Η εξουσία της αυθεντίας

«Εμένα, που πάντα μισούσα την αυθεντία, η μοίρα μ’ έκανε αυθεντία»

(Αϊνστάιν)

 

Συχνό είναι το φαινόμενο πολλοί ομιλητές ή μελετητές ενός φαινομένου ή γεγονότος να καταφεύγουν στην επίκληση μιας αυθεντίας με σκοπό να ισχυροποιήσουν τα επιχειρήματά τους. Το «λόγο» των αυθεντιών τον ανιχνεύουν κατεξοχήν στο χώρο της φιλοσοφίας (π.χ. Αριστοτέλης…) αλλά και στο χώρο των θετικών επιστημών (Αϊνστάιν…) ή και της πολιτικής. Η επίκληση στην αυθεντία ως τρόπος πειθούς είναι αποτελεσματικός στο βαθμό που οι γνώμες των αυθεντιών είναι έγκυρες και επιβεβαιωμένες από το χρόνο. Ωστόσο η κατάχρηση μπορεί να ερμηνευτεί και ως αδυναμία του ομιλητή ή του συντάκτη ενός κειμένου.

Η ανάγκη για αυθεντία

Η «αυθεντία» ως έννοια και φαινόμενο κατέστη αντικείμενο έρευνας τόσο των ψυχολόγων όσο και των κοινωνιολόγων και παιδαγωγών. Αυθεντία με την κυριολεκτική σημασία του όρου είναι «το κύρος που απορρέει από την προσωπική αξία του ατόμου». Αργότερα ο όρος «πήρε αρνητική σημασία και χαρακτήριζε οτιδήποτε περιβαλλόταν με το μανδύα του αλάνθαστου, του αναμφισβήτητου, του μη υποκείμενου σε κρίση και προβληματισμό», (Λεξικό εννοιών, Αργύρη Ματακιά). Η αυθεντία καταπολεμήθηκε και αποδομήθηκε από τη σχολή της Φραγκφούρτης (Χορκχάιμερ, Marcuse, Adorno, Habermas) που εμφαντικά πρόβαλε το ρόλο της κριτικής συνείδησης στην αμφισβήτηση των αυθεντιών και στη δόμηση κοινωνιών χωρίς αυθεντίες.

Πρώτος ο Γάλλος Λε Μπον στο εμβληματικό του έργο «Η ψυχολογία των Μαζών» (Παρίσι 1985) προβάλλοντας τη θεωρία του για την επίδραση της μάζας στην ψυχολογία του ατόμου και εγκαινιάζοντας ταυτόχρονα την επιστήμη της κοινωνικής ψυχολογίας κατέγραψε την αναγκαιότητα και το ρόλο του ηγέτη – αυθεντία. Ειδικότερα επισημαίνει:

«Ό,τι έχει κυριαρχήσει μέσα στον κόσμο, οι ιδέες ή οι άνθρωποι, έχει επιβληθεί κυρίως με την ακαταμάχητη δύναμη που εκφράζει η λέξη κύρος… Το κύρος μπορεί να εμπνεύσει ορισμένα αισθήματα, όπως ο θαυμασμός και ο φόβος, τα οποία ενίοτε είναι και η βάση του, αλλά μπορεί να υπάρξει και δίχως αυτά… Το κύρος είναι στην πραγματικότητα ένα είδος γοητείας που ασκεί στο πνεύμα μας ένα άτομο, ένα έργο ή μια θεωρία. Αυτή η γοητεία παραλύει όλες μας τις κριτικές ικανότητες και γεμίζει την ψυχή μας με θαυμασμό και σεβασμό… Το κύρος είναι το πιο ισχυρό μέσο επιτυχίας κάθε κυριαρχίας».

Αυθεντία και Μάζες

Όλα τα παραπάνω πιστοποιούν την ανάγκη του ανθρώπου να πιστεύει σε μια αυθεντία. Οι μάζες, δηλαδή, χρειάζονται έναν ηγέτη, που δεν επιβάλλεται τόσο με τη δύναμη των επιχειρημάτων του όσο με την τεχνική της υποβολής που αγγίζει τα όρια της ύπνωσης. «Το πλήθος είναι ένα κοπάδι που δεν θα μπορούσε να κάνει χωρίς αρχηγό». Παράλληλες σκέψεις εκθέτει και ο Φρόυντ: «Καθώς η μάζα δεν έχει αμφιβολίες ως προς το σωστό ή το σφαλερό και παράλληλα έχει συνείδηση της μεγάλης της δύναμης, δεν είναι ανεκτική και πιστεύει στις αυθεντίες», (Ψυχολογία των Μαζών και ανάλυση του «Εγώ»).

