Η Ειμαρμένη και η Ελευθερία Βούλησης

                                  *Αναγκαιότητα και  Ελευθερία

       “Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος, γι αυτό και είναι απόλυτα υπεύθυνος, όχι μόνον για εαυτό του αλλά και για ολόκληρη την ανθρωπότητα” (Ζαν Πωλ Σαρτρ).

        Δεν ξέρω αν αυτός ο εμβληματικός αφορισμός του Σαρτρ διατυπώθηκε ως ένας δοξαστικός ύμνος για την Ελευθερία του ανθρώπου ή ως υπενθύμιση πως η Ελευθερία βαδίζει παράλληλα με την Ευθύνη με ό,τι αυτό συνεπάγεται  για την πορεία του .

        “Μοίραν δ΄ ου τινά φημί  πεφυγμένον έμμεναι  ανδρών” ( Όμηρος, Ζ, 488,Από το ριζικό-μοίρα κανείς από τους ανθρώπους δεν θα σωθεί ποτέ).

            “Πάντα κατ΄ ανάγκην, την δ΄ αυτήν ειμαρμένην” (Λεύκιππος, Τα πάντα γίνονται κατά την αναγκαιότητα, αυτήν την ονομάζουμε Ειμαρμένη).

         Πόσες και πόσες φορές δεν γκρινιάξαμε για την κακή μας μοίρα, όταν κάτι απρόβλεπτο ή και τυχαίο μάς οδήγησαν σε μία δυσχερή κατάσταση; Πόσες και πόσες φορές δεν νιώσαμε πως είμαστε μόνιμα πολιορκημένοι στο δικό μας Μεσολόγγι  στο δικό μας μικρό “αλωνάκι” και δεν συνειδητοποιήσαμε πως κάθε προσπάθειά μας καταλήγει σε μία άλλη αποτυχία;

           Κι αυτό γιατί έτσι μάς παραδόθηκε από την παράδοση. Να  πιστεύουμε δηλαδή στη Μοίρα, στο Πεπρωμένο, στο Kάρμα μας και λιγότερο στις δυνάμεις μας. Θρησκείες, Φιλοσοφία και Επιστήμη επισημαίνουν τους άτεγκτους συμπαντικούς νόμους από τους οποίους δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να νιώσει ελεύθερος και πρωταγωνιστής της ζωής του.

          Όλες οι παραπάνω σκέψεις και παραδοχές δεν έχουν να κάνουν με έναν φανατικό αναγνώστη και οπαδό της απαισιόδοξης στάσης του Σοπενχάουερ για τη ζωή. Το αντίθετο μάλιστα. Πιστεύω ακράδαντα πως η ζωή και η ελευθερία μας είναι και δική μας κατάκτηση μέσα στα πλαίσια που ορίζουν οι πάμπολλες αναγκαιότητες της ζωής μας.

          Ωστόσο τα ατομικά ναυάγια και τα κοινωνικά δράματα που τελευταία παίρνουν τη μορφή χιονοστιβάδας προβληματίζουν και τον πιο αισιόδοξο και ορθολογιστή. Πώς να μη νιώσεις ότι κάποιες εξωγενείς δυνάμεις – όχι υποχρεωτικά οι τιμωροί θεοί – καθορίζουν την τύχη μας και το βηματισμό μας τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, όταν βλέπεις πως η βία, η φτώχεια, η αδικία και οι πόλεμοι τείνουν να γίνουν η κανονικότητά μας;

        “Μοίραν δ΄ ου τινά φημί πεφυγμένον έμμεναι ανδρών” ( Όμηρος, Ζ, 488, Από το ριζικό-μοίρα κανείς από τους ανθρώπους δεν θα σωθεί ποτέ).). // “και Μοίρας και Κήρας εγείνατο νελεοποίνους” (Ησίοδος, Θεογονία, γέννησε και τις μοίρες και τους  Κήρες που τιμωρούν αλύπητα).

