Παγκοσμιοποίηση: Οι πολλές εκδοχές της

Αποτελεί κοινή διαπίστωση πως στο μεταίχμιο του 20^ου και 21^ου αιώνα συντελέστηκαν κοσμογονικές αλλαγές σε όλα τα επίπεδα της οικονομικής και κοινωνικής ζωής. Η στρατιωτικοπολιτική οργάνωση του σύγχρονου κόσμου, οι τεχνολογίες της επικοινωνίας, η γενικευμένη ψηφιοποίηση, η έκρηξη της Επιστήμης και της Τεχνολογίας και η συνακόλουθη αποδυνάμωση των εθνικών κρατών συνθέτουν το δυστοπικό πλαίσιο μέσα στο οποίο άτομα, λαοί και έθνη πασχίζουν να επιβιώσουν ως βιολογικά όντα και εθνικές οντότητες.

Στο τοπίο αυτό επισημαίνονται επικαλύψεις και συγκρούσεις πολιτισμών που ως κύματα διεκδικούν μεγαλύτερο χώρο άλλοτε ειρηνικά κι άλλοτε βίαια. Αυτά τα «κύματα πολιτισμού» αναδεικνύουν την μεταβατικότητα, τη ρευστότητα και την τυχαιότητα του σύγχρονου κόσμου επιβεβαιώνοντας δραματικά την αρχή της «απροσδιοριστίας» του Χάϊζενμπεργκ.

Όλα τα παραπάνω τα γεννά, τα συνθέτει, τα ενοποιεί και τα ισορροπεί η Παγκοσμιοποίηση. Κάτω από τη στέγη της ο κόσμος εξελίσσεται και ολοκληρώνεται οικονομικά, τεχνολογικά, κοινωνικά και ίσως – ίσως ηθικά.

Η Έννοια – Ορισμός

Κάθε προσπάθεια ορισμού ή μιας γενικής εννοιολογικής προσέγγισης προσκρούει στο πολυεπίπεδο του φαινομένου και της συνθετότητάς του. Τα λεξικά και τα διάφορα δημοσιεύματα καταφεύγουν σε κάποιες νοηματικές αναφορές και προσεγγίσεις τονίζοντας η κάθε μία το ιδιαίτερο στοιχείο που συνθέτει την ταυτότητα της παγκοσμιοποίησης.

«Πρόκειται για έναν όρο που έχει συνώνυμα, εξειδικεύσεις και πολιτικο-ιδεολογικές φορτίσεις και που απαντάται σε μια ποικιλία εκφάνσεων της καθημερινότητας.

Για παράδειγμα, ως «διεθνοποίηση των τοπικών οικονομιών» στις οικονομικές επιστήμες και την πολιτική πρακτική. Ως «παγκόσμιο χωριό», όχι μόνον στις ανθρωπιστικές επιστήμες, αλλά και όταν αναφέρεται κανείς για τη δυνατότητα επιστημονικών και καλλιτεχνικών ανταλλαγών και την εξάπλωση των επιστημονικών σχολών και των καλλιτεχνικών ρευμάτων. Ως «παμπολιτισμός» στις τέχνες χωρίς σύνορα και «πανακτιβισμός» στη διεθνή οικολογική δράση. Ως «αποτοπικοποίηση» στις πρακτικές άσκησης του διεθνούς δικαίου για επίλυση τοπικών διαφορών. Ως «κοινωνία της πληροφορίας», όταν το διαδίκτυο συνενώνει άτομα, οργανισμούς και κυβερνήσεις σε όλη τη Γη μέσα από την καθημερινή πρακτική του.

Αποτέλεσμα της παραπάνω κατάστασης είναι, οι κοινωνίες σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά στο παρελθόν, να επιδιώκουν τη σύνδεσή τους με την τεχνολογία και την οικονομία της αγοράς», (Δημοσίευμα εφημερίδας).

Για ορισμένους άλλους η παγκοσμιοποίηση «είναι το «πλανητικό χωριό», η προσέγγιση των ανθρώπων και των τόπων με την κατάργηση των αποστάσεων και την ταχύτητα της πληροφόρησης. Είναι επίσης η πτώση των συνόρων και η βαθμιαία συνειδητοποίηση κοινών αξιών, η αναγνώριση της κοινής μοίρας που συνδέει όλη την ανθρωπότητα. Είναι, τέλος, η γενίκευση των ανταλλαγών ανάμεσα στα διάφορα μέρη του πλανήτη, η δημιουργία ενός ενιαίου οικονομικού χώρου, μιας παγκόσμιας αγοράς, καθώς και η πλανητική διάδοση των ευεργετημάτων της τεχνικής και επιστημονικής προόδου», (Δημοσίευμα).

