ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: Το στερητικόν «Νη»

             “Ειρήνην μεν εν ανθρώποις, πελάγει δε γαλήνη νηνεμίαν, ανέμων κοίτην ύπνoν τ΄ ενί κήδει” ( Πλάτων, Συμπόσιον, 197c /Στον κόσμο μας ειρήνη, απανεμιά στα πέλαγα, γαλήνη, ανέμων καταλάγιασμα, ύπνο στον πονεμένο).

          Υπάρχουν στιγμές που για έναν ανεξήγητο λόγο-αιτία συλλαμβάνεις τον εαυτό σου να αιχμαλωτίζεται από εικόνες των καλοκαιρινών διακοπών σου, να σιγομουρμουρίζει ή να σιγοτραγουδά το ρεφρέν ενός αγαπημένου σου τραγουδιού, να απαγγέλει σιωπηλά ένα δίστιχο ενός ποιήματος που κάποτε διάβασες και σου άρεσε, να είναι γαντζωμένος για μέρες σε μία παροιμία ή ένα γνωμικό στο οποίο είναι αποθηκευμένο όλο το νόημα της ζωής σου ή ακόμη-ακόμη εμμονικά να επανέρχεται στο νου σου μία γνωστή ατάκα από τον παλιό καλό ελληνικό κινηματογράφο.

          Στις παραπάνω ανερμήνευτες εμμονές και προσκολλήσεις μπορεί να προστεθεί και άλλη μία, που τώρα τελευταία, με βασανίζει και με ταλαιπωρεί “ευχάριστα”. Είναι η εμμονή και η προσκόλλησή μου σε λέξεις ή προτάσεις που εμπεριέχουν το μόριο *νη. Αυτό κι αν είναι βασανιστικό και ως ένα βαθμό ανερμήνευτο γεγονός  που αγγίζει τα όρια της γλωσσικής ή και πνευματικής διαστροφής.

          Σε ποιον ασυνείδητο αμυντικό μηχανισμό να εντάξεις τη γλυκιά αυτή “τρέλα” να βρίσκεις λέξεις που εμπεριέχουν το μόριο *νη, είτε ως πρώτο είτε ως δεύτερο συνθετικό; Δεν είναι καν εύηχο, όπως κατά τεκμήριο κάποια άλλα φωνήεντα ή σύμφωνα ή ένας συνδυασμός και των δύο. Και δεν γνωρίζω αν υπάρχει στη γλωσσολογία ή στην αισθητική ειδικό κλάδος ή κεφάλαιο που μπορεί να ερμηνεύσει την προτίμησή μου σε λέξεις και κυρίως σε ονόματα ανθρώπων που εμπεριέχουν τα γράμματα: λ, η, ω.

         “Και Μοίρας και Κήρας εγείνατο νηλεοποίνως [Κλωθώ τε και Λάχεσιν και Άτροπον, αι τε βροτοίσι γεινομένοισι διδούσιν έχειν αγαθόν τε κακόν τε]” (Γέννησε και τις Μοίρες και τους Κήρες που τιμωρούνε aνελέητα, [την Κλωθώ, τη Λάχεση και την Άτροπον που δίνουν στους θνητούς όταν γεννιούνται το καλό και το κακό]} (Νηλεοποίνους < Νη +Ποινή)

        Σε μια παλιά συζήτησή μου-που έφτασε στα όρια της γλωσσικής σύγκρουσης-με έναν πολύ καλό μου φίλο και μανιώδη θηρευτή σπάνιων λέξεων διαφωνήσαμε αν το μόριο *νη είναι περισσότερο γνωστό-λόγω χρήσης του-ως αρνητικό-στερητικό ή  ορκωτικό μόριο.

       Το τέλος αυτής της λεξιλογικής διαμάχης και σύγκρουσης είχε μόνον κερδισμένους και όχι νικητές και ηττημένους. Ο φίλος μου κέρδισε στα σημεία γιατί γνώριζε περισσότερα παραθέματα και φράσεις (στα αρχαία ελληνικά) όπου δεσπόζει το ορκωτικό *νη κι εγώ αναδείχτηκα “νικητής” στη γνώση λέξεων που εμπεριέχουν το αρνητικό-στερητικό μόριο *νη.

          Να, λοιπόν, που οι συγκρούσεις αυτού του είδους-γι αυτό και ευχαρίστησα θερμά τον φίλο μου-είναι άκρως δημιουργικές και διδακτικές γιατί τροφοδοτούν το απαραίτητο για την υγεία μας πάθος  χωρίς, όμως, να οδηγούν στο ψυχοβόρο μίσος και στις ανόητες έχθρες.

         Το μόριο *νη ανήκει στα βεβαιωτικά-καταφατικά μόρια, όπως και τα: Ναι, γαρ, γε, δη, ουν, τοι, μα…Το μόριο *νη θεωρείται αχώριστο προτακτικό μόριο γιατί δεν λέγεται ποτέ μόνο του (εκτός από το ομοτικό *νη), παρά συνηθίζεται μόνον ως πρώτο συνθετικό κάποιων σύνθετων λέξεων, όπως το  Νή-πιον. Σε αυτές τις περιπτώσεις το μόριο *νη λειτουργεί ως στερητικό αφού αφαιρεί από τη λέξη την αρχική σημασία που θέλαμε να αφαιρέσουμε (πένθος > νηπενθές) (άνευ, χωρίς).

