Λόγος περί φιλίας

«Σωκράτης ερωτηθείς τι κτήμα συμφορώτατον είπε: “φίλος βέβαιος”»

(Σωκράτης)

Την ταυτότητα της σύγχρονης κοινωνίας τη συνθέτουν μια σειρά από αρνητικά γνωρίσματα που υποβιβάζουν τον άνθρωπο ως αυταξία. Ο ανταγωνιστικός της χαρακτήρας γεννά την αντιπαλότητα, την ιδιοτέλεια και τον αμοραλισμό. Μέσα σε αυτό το εφιαλτικό σκηνικό ο άνθρωπος αλλοτριώνεται, νιώθει μόνος και διακατέχεται από ένα αίσθημα ψυχολογικού κενού. Ως αντίβαρο όλων των παραπάνω αναζητεί μια ανθρώπινη σχέση, ένα ανθρώπινο πρόσωπο που θα επιβεβαιώνει τη μοναδικότητά του αλλά και την αξία του ανιδιοτελούς αλτρουϊσμού.

Αναζητεί, δηλαδή, μια σχέση που θα δίνει διέξοδο στις ψυχολογικές του και κοινωνικές αναζητήσεις. Η φιλία ως ψυχικός δεσμός και ως κοινωνική σχέση – επικοινωνία αποτελεί την απάντηση στη φαιά πραγματικότητα της κοινωνίας μας.

«Η φιλία είναι όνομα ιερό, είναι πράγμα άγιο. Ευδοκιμεί μόνο μεταξύ των χρηστών ανθρώπων, γεννιέται μέσα από μια αμοιβαία εκτίμηση και δεν διατηρείται τόσο με τις αγαθοεργίες όσο με τη συνομιλία, την ενάρετη και ευχάριστη ζωή. Αυτό που εξασφαλίζει την αμοιβαιότητα μεταξύ φίλων είναι η γνώση της ακεραιότητάς τους. Τη σχέση αυτή εγγυώνται ο καλός χαρακτήρας, η ειλικρίνεια και η σταθερότητα. Δεν μπορεί να υπάρξει φιλία εκεί όπου υπάρχει κτηνωδία, ατιμία και αδικία. Η συνύπαρξη κακών ανθρώπων αποτελεί συνωμοσία και όχι συντροφική σχέση. Αυτοί δεν αγαπούν τον σύντροφό τους, αλλά τον φοβούνται. Αυτοί δεν είναι φίλοι, αλλά συνένοχοι».

(«Λόγος περί εθελοδουλείας», Etienne de La Boetie)

Η έννοια

Η έννοια της φιλίας ανακαλεί στη μνήμη μας πρόσωπα και απόψεις που γεννούν προβληματισμούς για το εφικτό αυτής, για την αξία της αλλά και τις προϋποθέσεις. Ενδεικτικά, παρατίθενται κάποιες θέσεις για τη φιλία που καταδεικνύουν τη σπουδαιότητά της διαχρονικά αλλά και το ανθρώπινο υπόβαθρό της: α.«Ούτοι συνέχθειν, αλλά συμφιλείν έφυν», (Αντιγόνη), β.«Ου γαρ πάσχοντες ευ, αλλά δρώντες κτώμεθα τους φίλους», (Περικλέους Επιτάφιος), γ.«Τελεία δι’ εστίν η των αγαθών φιλία και κατ’ αρετήν ομοίων. Διαμένει ουν, η τούτων φιλία έως αν αγαθοί ώσιν», (Αριστοτέλης). (α. Δεν γεννήθηκα για να μισώ, αλλά για να αγαπώ, β. Γιατί αποκτούμε φίλους ευεργετώντας τους και όχι περιμένοντας από αυτούς κάτι καλό, γ. Τέλεια είναι η φιλία αυτών που είναι αγαθοί και όμοιοι στην αρετή. Διαρκεί λοιπόν η φιλία αυτών των ανθρώπων για όσο διάστημα αυτοί είναι αγαθοί…).

