Αγωνιστικότητα και ελευθερία

Δεν είναι η λευτεριά πέσε πίτα να σε φάω. Είναι κάστρο, και το

παίρνεις με το σπαθί σου. Όποιος δέχεται από ξένα

χέρια τη λευτεριά, είναι σκλάβος»

(Ν. Καζαντζάκης, «Καπετάν Μιχάλης»)

 

Ο άνθρωπος από τη στιγμή της γέννησής του και καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του βρίσκεται αντιμέτωπος με πλήθος προβλημάτων τα οποία δημιουργούν – θέτουν εμπόδια στην ομαλή ανάπτυξη και εξέλιξή του. Τα προβλήματα αυτά και τα εμπόδια φαίνεται να αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι – στοιχείο της πορείας του ανθρώπου πάνω στη γη. Δεν υπήρχε άνθρωπος ή κοινωνία χωρίς προβλήματα και αποτυχίες.

Οι δύο στάσεις ζωής

Απέναντι στα προβλήματα της ζωής ο άνθρωπος διαμορφώνει άλλοτε μία στάση παθητική και συμβιβασμού και άλλοτε μία στάση ενεργητικής παρουσίας και αγωνιστικότητας. Άλλοι παραιτούνται εύκολα από κάθε προσπάθεια μπροστά στο μέγεθος – όγκο των προβλημάτων. Άλλοι οπλίζονται με θέληση και αποφασιστικότητα για την υπέρβαση των εμποδίων. Οι πρώτοι είναι οι άνθρωποι της αδράνειας και της φυγής που αφήνονται στο ρεύμα της εποχής και στη φορά των πραγμάτων. Οι δεύτεροι είναι οι άνθρωποι της δράσης και της αντιμετώπισης των κινδύνων πρόσωπο με πρόσωπο.

Όσοι προτιμούν τη λύση του συμβιβασμού και της υποταγής στα προβλήματα που τίθενται συνεχώς από την κοινωνία και την ίδια τη ζωή είναι οι αρνητές της ζωής, της προόδου και οι εκφραστές της δειλίας και της αδυναμίας. Από αυτούς ο κάθε άνθρωπος και από τη στάση και τη συμπεριφορά τους δεν έχει να κρατήσει τίποτα το θετικό ως παρακαταθήκη.

Όσοι όμως αντιστέκονται με θάρρος και τόλμη και ανυποχώρητοι προασπίζουν το δικαίωμα στη ζωή και στην πρόοδο είναι οι εκφραστές της ζωής, της δύναμης και της εξέλιξης. Οι δεύτεροι μπορούν να αποτελέσουν πρότυπα μίμησης για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να αντιμετωπίζουμε τα προβλήματα της ζωής και τις εκάστοτε προκλήσεις της κοινωνίας. Η αξία και η σπουδαιότητα της αγωνιστικής παρουσίας και διάθεσης λαμβάνει μεγαλύτερη αξία, αν λάβουμε υπόψη τα προβλήματα και τα αδιέξοδα της σύγχρονης κοινωνίας.

Η εποχή μας και ο αγώνας

Η ρευστότητα της εποχής μας, οι συνεχείς κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές δημιουργούν ένα κλίμα αβεβαιότητας και ανασφάλειας στο σύγχρονο άνθρωπο και απαιτούν απ’ αυτόν ένα υψηλό επίπεδο προσαρμοστικότητας και υποταγής. Οι τεχνολογικές και επιστημονικές ανακαλύψεις πολλές φορές κραυγάζουν και επισημαίνουν την ασημαντότητα του ανθρώπου – δημιουργού και τον καλούν σε μία παραίτηση και σ’ έναν υποβιβασμό στη θέση του δημιουργήματος.

Στα νέα αυτά κοινωνικά δεδομένα που φθείρουν τον εσωτερικό κόσμο του ατόμου δοκιμάζεται η αντοχή του σύγχρονου ανθρώπου και η θέλησή του για αγώνα και αντίσταση. Η αξία της στάσης του κάθε ανθρώπου χωριστά και της κοινωνίας γενικότερα θα κριθεί – κρίνεται από τον τρόπο που θα επιλέξει για την αντιμετώπιση της νέας «βαρβαρότητας» της εποχής μας. Η ισχυρή θέληση, η υπομονή, η προσπάθεια και η αγωνιστική διάθεση προβάλλουν ως μία αναγκαιότητα για την επιβίωση του σύγχρονου ανθρώπου.