 

          Πώς να διώξεις την θλιβερή διαπίστωση πως όλα τα εξουσιάζει μία τραγική μοίρα (ατομική και συλλογική), πως είμαστε  κάποια άβουλα και ανήμπορα παίγνια της Ειμαρμένης και των φυσικών Αναγκαιοτήτων; Είμαστε αλήθεια τόσο ανυπεράσπιστοι απέναντι στην Μοίρα, την Ειμαρμένη και στο βασίλειο της Ανάγκης από το οποίο ούτε και οι θεοί δεν μπορούσαν να αποδράσουν;

        Με ποια επιχειρήματα και με ποια αισιοδοξία θα μπορούσαμε με πειστικό τρόπο να αντισταθούμε στην μοιραία πορεία και εξέλιξη των γεγονότων και να νιώσουμε ελεύθεροι , δυνατοί και νικητές; Αισιοδοξούμε, αγωνιζόμαστε και ελπίζουμε. Πόσο, όμως, θα αλλάξουμε της «τύχης την καταφορά», όπως γράφει και ο Ποιητής;

           “Είν΄ οι προσπάθειές μας σαν των / Τρώων. / Θαρρούμε πως με απόφασι και τόλμη / θ΄αλλάξουμε της Τύχης την καταφορά…” (Καβάφης, “Τρώες”).

          Κάπως έτσι νιώθει ο άνθρωπος και κάπου διαισθάνεται πως είναι προϊόν της Mοίρας και της Aνάγκης: Αδιέξοδα, ατυχίες, αρρώστιες, θάνατοι κι ένα αόρατο και τυραννικό αίσθημα απώλειας. Ένα αόρατο δίχτυ μάς κρατά δέσμιους και αυτό επιλέγει τις ανάσες που θα πάρουμε για να συνεχίσουμε….

        Άλλοι αυτό το δίχτυ το είπαν Φυσική Αναγκαιότητα ή Φυσικό ντετερμινισμό, άλλοι ανθρώπινη Μοίρα-Ριζικό, άλλοι το αναπόδραστο Πεπρωμένο μας και άλλοι ίσως-ίσως την  αρχαιοελληνική  Ε ι μ α ρ μ έ ν η.

           Ο όρος Μοίρα, όπως και η Ειμαρμένη ετυμολογικά πηγάζουν από την ίδια ρίζα με τη ρίζα του ρήματος *Μείρομαι, που δηλώνει το «λαμβάνω το μέρος που μου αντιστοιχεί, το μερίδιο που δικαιούμαι». Η λέξη Ειμαρμένη, από τον παρακείμενο του ρήματος *Είμαρμαι, σημαίνει αυτή που έχει μοιραστεί. Τόσο η πίστη στη μοίρα όσο και η πίστη στην  Ειμαρμένη υποδηλώνουν την πίστη στην ύπαρξη ενός εξωτερικού παράγοντα που παρεμβαίνει στην λειτουργία του σύμπαντος και στη ζωή των ανθρώπων. Αποτελούν τους βασικούς πυλώνες της κοσμικής και λογικής τάξης, την αυστηρή νομοτέλεια.

         “Πάντα γίνεται δι΄ ανάγκην θείην και α βούλονται και α μη βούλονται…την πεπρωμένην μοίραν  

          Όλα, λοιπόν, γίνονται κατ΄επιταγήν της ανάγκης τόσο σε θεϊκό όσο και σε ανθρώπινο επίπεδο. Κάθε τι που συμβαίνει εκπληρώνει το πεπρωμένο του, όπως έχει ήδη καθοριστεί .Στην αρχαιοελληνική σκέψη κυριαρχούσε η αντίληψη πως η πρωτογενής αιτία γέννησης του κόσμου και των πραγμάτων είναι άδηλη, αδιευκρίνιστη. Οι αρχαίοι δέχονταν τις άδηλες αιτίες, την Ειμαρμένη, την Προαίρεση, την Ανάγκη, την Τύχη  και το αυτόματο.

      Ο Κικέρων πρεσβεύει πως η Ειμαρμένη συνιστά την causa aeterna rerum (αιώνια αιτία των πραγμάτων) αφού αυτή είναι η πηγή όσων συνέβησαν στο παρελθόν, όσων συμβαίνουν στο παρόν και όσων θα συμβούν στο μέλλον. Στην ίδια διαπίστωση καταλήγει και ο Στωικός Κορνούτος αφού θεωρεί πως η Ειμαρμένη, η Μοίρα, η Αίσα, η Αδράστεια, η Ανάγκη και η Τύχη συνθέτουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο επωάζονται όλα τα συμβάντα κατά έναν ακατανόητο τρόπο για την ανθρώπινη λογική.

