Η ανθρώπινη διαδρομή: «Το πρώτο κινούν»
«Η συμπεριφορά των ανθρώπων γίνεται κατανοητή, αν λάβουμε υπόψη τους σκοπούς, τις ανάγκες και τα κίνητρά τους»
(Τόμας Μαν)
Η ιστορική πορεία του ανθρώπου και των αντίστοιχων κοινωνιών προσδιορίστηκε σύμφωνα με τους επιστήμονες από δυο βασικούς παράγοντες: Ο πρώτος σχετίζεται με τη φύση του ανθρώπου και ο δεύτερος με τη μορφή της πολιτικής οργάνωσης και τους αντίστοιχους θεσμούς. Οι υποστηρικτές του καταλυτικού ρόλου της φύσης του ανθρώπου προβάλλουν με έμφαση το ζωώδες στοιχείο της ύπαρξής μας που τρέφει και συντηρεί το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Οι θεωρητικοί της συμβολής της πολιτικής οργάνωσης εδράζουν τα επιχειρήματά τους στην επιρροή που ασκούν οι θεσμοί στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς αλλά και του περιεχομένου των κοινωνιών.
Έγελος: Η ανάγκη για αναγνώριση
Ωστόσο τη γενεαλογία των παραπάνω θεωριών αντιμάχεται ο Χέγκελ που εξαίρει ως «πρώτο κινούν» της ανθρώπινης ιστορίας την «ανάγκη για αναγνώριση». Σύμφωνα με την Εγελιανή άποψη η επιθυμία του ανθρώπου να τον αναγνωρίζουν ως αξία και ως άνθρωπο μπορεί να υπερνικήσει – υπερβεί τη ζωώδη επιθυμία της αυτοσυντήρησης. Ο Έγελος, δηλαδή, προβάλλει με έμφαση την ηθική διάσταση του ανθρώπου που μέσα από την «ανάγκη για αναγνώριση» επιδιώκει την εσωτερική του απελευθέρωση από τις ενστικτώδεις – βιολογικές του οριοθετήσεις αλλά κι από τα «συρματοπλέγματα» που κατασκευάζουν οι πολιτικοί θεσμοί και οι κοινωνικές συνθήκες.
Είναι φανερό, λοιπόν, πως η θεμελιακή αρχή του Χομπς «Homo homini lupus est» - όσο κι αν βρίσκει δικαίωση τόσο σε ιστορικά γεγονότα όσα και στην καθημερινότητα – σχετικοποιείται κάτω από το λογικό βάρος της κυρίαρχης θέσης του ιδεαλιστή Έγελου. Κι αυτό γιατί όσο κι αν ο άνθρωπος ορίζεται ως ένα ον με φυσικές ανάγκες, ένστικτα, επιθυμίες και πάθη δεν προσδιορίζεται απόλυτα από όλα αυτά αλλά καθορίζει ο ίδιος τα αξιολογικά του κριτήρια, προβαίνει στις ανάλογες ηθικές επιλογές και καθίσταται ο ίδιος πρωταγωνιστής της ζωής του.
«Η ιστορία του κόσμου δεν είναι τίποτε άλλο από την πρόοδο της συνείδησης της ελευθερίας».
(Έγελος)
Χομπς: Ο άνθρωπος λύκος
Πόσες φορές, όμως, η ηθική και ο ορθολογισμός δεν υποχώρησαν και δεν διέψευσαν θεωρίες που αναδεικνύουν την λογική και ηθική διάσταση της ανθρώπινης πορείας και των αντίστοιχων κοινωνιών. Γι’ αυτό συχνά και με έντονο τρόπο η γνωστή ρήση του Χομπς «Homo homini lupus» (ο άνθρωπος για τον άνθρωπο λύκος) έρχεται στην επιφάνεια σαν να θέλει να μας υπενθυμίζει πως ακόμη δεν «σκοτώσαμε» το έσω κτήνος. Από αυτόν τον τύπο ανθρώπου που περιγράφει ο Χομπς απουσιάζει το αίσθημα της «φιλότητας» και κυριαρχεί η δύναμη του «νείκους» και η άλογη έκφραση της επιθετικότητας.