Στη φιλοσοφία πρώτος ο Εμπεδοκλής ανήγαγε τη φιλία «φιλότης» σε εκείνη τη δύναμη που προκαλεί την ένωση των στοιχείων που συνθέτουν το υλικό σύμπαν. Στην αντίπερα όχθη βρίσκεται το «Νείκος» (έρις, μίσος, εχθρότητα) που απομακρύνει και απωθεί τα όντα από την ένωση και την επικοινωνία. Για το φιλόσοφο η «φιλότης» και το «Νείκος» έχουν κοινή επίδραση στην κίνηση του κόσμου ως «έλξη και άπωση» (φιλία vs μίσος). Οι δύο, δηλαδή, αντίρροπες δυνάμεις δεν διατυπώνουν απλά ένα φυσικό νόμο αλλά ταυτόχρονα κι έναν ηθικό κανόνα. Έτσι ο Εμπεδοκλής με τη θεωρία του περί ύπαρξης δύο αντίρροπων δυνάμεων ακύρωσε την απλοϊκή αντίληψη περί αυτο-κίνησης των όντων και ερμήνευσε την αέναη κίνηση και αλλαγή του κόσμου, δικαιώνοντας εν μέρει τον Ηράκλειτο.

Εξίσου, όμως, σημαντική είναι και η εξύμνηση της φιλίας από τους νεότερους, λογοτέχνες, ψυχολόγους ή κοινωνιολόγους. Με τον πιο εμφαντικό τρόπο ο Σαιντ Εξυπερύ στο «Μικρό Πρίγκιπα» γράφει: «Οι άνθρωποι δεν έχουν πια καιρό να γνωρίσουν τίποτα. Τα αγοράζουν όλα έτοιμα στα εμπορικά. Καθώς, όμως, δεν υπάρχουν εμπορικά που πουλάνε φίλους, οι άνθρωποι δεν έχουν πια φίλους…». Αλλά και ο Σαίξπηρ με έναν εύγλωττο τρόπο παρουσιάζει με πληρότητα τη φιλία στον «Έμπορο της Βενετίας», στο πρόσωπο του Γενάρου, φίλου του Βασάνη, που δανείζεται χρήματα από τον τοκογλύφο Σάυλωκ με εγγύηση της ζωής του «να του κόψει ένα λίτρο κρέας από το μέρος της καρδιάς του, αν δεν επιστρέψει τα δανεικά». Κι αυτό θα συμβεί για να κάνει κάτι καλό στο φίλο του Βασάνη.

Οι προϋποθέσεις

Ο κατάλογος των αναφορών στη φιλία θα μπορούσε να είναι πιο εκτενής. Εκείνο, όμως, που προβληματίζει τους ψυχολόγους και τους ειδικούς της επικοινωνίας είναι η σαφής οριοθέτηση εκείνων των προϋποθέσεων που καθιστούν τη φιλία εφικτή, αληθινή και ανθεκτική. Αναζητείται, δηλαδή, η αναγκαία αιτία (συνθήκη) αλλά και η επαρκής μιας γνήσιας φιλίας. Όπως στον «τέλειο» επαγωγικό συλλογισμό προαπαιτείται η «αιτία» να είναι «αναγκαία» και «επαρκής» για να είναι «ορθός», έτσι και στη φιλία πρέπει να απομονώσουμε εκείνους τους παράγοντες – προϋποθέσεις που την καθιστούν αυθεντική και αληθινή.

Στους αναγκαίους παράγοντες – προϋποθέσεις θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν: η ανιδιοτέλεια, η αμοιβαιότητα, η ειλικρίνεια, η αφοσίωση, η αυτοθυσία, η ηθική, η αυτογνωσία, η ανεκτικότητα, η ευγενής προσφορά, η εμπιστοσύνη, ο αλτρουϊσμός, η έλλειψη εγωισμού – εγωπάθειας, η κατανίκηση του ναρκισσισμού, η ικανότητα επικοινωνίας και ο σεβασμός στη μοναδικότητα του άλλου.

Σε όλα τα παραπάνω δύσκολα κάποιος θα μπορούσε να εναντιωθεί. Στο βαθμό, όμως, που η φιλία συνιστά έναν ψυχικό δεσμό αλλά και ένα είδος κοινωνικής σχέσης, οι ψυχολόγοι και οι κοινωνιολόγοι θα διαφωνούσαν και θα πρόβαλαν άλλες προϋποθέσεις – αιρετικές ίσως – πάνω στις οποίες θεμελιώνεται η γνήσια φιλία.