 

          Η αρχαιοελληνική σκέψη φαίνεται να συγκλίνει στην πεποίθηση πως μάς εξουσιάζει μία συμπαντική αναγκαιότητα από την οποία κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει ούτε ακόμη και οι θεοί. Για όλα υπάρχει μία ακλόνητη αιτία και όλα συμβαίνουν στο όνομα ενός τέλους-στόχου. Έτσι το σύμπαν και ο άνθρωπος υπόκεινται στους αυστηρούς και άκαμπτους κανόνες ενός “αιτιακού ντετερμινισμού” και ενός “τελεολογικού ντετερμινισμού”.

        “Ειρομένην (Ειμαρμένην) αιτίαν των όντων ή τον λόγον καθ΄ ον ο κόσμος διεξάγεται” //  "αι δε την Ειμαρμένην κίνησιν αϊδιον συνεχή και τεταγμένην”( Στωικοί).

         Βέβαια, ο Δημόκριτος απέκλειε την τύχη από την ανθρώπινη ζωή τονίζοντας τη δύναμη της αναγκαιότητας.

     “Ουδέν χρήμα μάτην γίνεται, αλλά πάντα εκ λόγου τε και υπ’  ανάγκης” (Κανένα πράγμα δεν γίνεται τυχαία, αλλά όλα γίνονται για κάποιο λόγο και είναι αναγκαία).

         Αν όλα τα παραπάνω έχουν κάποια λογική βάση πώς θα μπορούσαμε ως φθαρτά και πεπερασμένα όντα να διεκδικήσουμε την ελευθερία μας και να δομήσουμε την ελεύθερη βούλησή μας; Σε ένα καθεστώς μιας συμπαντικής αναγκαιοκρατίας σε ποιο βαθμό ο άνθρωπος θα μπορεί να ελπίζει και να υποστηρίζει πως αυτός είναι το υποκείμενο των εξελίξεων;

         Μπορούμε ως άτομα με ελευθερία και βούληση να αντιδράσουμε στη φυσική νομοτέλεια ή θα αποδεχτούμε αδιαμαρτύρητα όσα για μάς έχει προκαθορίσει η δύναμη της Ειμαρμένης και του Πεπρωμένου; Πόσο είμαστε έτοιμοι να συμμορφωθούμε προς την προσευχή του Κλεάνθη προς τον Δία και τo Πεπρωμένο ( Ειμαρμένη);

         “άγου δε μ΄, ω Ζευ, και συ γ΄ η πεπρωμένη, / όποι ποθ΄υμίν διατεταγμένος, /ως έψομαι γ΄ άοκνος. Ην δε γε μη θέλω / κακός γενόμενος, ουδέν ήττον έψομαι” (Οδήγησέ με, ω Δία, και συ η πεπρωμένη [Ειμαρμένη], εκεί όπου από καιρό με έχετε προορίσει. Γιατί θα ακολουθήσω χωρίς να βαρυγκωμήσω κι αν ακόμη δεν θέλω, κι αποδειχθώ κακός, έτσι κι αλλιώς θα ακολουθήσω, Επίκτητου Εγχειρίδιον).

        O Κ. Αξελός στην προσπάθειά του να συμβιβάσει τους νόμους της Ειμαρμένης και της αναγκαιοκρατίας με το ανθρώπινο αίτημα για Ελευθερία δηλώνει πως:

       “Η Αναγκαιότητα και η Ελευθερία ενώνονται χάρη στην αρμονία των αντιθέτων, κι η Ελευθερία του ανθρώπου συνίσταται στην πλήρη αποδοχή της διαμονιακής του φύσης”.

             Όλα, δηλαδή, τείνουν να δικαιώσουν τη θέση του Ηράκλειτου για την «Παλίντονο Αρμονίη» που συνιστά τον διαχρονικό συμπαντικό νόμο. Σε αυτήν την αδιασάλευτη νομοτέλεια του κόσμου (ενότητα αντιθέτων) οι Στωικοί σταθερά πρότειναν το «Ομολογουμένως τη Φύσει Ζην».  Να εναρμονίσει, δηλαδή, ο άνθρωπος τη συμπεριφορά του και τη ζωή του γενικότερα σύμφωνα με τη Φύση και τη Νομοτέλειά της.