Αυθεντία και ψυχισμός του ανθρώπου

Εξίσου, όμως, σημαντική κρίνεται και η συμβολή του κοινωνιοψυχολόγου Έριχ Φρομ στην ανάδειξη της λειτουργίας της αυθεντίας στον ψυχισμό του ατόμου. Ειδικότερα και στο εισαγωγικό τμήμα του έργου του «Αυθεντία και Οικογένεια από κοινωνικο-πολιτική άποψη» επισημαίνει σχετικά: «Σε πολλούς ανθρώπους η σχέση τους προς την αυθεντία είναι το διακριτικότερο γνώρισμα του χαρακτήρα τους: Είτε επειδή οι μεν αισθάνονται μόνο τότε πραγματικά ευτυχισμένοι – όταν υποτάσσονται και υπόκεινται σε μια αυθεντία…».

Κατά τον Έριχ Φρομ η αυθεντία συνδέεται με τη διαδικασία διαμόρφωσης του Υπέρ – Εγώ. Όλα τα θετικά και κοινωνικά αποδεκτά γνωρίσματα της αυθεντίας εσωτερικεύονται από το άτομο και διαπλάθουν το περιεχόμενο του Υπέρ – Εγώ (συνείδησης). Μεταξύ, δηλαδή, της αυθεντίας και του Υπέρ – Εγώ υφίσταται μια διαλεκτική σχέση, μια σχέση αλληλεπίδρασης. «Το υπέρ – εγώ είναι εσωτερικοποίηση της αυθεντίας, η αυθεντία εξιδανικεύεται με την προβολή των ιδιοτήτων του υπέρ – εγώ πάνω της και έτσι πια εξιδανικευμένη, ξαναεσωτερικοποιείται. Αυθεντία και υπέρ – εγώ δεν μπορούν γενικά να διαχωρισθούν».

Γενικότερα η αυθεντία επιβάλλει στο άτομο ένα πλέγμα συναισθημάτων που οδηγούν στην άκριτη υποταγή. Τέτοια συναισθήματα είναι ο φόβος, ο σεβασμός και ο θαυμασμός. Επιβεβαιώνεται μέσα από την αγάπη της αυθεντίας και παράλληλα φοβάται την απώλεια της αγάπης.

Κοινή, επίσης, είναι η διαπίστωση πως περισσότερα άτομα με αδύναμο εγώ χρειάζονται την αυθεντία για να αντιμετωπίσει τα ψυχικά του προβλήματα, αλλά και η αυθεντία με τη σειρά της αδυνατίζει το Εγώ εκφοβίζοντάς το και αναστέλλοντας κάθε προοπτική αυτοβουλίας και αυτονομίας.

Αυθεντία και Έφηβος

Κατεξοχήν, όμως, η αναγκαιότητα της αυθεντίας καθίσταται εμφανής στους εφήβους μέσα από μια αντιφατική στάση – συμπεριφορά.

Ο έφηβος, δηλαδή, από τη μια πλευρά απορρίπτει και καταπολεμά παραδοσιακές αξίες και αυθεντίες κι από την άλλη έχει ανάγκη από πρότυπα συμπεριφοράς και ακολουθεί ιδεολογίες ή πιστεύει τυφλά σε νέες αυθεντίες. Οι νέοι κατά την εφηβεία διακατέχονται από υπαρξιακές ανησυχίες, από πνεύμα νεωτερικότητας κι από μια διάθεση για αμφισβήτηση κι ανατροπή κάθε παραδοσιακού στοιχείου. Ονειροπόλοι κι οραματιστές αναζητούν το νέο και το πρωτότυπο κι ασφυκτιούν μέσα στα πλαίσια – όρια του παλιού – αναχρονιστικού. Έτσι καταπολεμά κάθε πρόσωπο – ιδεολογία ή αξία που τον εγκλωβίζουν στα παραδοσιακά σχήματα, στομώνουν την κρίση του και στεγνώνουν κάθε στοιχείο νεωτερισμού κι αλλαγής.

Επιπρόσθετα, οι έφηβοι ωθούμενοι από μια επαναστατικότητα και μια τάση κριτικής επεξεργασίας κάθε στοιχείου του περιβάλλοντός τους οδηγούνται στην άρνηση κάθε αυθεντίας που από τη φύση της εμπεριέχει τα στοιχεία της απολυτότητας και της δογματικής αλήθειας. Ωστόσο η τάση για απεξάρτηση από τα δοκιμασμένα σχήματα συνοδεύεται από την ανάγκη εύρεσης νέων ιδεολογιών ή προσώπων που θα αποτελέσουν τα νέα σταθερά σημεία πάνω στα οποία θα δομήσει τη νέα του ταυτότητα. Ανασφαλείς, δηλαδή, οι έφηβοι και ψυχοσυναισθηματικά αβέβαιοι, αδιαμόρφωτοι και εύπλαστοι επιζητούν νέα πρότυπα – είδωλα που θα τους εμπνέουν και θα τους καθοδηγούν σε «απάτητους» δρόμους.