Η θετική όψη

Η θετική συνεισφορά της παγκοσμιοποίησης αισθητοποιείται κυρίως όμως στον τομέα της επικοινωνίας ανάμεσα σε άτομα και λαούς. Η τεχνολογική εξέλιξη και ιδιαίτερα των Μ.Μ.Ε. (διαδίκτυο…) επέβαλλαν τους δικούς τους κανόνες όχι μόνο στην οικονομία, αλλά και στους τρόπους συγκοινωνίας.  Η δημιουργία του «παγκόσμιου χωριού» είναι πρωτίστως έργο των νέων δυνατοτήτων που εξασφάλισαν τα Μ.Μ.Ε. στο χώρο της επικοινωνίας. Αυτή τώρα πλέον διεξάγεται σε πραγματικό χρόνο. Οι άνθρωποι πλέον επικοινωνούν άμεσα υπερβαίνοντας τους φραγμούς των αποστάσεων και του χρόνου.

Πολλές φορές αυτή η επικοινωνία επιτυγχάνεται χωρίς διαμεσολαβήσεις κι έτσι οι λαοί επικοινωνούν άμεσα και αυθεντικά. Οι επιμέρους ιδιαιτερότητες και ταυτότητες που παλιότερα αποτελούσαν εμπόδιο ξεθωριάζουν μπροστά στην ανάγκη να προβληθεί η «ανθρώπινη» ιδιομορφία. Ένα μωσαϊκό, δηλαδή, ανθρώπων συνυπάρχει και συν-κοινωνεί σε έναν ενοποιημένο χώρο στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες.

 Στο σύγχρονο ενοποιημένο χώρο δεν διακινούνται ελεύθερα μόνο αγαθά και προϊόντα, αλλά και οι γνώσεις, οι ιδέες και οι ανθρώπινες αξίες. Μέσα στην αέναη ροή πληροφοριών και ιδεών οι άνθρωποι ως υποκείμενα της ιστορίας απαλλάσσονται από προκαταλήψεις και δόγματα που τους εγκλώβιζαν στον ασφυκτικό χώρο του έθνους. Συνειδητοποιούν, δηλαδή, πως υφίστανται ως πνευματικά και κοινωνικά όντα χωρίς να αναζητούν εκείνα τα στοιχεία  που παλιότερα τους εξασφάλιζαν μια ψευδαίσθηση ασφάλειας και μοναδικότητας.

Τώρα πλέον αρχίζουν να αισθάνονται περισσότερο άνθρωποι και αντιμετωπίζουν τον ξένο – τον απέναντι ως άνθρωπο με κάποιες ίσως πολιτιστικές ιδιαιτερότητες. Έτσι η παγκοσμιοποίηση συμβάλλει θετικά στην επικοινωνία σε διαπλανητικό επίπεδο ανθρώπων και λαών.

Οι αρνητές

Οι αρνητές της, ωστόσο, προβάλλουν με έμφαση τον αρνητικό της ρόλο στην περιθωριοποίηση του τοπικού και του διαφορετικού και την επιβολή ενός ενιαίου προτύπου ζωής και πολιτισμού. Πολλοί είναι εκείνοι που μιλούν για έναν «πολιτιστικό ιμπεριαλισμό» που τείνει να αφανίσει κάθε τι εθνικό στο όνομα μιας υπερεθνικής πραγματικότητας. Η παγκοσμιοποίηση για τους αρνητές της δρα ισοπεδωτικά στις πολιτιστικές διαφοροποιήσεις και ανάγει το ομοιόμορφο ως κανόνα.

Μία πλανητική ομοιομορφία αναδύεται στον ορίζοντα καταστρέφοντας κάθε γλωσσική, εθνική, θρησκευτική και πολιτιστική ιδιομορφία.

Στο μεγάλο «χωνευτήρι» της παγκοσμιοποίησης το τοπικό χρώμα ξεθωριάζει και κάθε τι παραδοσιακό επιβάλλεται να ενδυθεί το «ένδυμα» του μεταμοντέρνου. Οι καθημερινές συνήθειες, οι μουσικές επιλογές, ο τρόπος αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, οι διατροφικές προτιμήσεις, το νόημα της εργασίας κι ένα πλήθος άλλων παραδειγμάτων ορίζουν το πλαίσιο που διαμορφώνει η παγκοσμιοποίησης. Η ενοποίηση του γήινου χώρου επέφερε και την πολιτιστική ομοιογενοποίηση.

Όλα τα παραπάνω πότε άμεσα και πότε έμμεσα διαβρώνουν τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων επιβάλλοντας και εκεί τους δικούς της νόμους και κανόνες. Και όταν ο άνθρωπος απωλέσει την ελευθερία σκέψης και κριτικής γίνεται υποχείριο ξένων εντολών και φερέφωνο εξωγενών εξουσιών.