                      Επιστήμη vs Ειμαρμένη, Μοίρα, Πεπρωμένον…

        Πόσο, όμως, η Ελεύθερη Βούλησή μας είναι συμβατή  τόσο με το φυσικό Ντετερμινισμό  όσο και με το Τυχαίο; Αν η Φύση είναι θεμελιωδώς τυχαία, τότε τα αποτελέσματα των πράξεών μας είναι απόλυτα έξω από τον έλεγχό μας. Ίσως το Τυχαίο* να είναι εξίσου κακό με τον Ντετερμινισμό.

          Βέβαια πολλοί επιστήμονες αρνούνται την ύπαρξη του Τυχαίου και της Τύχης στο Σύμπαν. Μία τέτοια παραδοχή, λένε, εκτός της μελαγχολίας, της απελπισίας και  της απουσίας νοήματος ζωής που  κουβαλά μαζί της δυσκολεύει και την απάντηση στο ερώτημα για την αιτία της απόλυτης συμμετρίας, της ενότητας και της ομορφιάς του κόσμου.

          Από την άλλη πλευρά δεν είναι λίγοι και εκείνοι  που θεωρούν πως η Επιστήμη δεν μπορεί να τα ερμηνεύσει όλα. Πάντοτε θα μένουν κάποια ερωτήματα αναπάντητα. Είναι αυτοί που  εναντιώνονται στην δικτατορία του Ορθολογισμού, μάχονται τον Επιστημονικό Μεσσιανισμό και δίνουν  βήμα στην Πίστη και στο Βίωμα ως τρόπους-εργαλεία Γνώσης με τη διακονία πάντα της Επιστήμης. 

          Σε ποιο χρονικό ορίζοντα η Επιστήμη θα μπορέσει να ενοποιήσει μία ενιαία θεωρία πεδίου όλους τους φυσικούς νόμους, αφού συνθέσει τις επί μέρους θεωρίες (Θεωρία των Χορδών, Θεωρία των Πάντων);

        Ίσως αν αυτό επιτευχθεί κάποτε να αποτελέσει το «άγιο δισκοπότηρο της Επιστήμης» και θα αποτελούσε όχι μόνον ένα ορόσημο για τη Σκέψη του ανθρώπου, αλλά κι ένα μεγάλο βήμα για να απαλλαγούμε από το φόβο της Ειμαρμένης, της Μοίρας, της Τύχης και του Πεπρωμένου μας.

         Έτσι μόνον θα μπορέσουμε να ερμηνεύσουμε αλλιώτικα την παροιμία “Στη θάλασσα πηγαίνουν τα ποτάμια κι οι άνθρωποι κατά τη μοίρα τους” .

        Η Μοίρα και το Πεπρωμένο δεν αποτελούν Φυσική Αναγκαιότητα αλλά επινόηση των ανθρώπινων αδυναμιών. Ο άνθρωπος διαθέτει το όπλο της Σκέψης για να μπορέσει να απαλλαγεί από ανορθολογικές θέσεις. Γι αυτό ας ακολουθήσουμε την προτροπή του Samuel Smiles:

        “Σπείρε μία Σκέψη και θα δρέψεις μία Πράξη. Σπείρε μία πράξη και θα δρέψεις μία Συνήθεια. Σπείρε μία συνήθεια και θα δρέψεις ένα Χαρακτήρα. Σπείρε ένα χαρακτήρα και θα δρέψεις ένα Πεπρωμένο”.

          Στο διαχρονικό ερώτημα και στον διαρκή, χωρίς πειστική απάντηση, προβληματισμό για τη δυνατότητα του ανθρώπου να παραμένει και να νιώθει ελεύθερος αποδεχόμενος ή και υποκύπτοντας στην αναγκαιότητα σε όλες τις εκδοχές της (σωματική, κοινωνική, φυσική) η απάντηση είναι μία.

     "Η αποδοχή της Αναγκαιότητας αποτελεί την ικανή και αναγκαία συνθήκη της Ελευθερίας μας".

Η παρακάτω ιστορία συνιστά μία ακριβή αποτύπωση αυτής της πραγματικότητας με όλα τα προβλήματα που μπορεί να δημιουργήσει σε πολλούς κοινωνικούς τομείς (δικαιοσύνη, ηθική…)

                                       Ο Σκορπιός και ο Βάτραχος

        «Κάποτε ένας Σκορπιός θέλησε να διασχίσει ένα ποτάμι, γνώριζε όμως πως αυτό  δεν θα μπορούσε να το πραγματοποιήσει  μόνος του μιας και δεν ήξερε να κολυμπά.

