστάσεις και αισθάνονται απειλούμενοι. Κλείνονται στο κέλυφός τους για να αισθανθούν σιγουριά. Και για να δικαιολογήσουν το κλείσιμό τους κατασκευάζουν ή υπερτονίζουν τη σημασία ενός εξωτερικού εχθρού. Κάθε τι διαφορετικό ή ξένο ερμηνεύεται ως εχθρικό και ως απειλή. Όλα αυτά ενεργοποιούν τις αρχέγονες φοβίες που συμπυκνώνονται ως συμπεριφορά με τη μορφή της ξενοφοβίας.

Την ξενοφοβία, επίσης, τρέφουν η απουσία του αναγκαίου μορφωτικού επιπέδου και η απότοκη κυριαρχία των στερεοτυπικών αντιλήψεων. Άτομα, δηλαδή, με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο πάσχουν από μειωμένη κριτική ικανότητα, πνευματική ατροφία, μονολιθικότητα και δογματισμό. Τα στοιχεία διευκολύνουν την επώαση των στερεοτύπων που διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα και αδυνατίζουν τον ορθολογισμό. Έτσι κάθε στοιχείο που δεν εμπίπτει στους στενούς ορίζοντες του ανθρώπου φαντάζει ως κίνδυνος και απορρίπτεται. Κι αυτό γιατί ο άνθρωπος έχει εθιστεί να ερμηνεύει το περιβάλλον με βάση τις προκατασκευασμένες αλήθειες και απομακρύνεται από το ξένο και το «ανοίκειο». Στη βάση αυτή ριζώνει και η ξενοφοβία ως αντίδραση.

Εξίσου, όμως, σημαντική είναι και η ευθύνη των Μ.Μ.Ε. που διαπαιδαγωγούν τους πολίτες με αρνητικά πρότυπα. Διαμορφώνουν, δηλαδή, συνειδήσεις και στάσεις ζωής κλειστοφοβικές όπου η ανεκτικότητα στο διαφορετικό και τα γονιμοποιά στοιχεία του ξένου εκλείπουν. Τροφοδοτούν τους πολίτες με λανθασμένα πρότυπα για την ατομική ταυτότητα και την εθνική ανωτερότητα. Ηρωοποιούν άκριτα ξενοφοβικές συμπεριφορές και επιβάλλουν αξίες που ροκανίζουν την ανοχή και το σεβασμό του «άλλου» και του «ξένου». Στο κλίμα αυτό η ξενοφοβία φαντάζει ως νομοτέλεια.

Πρόσφυγες

«Διωγμένοι από την όμορφη πατρίδα

τώρα στους δρόμους των γυμνών ωρών

νομάδες ουρανών

αλιείς άστρων

εμείς

οι δόλιοι πρόσφυγες

του απάνω κόσμου».(Ορέστης Αλεξάκης) 

Ο κατάλογος, βέβαια, των αιτιών είναι μακρύς αφού η ξενοφοβία δύσκολα ερμηνεύεται. Ωστόσο εκείνο που προέχει είναι η καταγραφή των συνεπειών που απορρέουν από αυτή.

Πρώτιστη συνέπεια της ξενοφοβίας είναι η παραβίαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ο «ξένος» αντιμετωπίζεται ως κατώτερος και ως αντικείμενο εκμετάλλευσης. Η ανθρώπινη ιδιότητά του υποβαθμίζεται και γι’ αυτό ο ξένος καθίσταται αντικείμενο προπηλακισμού, βίας και κοινωνικής περιθωριοποίησης. Ο σεβασμός στην ανθρώπινη ζωή χάνεται και ο ξένος υφίσταται τις προσβολές του θύτη που τον αντιμετωπίζει με έπαρση. Όλα αυτά πλέκουν τον απάνθρωπο χαρακτήρα της ξενοφοβίας.

Ωστόσο καταλυτικές είναι οι συνέπειες και για την κοινωνία όπως και για την εύρυθμη λειτουργία της δημοκρατίας. Κι αυτό γιατί στο κοινωνικό σώμα κυριαρχεί η δυσπιστία και η απουσία κατανόησης του διαφορετικού. Αυτά τρέφουν τις κοινωνικές συγκρούσεις και την αποδυνάμωση του κοινωνικού ιστού. Η δημοκρατία ως πολίτευμα του μέτρου και της ανεκτικότητας πλήττεται, αφού η ξενοφοβία αρνείται κάθε συμβιβασμό με το «άλλο». Έτσι χάνεται η δημιουργική ώσμωση και ο πολιτιστικός συγκρητισμός. Συμπερασματικά η αποκτήνωση του ατόμου συμβαδίζει με τον κλονισμό της κοινωνίας και τη δυσλειτουργία της δημοκρατίας ως απόρροια της ξενοφοβίας.

Η ανάλυση, επομένως, των συνεπειών της ξενοφοβίας επιβάλλει την ανάγκη να βρεθούν τρόποι αντιμετώπισής της. Η λύση βρίσκεται στην ανθρωπιστική αγωγή που οφείλει να γαλουχήσει τη νέα γενιά ώστε να επιδεικνύουν σεβασμό και ανοχή στο διαφορετικό και στο ξένο. Η πνευματική ανεκτικότητα μπορεί να αποτελέσει μαζί με τον ανθρωπισμό ανάχωμα στα ορμητικά κύματα της ξενοφοβίας. Ο άνθρωπος μπορεί να υπερβεί τις πρωτόγονες φοβίες του και να συγχρωτιστεί δημιουργικά με το «ξένο».

«Ξένος ειμί και μισθοφόρος - /αν τη διαβάσετε να είστε επιεικείς, /στην εποχή μου /δεν υπήρχε άλλος τρόπος να πεθαίνεις»

(Χρήστος Ρουμελιωτάκης)