Προσβλέπουν οι νέοι σε νέα ερείσματα που θα γεμίσουν το κενό τους και θα δώσουν προοπτική στη σκέψη, διέξοδο στις ανησυχίες κι απαντήσεις στα ερωτήματα που τίθενται από τα νέα δεδομένα που κατακλύζουν την πραγματικότητα. Αλώνονται από τη λάμψη των νέων ειδώλων και θαμπώνονται από τις νέες «ιδεολογίες» και αυθεντίες. Εμφανίζουν μια δουλική στάση και πειθαρχούν σε κάθε εντολή των νέων αυθεντιών.

Έτσι επέρχεται μια νέα τύφλωση, μια καινούργια εξάρτηση που εξισορροπεί την ανάγκη για δύναμη και σιγουριά. Αυτή η αντιφατικότητα της συμπεριφοράς των εφήβων δεν πρέπει να γεννά ανησυχία αλλά να ερμηνεύεται πως μια αναγκαία διαδικασία στην προσπάθειά τους για τη δόμηση της ταυτότητάς τους.

Όλα αυτά, λοιπόν, επικυρώνουν την τάση των εφήβων να επιθυμούν την ελευθερία τους μέσα από νέες δεσμεύσεις. Αυτοεπιβεβαιώνονται τόσο μέσα από την αμφισβήτηση των παραδοσιακών αυθεντιών (γονείς, δάσκαλοι…) όσο και μέσα από την υποταγή στα κελεύσματα των νέων αυθεντιών. Γιατί οι νέοι ξεχνούν πως:

«η αυθεντικότητα συχνά έχει μεγαλύτερη αξία από την αυθεντία»

(Νίτσε)

και πως το «κύρος» των αυθεντιών

«εμποδίζει να βλέπουμε τα πράγματα όπως είναι και παραλύει τις κρίσεις μας».

(Λε Μπον)

Αυθεντίες και Επιστήμη

Ωστόσο ιστορικά διατυπώθηκαν ενστάσεις για το ρόλο των αυθεντιών στην ανάπτυξη της επιστήμης και στη γενικότερη πνευματική ελευθερία των ανθρώπων. Κι αυτό γιατί οι αυθεντίες ως ένα βαθμό περιχαρακώνουν τη σκέψη σε σχήματα και ακυρώνουν την πνευματική ανανέωση και αμφισβήτηση.

Χρειάζεται πνευματική τόλμη να απελευθερωθείς από την σκέψη της αυθεντίας και να δομήσεις τη δική σου αντιπρόταση. Ο σεβασμός στην αυθεντία δεν πρέπει να οδηγεί σε μία περιχαράκωση και πνευματική ασφυξία. Η επιστήμη προχωρά με την αμφισβήτηση των παραδοσιακών αυθεντιών αλλά και με την αντιπρόταση. Τίποτε δεν χτίζεται στο κενό. Η επιστήμη δεν χτίζεται με άλματα και ρήξεις, αν και δεν λείπουν τέτοια φαινόμενα.

Ιστορικά έχουμε παραδείγματα απογαλακτισμού από τη σκέψη των αυθεντιών που συνέβαλαν στον εμπλουτισμό της σκέψης και της επιστήμης. Παράδειγμα η διαφορετική φιλοσοφική θεωρία του Αριστοτέλη προς αυτήν του Πλάτωνα (πνευματική πατροκτονία). Ο Χάϊζενμπεργκ με την αρχή της απροσδιοριστίας γκρέμισε τη θέση του Αϊνστάιν περί απόλυτης αιτιοκρατίας.

Λένε πως όταν ο Αϊνστάιν διατύπωσε τις νέες θέσεις του στη Φυσική που κινούνταν σε άλλη λογική με αυτές του Νεύτωνα αναφώνησε το «Ισάακ, συγγνώμη»… Η επιστήμη θα προχωρήσει, όταν κάποιος άλλος αναφωνήσει «Άλμπερτ, συγγνώμη»… Έτσι γράφεται η επιστήμη και η εξέλιξη.

Στην αέναη περιπέτεια της αναζήτησης του νέου ακόμη και ο ίδιος ο Αριστοτέλης στάθηκε εμπόδιο (άθελά του βέβαια), στο βαθμό που η αυθεντία του δέσποζε επί αιώνες. Η γνωστή θέση – φράση των οπαδών του «Έφα Αριστοτέλης» εμπόδιζε κάθε διαφωνία. Ωστόσο ο ίδιος ο Σταγειρίτης φιλόσοφος δήλωσε:

«Φίλος μεν Πλάτων, Φιλτάτη δ’ αλήθεια».