         Ξάφνου, βλέπει δίπλα του ένα Βάτραχο, ο οποίος ετοιμαζόταν και αυτός να περάσει απέναντι στην όχθη. «Σε παρακαλώ, θα με πάρεις στην πλάτη σου; Δεν είμαι καθόλου βαρύς και πρέπει οπωσδήποτε να περάσω απέναντι», είπε στον βάτραχο ο σκορπιός.

          Εκείνος ξαφνιάστηκε, και μόλις αντιλήφθηκε ποιος τού απηύθυνε το λόγο αρνήθηκε κατηγορηματικά. «Φοβάμαι πως αν σε πάρω στην πλάτη μου θα με κεντρίσεις. Λυπάμαι, δεν μπορώ να διακινδυνεύσω». Ήταν η απάντηση του βάτραχου…

          Ο Σκορπιός επέμεινε: «Αν το κάνω αυτό θα είναι καθαρή αυτοκτονία, εγώ δεν ξέρω κολύμπι, εσύ θα βουλιάξεις και τότε πάω χαμένος και εγώ. Σε καμία περίπτωση δεν θα με συνέφερε κάτι τέτοιο. Όπως βλέπεις, δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος για σένα».

        Ο Βάτραχος κοντοστάθηκε και για λίγη ώρα επεξεργαζόταν το επιχείρημα του συνομιλητή του. «Εντάξει», είπε τελικά, «θα σε περάσω απέναντι» και φορτώνοντας στην πλάτη του τον σκορπιό βούτηξε στα νερά του ποταμού.

         Ήταν στα μέσα περίπου της διαδρομής όταν ένιωσε ένα διαπεραστικό πόνο στην πλάτη του και το καυτό δηλητήριο, από το κεντρί του σκορπιού, να κυλάει στο κορμί του…

              Και η παραμικρή προσπάθεια για να σωθεί ήταν ανώφελη, το ήξερε καλά. Το σώμα του παρέλυε και είχε ήδη αρχίσει να βουλιάζει όταν, μαζεύοντας όσες δυνάμεις του είχαν απομείνει, έστρεψε το πρόσωπό του προς τον δολοφόνο του και ψέλλισε:

             “Μα, Γιατί; γιατί; Το ήξερες, το είπες. Τώρα θα πνιγείς και εσύ…», για να πάρει από τον σκορπιό την μόνη, πλέον, αναμενόμενη απάντηση:         

                                 «Λυπάμαι… αυτή είναι η φύση μου…».

        Αν, λοιπόν, αποδεχτούμε ως κοινωνία και δικαιϊκό σύστημα την ύπαρξη και κυριαρχία μιας απόλυτης αιτιοκρατίας στις ζωές μας, τότε οφείλουμε να επανακαθορίσουμε τις έννοιες της Ελευθερίας, της Ευθύνης και του τρόπου απονομής της Δικαιοσύνης.

           Κι αυτό γιατί η πίστη και η αποδοχή της εξουσίας της Ειμαρμένης και μιας απόλυτης Αναγκαιοκρατίας εγείρει ζητήματα όχι μόνον Δικαίου αλλά και Ηθικά. Αν, δηλαδή, η Ειμαρμένη και η ανθρώπινη φύση επηρεάζουν απόλυτα την ανθρώπινη βούληση και δράση, τότε σε ποιο βαθμό μπορούμε να επιμένουμε ως δικαιικό σύστημα στην παραίνεση και στην μομφή ή την τιμωρία; Γιατί θα πρέπει να τιμωρούνται οι άδικοι και οι κακοί-αδικοπραγούντες, αφού δεν είναι οι ίδιοι υπεύθυνοι για την σκέψη και την απότοκη συμπεριφορά και τη δράση τους;

       Σχετικά με αυτό το ζήτημα αυτό επισημαίνει ο Διογένης από τα Οινόανδα της Λυκίας:

      “πιστευθείσης γαρ ειμαρμένης πάσα νουθεσία και επιτίμισις και ουδέ τους πονηρούς έξεστι δικαίως κολάζειν, ως ουκ αιτίους”