Η απονεύρωση του εθνικού κράτους

Η παγκοσμιοποίηση, επίσης, συνοδεύεται από φαινόμενα αποδυνάμωσης της εθνικής κυριαρχίας και κατ’ επέκταση της εθνικής συνείδησης. Η ενοποίηση του γήινου χώρου κάτω από την αναγκαιότητα μιας αδήριτης οικονομικής πραγματικότητας επιφέρει την υπέρβαση των εθνικών συνόρων. Η απρόσκοπτη διακίνηση εμπορευμάτων, κεφαλαίων και ανθρώπων επιβάλλει μια χαλαρή σχέση πολίτη και έθνους. Η διεθνοποίηση των οικονομικών μηχανισμών, η οικουμενοποίηση της ενημέρωσης και η επιβολή ενός παγκόσμιου πολιτισμού υποβαθμίζουν τις έννοιες έθνος και πατρίδα, δημιουργούνται υπερεθνικοί οργανισμοί που μέσα από απρόσωπες και αδιαφανείς διαδικασίες επιβάλλουν αξίες και πρότυπα συμπεριφοράς που από τη φύση τους διαβρώνουν τα βάθρα κάθε υγιούς πατριωτισμού και εθνικής συνείδησης.

Έτσι ο πατριωτισμός προβάλλεται ως μια αρρωστημένη εμμονή σε κάτι θνησιγενές και ξεπερασμένο, ενώ το εθνικό φρόνημα και η εθνική συνείδηση ενοχοποιούνται ως στοιχεία διαβρωτικά της νέας παγκόσμιας τάξης.

Η εθνική συνείδηση, δηλαδή, ταυτίζεται με το συντηρητισμό και εξοβελίζεται ως ιδεολόγημα. Το άτομο καλείται πλέον να διαμορφώσει μια παγκόσμια, τη λεγόμενη «πλανητική» συνείδηση, και να αποδεχτεί τη νέα παγκοσμιοποιημένη ταυτότητα. Η ταυτότητα αυτή όμως είναι αφυδατωμένη από κάθε τοπικό ή εθνικό στοιχείο, έχει έναν ολοκληρωτικό χαρακτήρα, αφού ισοπεδώνει όλες τις εθνικές ιδιομορφίες.

Μέσα από αυτή τη νέα ταυτότητα δεν αλλοιώνονται μόνο οι έννοιες πατρίδα, έθνος και εθνική συνείδηση, αλλά σβήνουν και όλες οι προϋποθέσεις που συγκροτούν και συνθέτουν την ταυτότητα ενός ατόμου. Η ιστορική μνήμη, πυλώνας της εθνικής αυτογνωσίας, μετασχηματίζεται σε λήθη για να ενσωματωθεί γρηγορότερα και αποτελεσματικότερα ο πολίτης στη νέα υπερεθνική πραγματικότητα. Κάτω από το βάρος όλων αυτών εξασθενίζει το έθνος και κυρίως η συνείδηση του «ανήκειν» σε ένα έθνος.

Η στάση μας

Η παγκοσμιοποίηση, λοιπόν, ως φαινόμενο δε συνιστά μόνο μία οικονομική διαδικασία. Πρόκειται για μια «άμεση ή έμμεση επιβολή ενός συστήματος σκέψης που αγνοεί ή και καταστρέφει τις ιδιαιτερότητες των επιμέρους λαών και ανθρώπων», (Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος).

Απέναντι επομένως στις παρενέργειες της παγκοσμιοποίησης επιβάλλεται ως άτομα και λαοί να ορθώσουμε την «οικουμενικότητα» ως αντίβαρο. Μια οικουμενικότητα που να σέβεται τις ιδιαιτερότητες των λαών, θα απορρίπτει την ομοιομορφία και την ομοιογενοποίηση και θα συνθέτει τις διαφορές όχι στο όνομα του μέγιστου οικονομικού κέρδους, αλλά στο όνομα ενός ανθρωποκεντρικού πολιτισμού.

Σημαντική, επίσης, κρίνεται η διαμόρφωση μιας «νέας σκέψης» και συμπεριφοράς που θα εναρμονίζεται στις αναγκαιότητες των πολυπολιτισμικών κοινωνιών χωρίς αποκλεισμούς και ξενοφοβικά συμπλέγματα. Τέλος, αναγκαία κρίνεται και η οικοδόμηση νέων μορφών και δικτύων οικουμενικής αλληλεγγύης, ιδιαίτερα στις ευπαθείς ομάδες των προσφύγων και των μεταναστών. Η δαιμονοποίηση της παγκοσμιοποίησης συνιστά μια λανθασμένη εκτίμηση όπως και η καθολική απόρριψη ακόμη και των θετικών στοιχείων της.