Το αιώνιο σύμβολο της προσπάθειας και του αγώνα – έστω κι αν εμπεριέχει το στοιχείο της ματαιότητας – του Σίσυφου πάντα μάς διδάσκει. Να υπομένουμε στωϊκά την αποτυχία και την ήττα και να τις κάνουμε αφετηρία της νέας ημέρας για αγώνα.

Η απελευθερωτική δύναμη του αγώνα

Το αγωνιστικό πνεύμα αντανακλά το βαθμό εσωτερικής ελευθερίας του ανθρώπου και ταυτόχρονα καλλιεργεί αυτήν. Ο άνθρωπος από τη φύση του είναι μια οντότητα αντιφατική και γεμάτη από αντινομίες. Είναι ένας χώρος που παλεύουν με σκληρότητα αντίρροπες και συγκρουσιακές δυνάμεις. Από τη μια πλευρά υπάρχουν εκείνες οι δυνάμεις που στοχεύουν στην απελευθέρωση του ανθρώπου κι από την άλλη τα πάθη, οι «άλογες» παρορμήσεις και τα ζωώδη ένστικτα που τείνουν  να ελέγξουν και να κυριαρχήσουν πάνω στη λογική φύση του. Είναι οι δυνάμεις της ελευθερίας και οι δυνάμεις της δουλείας.

Το άτομο, λοιπόν, που κατορθώνει να εξασφαλίσει ένα ελάχιστο πεδίο για την εξωτερίκευση όλων των δημιουργικών δυνάμεών του και αντίστοιχα να περιορίσει στο ελάχιστο δυνατό πεδίο τις δυνάμεις της δουλείας είναι εκείνο το άτομο που χαρακτηρίζεται από ένα υψηλό επίπεδο αντοχής, αυτοπειθαρχίας και κυρίως αγωνιστικού φρονήματος.

Είναι αποδεκτό από την κοινωνιολογία και την ψυχολογία πως εκείνα τα άτομα που επιλέγουν τον αγώνα ως μέσο για την αντιμετώπιση των ποικίλων προβλημάτων χαρακτηρίζονται από έναν εσωτερικό κόσμο που κύρια γνωρίσματά του είναι η απουσία φόβου και το αίσθημα ασφάλειας και βεβαιότητας.

Ένα τέτοιο άτομο διακρίνεται από το βαθύ αίσθημα αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης. Η ελευθερία, λοιπόν, αντανακλά στην ισορροπία του εσωτερικού κόσμου του ατόμου και η ίδια με τη σειρά της τροφοδοτεί το αγωνιστικό πνεύμα. Ο ανελεύθερος ψυχικά και ο δέσμιος των παθών και των κοινωνικών «επιταγών»δύσκολα ονειρεύεται, αμφισβητεί, διαμαρτύρεται και «αγωνίζεται». Ο αγώνας πάντα προϋποθέτει απολύτρωση από σωματικά πάθη, συναισθηματικές εξαρτήσεις, κοινωνικές προκαταλήψεις, πνευματικές αγκυλώσεις και ηθικές απαγορεύσεις.

«Προσπαθώντας το αδύνατο κατορθώνουμε το καλύτερο δυνατό»

(August  Strindberg)

Ωστόσο όμως ο αγώνας του ανθρώπου για την προσωπική και τη συλλογική του ελευθερία καταξιώνει αυτόν και διασώζει την ανθρώπινη τιμή και αξιοπρέπεια. Συμβάλλει αποφασιστικά στην απαλλαγή του ατόμου από την άγνοια, το φόβο, την ανάγκη και έρχεται αρωγός στην προσπάθειά του για την κατάργηση όλων εκείνων των συνθηκών που παράγουν ή αναπαράγουν την ανισότητα, την εκμετάλλευση και την υποταγή σε δυνάμεις ξένες προς την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η αγωνιστική διάθεση εξοστρακίζει την απάθεια, ακυρώνει τον εφησυχασμό, αντιμάχεται τη μαζοποίηση, αντιστρατεύεται τη δουλική υποταγή, γιατί όλα αυτά συνυφαίνουν την ανελευθερία του ατόμου.