Ενδεικτικά αναφέρονται οι εξής: α. Η ηλικία, β. Το φύλο, γ. Το αξίωμα – θέση, δ. Η ιδεολογία – βιοθεωρία και ε. Ο χαρακτήρας – το Ήθος. Η ανάλυση και η υποστήριξη αυτών ως αναγκαίων συνθηκών δόμησης – ανθοφορίας μιας αληθινής φιλίας προσκρούει πάντα στο στοιχείο του «σχετικισμού» γιατί οι απολυτότητες και τα βέβαια συμπεράσματα μόνο στις θετικές επιστήμες ανευρίσκονται εύκολα (π.χ.: Χ+2=4, άρα Χ=2). Ωστόσο θα άξιζε ο κόπος να καταγραφούν κάποια επιχειρήματα για τη «δύναμη» των παραπάνω πέντε (και όχι μοναδικών) προϋποθέσεων.

Η ηλικία

Πολλοί πιστεύουν πως η φιλία ευδοκιμεί μόνο και περισσότερο ανάμεσα σε άτομα της ίδιας ηλικίας. Έρευνες κατέδειξαν πως πλεονάζει η τάση των νέων και θέλουν οι φίλοι τους να είναι συνομήλικοι ή κατά τι μεγαλύτεροι. Οι άνθρωποι και ιδιαίτερα οι νέοι που στην εφηβεία χτίζουν την ταυτότητά τους επιθυμούν ο φίλος τους να έχει κοινά ενδιαφέροντα και προβληματισμούς που κατεξοχήν απορρέουν από την ίδια ηλικία. Οι περιπτώσεις φίλων με διαφορά ηλικίας που υπερβαίνει τα 10(;) χρόνια σπανίζουν.

Το Φύλο

Το φύλο του ανθρώπου για πολλούς λόγους (ψυχολογικούς, κοινωνικούς, στερεότυπα) ωθεί στην αναζήτηση φίλου του ίδιου «φύλου». Μερικοί δεν διανοούνται ότι μπορεί να δομηθεί και να «μακροημερεύσει» μια φιλία διαφορετικού φύλου. Οι λόγοι είναι πασιφανείς και αφορούν τον υπολανθάνοντα ερωτισμό, ως φυσική έλξη δυο ανθρώπων αντίθετου φύλου. Αυτή η «έλξη» δρα αποτρεπτικά στη στερέωση της φιλίας. Δεν λείπουν βέβαια οι περιπτώσεις ανθρώπων που διακηρύσσουν πως ο καλύτερος-η φίλος-η είναι άτομο του αντίθετου φύλου. Στατιστικά τα κορίτσια σε μεγαλύτερο ποσοστό από τα αγόρια υποστηρίζουν πως στον κύκλο των φίλων υπάρχουν και αγόρια. Σημαίνει κάτι αυτό;

Το αξίωμα – Η θέση

«Δούλοι γαρ και δεσπότης ουκ αν ποτέ γένοιντο φίλοι»

(Πλάτων)

Στον παράγοντα αυτό υπάρχει η περίπτωση δυο άνθρωποι στον ίδιο χώρο να κατέχουν διαφορετικό αξίωμα – θέση (εργοδότης/ διευθυντής – εργάτης/ υπάλληλος, Γονέας – παιδί) και ως εκ τούτου να καθίσταται δυσχερής η σύναψη φιλίας. Δεν είναι ανέφικτη, αλλά δύσκολο να σταθεί. Αν κυριαρχήσει η φιλία, τότε θα ατονήσει η επαγγελματική σχέση αλλά και η παιδαγωγική. Γι’ αυτό ο γονέας δεν μπορεί να είναι φίλος με το παιδί (και παράγοντας α.). Ο καθηγητής δεν είναι φίλος με το μαθητή, όπως εσφαλμένα ακούγεται, αλλά επιβάλλεται να είναι «φιλικός», (Σχέσεις εξουσίας, έστω και παιδαγωγικής).