         Οι λέξεις που απαντάται το μόριο *νη ως στερητικό είναι πολλές. Κάποιες από αυτές χρησιμοποιούνται και στη νεοελληνική γλώσσα, όπως: Νηνεμία, νηστεία…

        Νήριθμος (νη + αριθμός)=αναρίθμητος, // Νηλεής (νη + έλεος)=άσπλαχνος, // Νήνεμος (νη + άνεμος)=χωρίς άνεμο, γαλήνιος, //  Νήποινος (νη + ποινή)=ατιμώρητος, //  Νήτιτος (νη + τίω= τιμώ, πληρώνω)=ατιμώρητος, // Νήπιον (νη + έπος)=αυτό που δεν μπορεί να μιλήσει, // Νήστις-νηστεία (νη +έδω= εσθίω, τρώγω)=αυτός που δεν έφαγε-νηστικός, // Νήπυστος (νη + πυνθάνομαι)=ο μη μαθών, ο μη πληροφορηθείς, ο απληροφόρητος, ακατανόητος ανήκουστος, // Νωδός (νη + οδούς)=ο χωρίς δόντια, φαφούτης, // Νωχελής (νη + ωκύς= γρήγορος)=βραδύς, αργοκίνητος, νωθρός, αδρανής, // Νηκερδής (νη + κέρδος)= ζημιάρικος,  // Σελήνη (σέλας + νη)=δεν έχει δικό της φως, ετερόφωτη (σέλας = το λαμπερό φως), // Γαλήνη (αλς + νη)= δεν έχει κύμα, θαλασσοταραχή (αλς= η θάλασσα με λίγο κύμα), // Χελώνη (κέλλω + νη)=δεν τρέχει (κέλλω= τρέχω στην ακτή), // Νημερτής (νη + αμερτ < αμαρτάνω)=αναμάρτητος, αψευδής, άδολος, ειλικρινής, Νηλεής-Νηλής (νη + έλεος)= Ο ανελέητος, ο σκληρός, ο άσπλαχνος. //  Νηπενθής (νη + πένθος= πάσχω)=αυτός που διώχνει το πένθος, που δεν πενθεί, που δεν αισθάνεται λύπη, // νήκερως (χωρίς κέρατα), νηπαθής, νήκεστος (νη+ ακέομαι, ανίατος), νηκηδής (άφροντις, αμέριμνος), νήγρετος (νη+εγείρω), νήκουστος (ανήκουστος, άγνωστος), νηλίπους (ανυπόδυτος) νήλευστος (νη + λεύσσω αόρατος), νήλωπος (χωρίς ιμάτιον), νήπαυστος (άπαυστος), νήτιτος (νη+ τίνω, ατιμώρητος), νήϋτμος (νη+ αϋτμή, χωρίς αναπνοή), νώδυνος (χωρίς οδύνη) νηλεές  ήμαρ = Η μέρα του θανάτου.

       *“Λεπτά δ΄ άταρπος, νηλεής δ΄ ανάγκα” (Αλκμάν, στενό το μονοπάτι, κι ανελέητη η Ανάγκη), // “Αλλά τα μεν μοι έειπε γέρων άλιος νημερτής” (Ομήρου Οδύσσεια, αλλά αυτά μεν είπε σε μένα ο άδολος θαλασσινός γέροντας), // “Αυτίκ΄ άρ΄ εις οίνον βάλε φάρμακον, ένθεν έπινον, νηπενθές τ΄ άχολόν τε, κακών επίληθον απάντων” (Ιλιάδα,Δ,220-21, κάποιο βοτάνι πήρε κι έριξε μες στο κρασί που επίναν ξαρρωστικό του πόνου, ανέχολο, λησμονικό της πίκρας)

      **Προσοχή στην ετυμολογία των  λέξεων Νηολόγιον και Νηοπομπή (Νέω = κολυμπώ + πέμπω), εξ ου και το Ναυς = Πλοίο.

        Το μόριο *νη χρησιμοποιείται και ως Ομοτικό-Ορκωτικό, ως επιβεβαιωτικό ή και ως “απόκρουσιν αντιρρήσεως”, όπως φαίνεται και στα παρακάτω παραδείγματα:

          “Νη Δι΄ ω Καλλία, τελέως ημάς εστιάς” (Ξενοφών, Συμπόσιον, Μα τον Δία, πού ωραία μάς φιλοξενείς, Καλλία). // “Τούτου μεν φασί την θυγατέρα αυτώ καλλίονα είναι. Νη Δι΄ έφη ο Ότυς, καλή γαρ έστι” (Λένε ότι η θυγατέρα αυτού είναι ομορφότερη. Μα τον Δία, είπε ο Ότυς, είναι πραγματικά όμορφη), // ” (“Αλλά νη Δία ταύτα μεν ούτως δειν έχειν φήσομεν” (Δημοσθένης, Υπέρ  Μεγαπολιτών, Αλλά μα τον Δία θα πούμε ότι αυτά έτσι πρέπει να έχουν).

          Η  “περιήγησις”  στο βασίλειο του *ΝΗ μάς έκανε σοφότερους  και μπορούμε να δρέψουμε τους καρπούς αυτής της προσπάθειάς μας. Αλλά και όσοι δεν μάς ακολούθησαν υπάρχει ακόμη χρόνος. Εξάλλου και σύμφωνα με την εκκλησιαστική περικοπή όλοι έχουν δικαίωμα στην προτροπή…

    «Νηστεύσαντες και μη νηστεύσαντες, ευφράνθητε σήμερον» (νη+ εσθίω. Κατηχητικός Λόγος του Ιερού Χρυσοστόμου)