Ο αγώνας, λοιπόν, και η ελευθερία είναι δύο δίδυμες δυνάμεις και συνδέονται με μια σχέση αλληλοτροφοδότησης. Όπου υπάρχει αγώνας εκεί ανατέλλει και βασιλεύει η ελευθερία. Ταυτόχρονα όπου υπάρχουν αγωνιστές εκεί μπορούμε να βρούμε και στοιχεία εσωτερικής και ηθικής ελευθερίας. Η αγωνιστικότητα είναι η πνοή της ελευθερίας, ενώ η απραξία και η παραίτηση η αναπνοή της δουλείας. Από όλα τα παραπάνω φανερώνεται ότι ο αγώνας είναι το αποτέλεσμα και η αιτία της ελευθερίας του ατόμου.

Ο άνθρωπος μία «δέσμη ερωτήσεων»

Ο άνθρωπος ορίζεται ως ον που ερωτά τόσο για την εξωτερική πραγματικότητα όσο και για τον εσωτερικό κόσμο. Όντας λοιπόν «μια δέσμη ερωτήσεων» πασχίζει να δώσει απάντηση σ’ αυτά, άλλοτε με επιτυχία και άλλοτε ανεπιτυχώς. Ένα από τα ερωτήματα στο οποίο ακόμη δε δόθηκε ικανοποιητική απάντηση είναι κι αυτό που σχετίζεται με την ουσία και προέλευση της ζωής.

«Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο και καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο. Το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε ζωή».

Ο Καζαντζάκης οριοθετεί την αρχή και το τέλος της ζωής ανάμεσα στο χάος και στο μηδέν. Πολλοί στοχαστές υποστηρίζουν ότι τη στιγμή που γεννιόμαστε αρχίζει και η επιστροφή μας στην προτέρα κατάσταση (χάος). Κάθε στιγμή πεθαίνουμε. Η καρδιά υποδουλώνεται στο νου κι αυτός ρεαλιστής και υπομονετικός, βολεύεται στην παρατήρηση των φαινομένων και παίζει με αυτά χωρίς να εμπλέκεται. Σκοπός δηλαδή της εφήμερης ζωής η παραίτηση και ο θάνατος.

Σ’ αυτή την απαισιόδοξη θεώρηση της ζωής αντιπαρατίθεται μια άλλη πιο αισιόδοξη. Σύμφωνα με αυτήν ο άνθρωπος από τη στιγμή που γεννιέται ξεκινά έναν αγώνα για επιβίωση και βρίσκεται σε μια συνεχή προσπάθεια για δημιουργία, σύνθεση και υλοποίηση των στόχων της ζωής. Στο δίπολο της ψυχής του ανθρώπου κυριαρχεί τώρα η καρδιά που αγριεύει, δε συμβιβάζεται και παλεύει να σκίσει το δίχτυ της ανάγκης και των εμποδίων που θέτει τόσο η εσωτερική όσο και η εξωτερική πραγματικότητα.

Για πολλούς, λοιπόν, η ζωή ταυτίζεται και νοηματοδοτείται μέσα από την αδιάκοπη πάλη, τον αγώνα για αθανασία και την εξύψωση του ανθρώπινου είδους. Η θέληση, η προσπάθεια και το αγωνιστικό φρόνημα εμπεριέχουν το νόημα και τη βαθύτερη ουσία της ζωής «ΑΓΩΝΙΖΟΜΑΙ, ΑΡΑ ΥΠΑΡΧΩ».

Ο Alferd Tennysseon είπε καθαρά:

«Να αγωνίζεσαι, να ψάχνεις, να βρίσκεις και να μην υποκύπτεις».

Σε παράλληλη πορεία κινείται και η σκέψη του Ν. Καζαντζάκη στην «Ασκητική» του, όπου διακηρύσσει πως ο απώτατος στόχος του ανθρώπου δεν είναι η νίκη και η ελευθερία, αλλά ο συνεχής αγώνας. Οι θέσεις του αποτελούν μία εσωτερική κραυγή με στοιχεία κοινωνικής διαμαρτυρίας. Ένα πολιτικο-ιδεολογικό μανιφέστο.

«Η ανώτατη αρετή δεν είναι να ‘σαι ελεύτερος, παρά να μάχεσαι για ελευτερία. Μην καταδέχεσαι να ρωτάς: «Θα νικήσουμε; Θα νικηθούμε;» Πολέμα!

Να ‘σαι ανήσυχος, αφχαρίστητος, απροσάρμοστος πάντα. Όταν μία συνήθεια καταντήσει βολική, να τη συντρίβεις…

Ποτέ μην αναγνωρίσεις τα σύνορα του ανθρώπου! Να σπας τα σύνορα. Να αρνιέσαι ό,τι θεωρούν τα μάτια σου…».