Ιδεολογία – Βιοθεωρία

Το σύνηθες εδώ αφορά φιλίες μεταξύ ατόμων με κοινή βιοθεωρία και ίσως ιδεολογία (πολιτική…). Βέβαια δεν αποκλείονται εξαιρέσεις, αλλά ο κοινωνικός και ιδεολογικός συγχρωτισμός ευνοεί τις φιλίες μεταξύ ατόμων με κοινό ιδεολογικό υπόβαθρο. Το αντίθετο θα απαιτούσε υψηλό βαθμό ανεκτικότητας και βαθύτατο σεβασμό στη διαφορετικότητα του άλλου, του «φίλου». Ο Δημόκριτος τονίζει πως:

«Ομοφροσύνης φιλίην ποιεί».

Ο χαρακτήρας – Το ήθος

Ίσως αποτελεί την κατεξοχήν «αναγκαία και επαρκή» συνθήκη για την τέλεια φιλία. Το ήθος του φίλου και η ποιότητα του χαρακτήρα ισχυροποιούν το φιλικό δεσμό. Οι δυο θέσεις «όμοιος ομοίω πελάζει» και «τα αντίθετα έλκονται» δεν αναιρούν την αναγκαιότητα αυτού του παράγοντα. Γιατί η φιλία «ευδοκιμεί μόνο μεταξύ των χρηστών ανθρώπων… φιλία δεν υπάρχει όπου κυριαρχεί η κτηνωδία και αδικία», (Etienne de La Boetie) και γιατί «Τας γαρ των φαύλων ομιλίας, ολίγος χρόνος διέλυσε», (Ισοκράτης).

«Ο φίλος που κρύβει τα ελαττώματά μας είναι λιγότερο χρήσιμος από τον εχθρό που μάς κατηγορεί " (Βάκων)

Επιμύθιο

Στις προϋποθέσεις της φιλίας μπορούμε να διαφωνήσουμε, όχι όμως και στην αξία της, ιδιαίτερα στις μέρες μας όπου εξουσιάζει η παγερή μοναξιά του διαδικτύου. Ναι, λοιπόν, στη φιλία, γιατί «ο άνθρωπος δεν είναι νησάκι στον ωκεανό», (Τζον Ντον).

Στις άξενες, λοιπόν, μεγαλουπόλεις και στο άφιλο περιβάλλον που κατατρώγει τα ανθρώπινα συναισθήματα και θρυμματίζει το ανθρώπινο πρόσωπο ο άνθρωπος επιβάλλεται να ξαναβρεί τον εαυτό του. Να ξαναβρεί τις ρίζες του και να επικοινωνήσει με τα αυθεντικά στοιχεία της φύσης του. Να αλλάξει εσωτερικά, να μετασχηματιστεί και να αγαπήσει ξανά τον εαυτό του. Να νιώσει βαθιά μέσα του την ευτυχία της ανιδιοτελούς προσφοράς και να συγκλονιστεί από τους χτύπους της καρδιάς του συν-ανθρώπου του.

Μέσα σε έναν τέτοιο άνθρωπο, λοιπόν, μπορεί να ευδοκιμήσει η φιλία γιατί η ανθοφορία της δεν είναι θέμα νόμων και διαταγμάτων αλλά προϊόν της βούλησης του ανθρώπου να μείνει – ξαναγίνει άνθρωπος, δηλαδή να βγει από τον εαυτό του, να αγαπήσει και προπαντός να μοιραστεί όλα όσα απλόχερα του χάρισε η φύση του.

Στο δρόμο για την φιλία πρέπει να έχουμε ως οδηγό – συμβουλή τις αιρετικές σκέψεις των Αριστοτέλη και Νίτσε:

α.«Ουδείς φίλος ώ πολλοί φίλοι»

(Κανένας δεν είναι (πραγματικός) φίλος γι’ αυτόν που έχει πολλούς φίλους)

β.«Ο σοφός πρέπει να έχει την ικανότητα όχι μόνο να αγαπά τους εχθρούς του, αλλά και να μισεί τους φίλους του».