        Πώς θα εφαρμόσουμε το “αντιπεπονθός” σε έναν δεδηλωμένο δολοφόνο όταν αποδεχτούμε τη λειτουργία ενός ντετερμινιστικού σύμπαντος; Σχετικά επισημαίνει ο Τζον Μπράμχολ:

        "Είναι άδικοι οι νόμοι που απαγορεύουν ό,τι δεν είναι δυνατόν να αποφύγει κανείς. Όλες οι γνωμοδοτήσεις είναι ανώφελες, αν το καθετί είναι είτε αναγκαίο είτε αδύνατον. Ποιος θα μπορούσε να κάτσει να συζητήσει αν ο ήλιος θα ανατείλει αύριο ή αν θα ήταν σκόπιμο να διασχίσει με πλοίο τα βουνά;"

        Ο Σκορπιός ό,τι έκανε το έκανε όχι από πρόθεση, αλλά γιατί αυτό είναι η Φύση του.

                                          Να ρίχνει το δηλητήριό του…

         Παρόλα αυτά, όμως, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την διαπίστωση του Ορτέγα Υ Γκασέτ:

          “Ο άνθρωπος είναι «Πεπρωμένο εν Ελευθερία και Ελευθερία εν Πεπρωμένω»… Η ζωή είναι ταυτόχρονα Ελευθερία και Πεπρωμένο, είναι ελεύθερη μέσα σε ένα δεδομένο πεπερωμένο”

    

            Ίσως πιο ελπιδοφόρα για την ανθρώπινη Ελευθερία να είναι η θέση του Καμύ,  όπως αυτή διατυπώνεται στο βιβλίο του "Ο Μύθος του Σισύφου", όπου ο Σίσυφος δεν περιγράφεται ως θύμα μιας υπέρτερης Μοίρας αλλά ως "ανώτερός" ή τουλάχιστον ως δημιουργός της.

           "Είναι ανώτερος της Mοίρας του. Είναι πιο δυνατός από το βράχο του... Κανένα Πεπρωμένο δεν αντέχει στην περιφρόνηση...Όλη η βουβή χαρά του Σισύφου βρίσκεται εδώ. Η Μοίρα τού ανήκει. Ο βράχος είναι δικός του...Αν υπάρχει μία προσωπική Μοίρα, δεν υπάρχει κανένα πεπρωμένο, ή τουλάχιστον υπάρχει μόνον εκείνο που ο άνθρωπος κρίνει μοιραίο και αξιοκαταφρόνητο. Για όλα τα άλλα, ξέρει ότι είναι ο κύριος των ημερών του...Αλλά ο Σίσυφος διδάσκει την ύψιστη πίστη που αρνείται τους θεούς και σηκώνει τους βράχους..Ο αγώνας μόνον προς την κορυφή αρκεί για να γεμίσει μιαν ανθρώπινη καρδιά. Πρέπει να φανταστούμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο".

                  

                                                    ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

          *Οι ανατολικές θρησκείες επινόησαν το Κάρμα σύμφωνα με το οποίο “όλες οι πράξεις οδηγούν σε συνέπειες στο διασυνδεδεμένο σύμπαν” με μία έντονη ντετερμινιστική χροιά.

           Στον δυτικό πολιτισμό με τον Χριστιανισμό η ζωή όλων είναι προκαθορισμένη εξαιτίας του προπατορικού αμαρτήματος (η έκπτωση του ανθρώπου από τον Παράδεισο.

           Τον φυσικό ντετερμινισμό θεμελίωσαν και ενίσχυσαν οι θεωρίες του Νεύτωνα και του Αϊνστάιν

           Στην κβαντική φυσική η έννοια του τυχαίου εισάγεται σε ένα θεμελιώδες επίπεδο. Σύμφωνα με τον πατέρα της κβαντικής θεωρίας το στοιχείο της Τύχης ( η Τυχαιότητα) είναι καθοριστικό για τη φύση της πραγματικότητας.

          **Τελικά η Ελεύθερη Βούλησή μας είναι εφικτή μόνο στην ικανότητά μας να κινούμαστε με προσοχή σε μια λεπτή γραμμή-κλωστή ανάμεσα στον ντετερμινισμό (αιτιοκρατία) και στο Tυχαίo;