Ο άνθρωπος, δηλαδή, πισωδρομεί στην πρωτόγονη εποχή, όπου το «κτήνος» μη γνωρίζοντας κανόνες και ηθικές αναστολές πασχίζει να επιβιώσει – κυριαρχήσει με κάθε μέσο. Καθίσταται «λύκος» για τους συνανθρώπους του και τα ζωώδη ένστικτα εξωτερικεύονται αβίαστα. Τα ορμικά πάθη είναι ισχυρότερα από τη λογική και τους ηθικούς περιορισμούς. Σχετικά ο Φρόιντ επισημαίνει υποστηρίζοντας τις θέσεις του Χομπς: «Ποιος έχει το θάρρος μετά από όλες τις εμπειρίες της ζωής και της ιστορίας να αμφισβητήσει αυτή τη φράση;… Αν αναλογιστούμε τις φρικαλεότητες της μετανάστευσης των λαών, των εισβολών των Ούννων, των Μογγόλων του Τζένγκις Χαν και του Ταμερλάνου… και ακόμη τις ωμότητες του τελευταίου παγκόσμιου πολέμου, θα αναγκαστούμε να υποκλιθούμε ταπεινά μπρος στην ορθότητα αυτής της άποψης», (ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας).
«Το να μην πιστεύεις στη δύναμη είναι σαν να μην πιστεύεις στη βαρύτητα»
(Χόμπς)
«Bellum omnium contra omnes»
(Χόμπς, Πόλεμος όλων Εναντίον όλων)
Ρουσσώ vs Φρόϊντ
Βέβαια στην έμφυτη επιθετικότητα (Χόμπς) του ανθρώπου ο Ρουσσώ αντέταξε την άποψη πως ο άνθρωπος από τη φύση του είναι καλός αλλά μεγαλώνοντας στην κοινωνία καθίσταται κακός και ανελεύθερος, «ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος και παντού βρίσκεται αλυσοδεμένος» (Κοινωνικό συμβόλαιο). Ο Ρουσσώ, επίσης πρέσβευε πως τα φυσικά μας ένστικτα είναι καλά και πως ο άνθρωπος στη φυσική του κατάσταση ήταν ελεύθερος, αυθεντικός και ένας «ευγενής άγριος».
Ο Φρόιντ – θεωρητικός της έμφυτης επιθετικότητας – σάρκαζε τις απόψεις του Ρουσσώ περί «έμφυτης καλοσύνης» του ανθρώπου. Κι αυτό γιατί εμποδίζει τον άνθρωπο να δει κατάματα της σκληρή πραγματικότητα που πάνω της θεμελιώθηκε ο ανθρώπινος πολιτισμός. Όσο κι αν ο Ρουσσώ διατύπωνε την άποψη «ο άνθρωπος είναι από τη φύση του καλός και αγαπά τη δικαιοσύνη και την τάξη» η διαχρονική διαδρομή του ανθρώπου τον διέψευσε. Ίσως και να επιβεβαιώνει η σύγχρονη πολιτική ζωή και ο αγώνας για παγκόσμια εξουσία τις «ωμές» επισημάνσεις του Μακιαβέλι. Γι’ αυτό και ο Βάκων έγραφε σχετικά με τις θέσεις του Μακιαβέλι: «χρωστούμε μεγάλη χάρη στον Μακιαβέλι και σε άλλους που γράφουν αυτά που πράττουν οι άνθρωποι και όχι αυτά που πρέπει να πράττουν».
Σοπενχάουερ: Η ζωή είναι ένα λάθος
Στον κατάλογο των θεωριών που ανιχνεύουν την κινητήρια δύναμη διαμόρφωσης της ιστορικής πορείας του ανθρώπου και των κοινωνιών θα μπορούσε να προστεθεί η θέση του Σοπενχάουερ για τη ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Σχετικά δήλωνε «πως ο αγώνας της βούλησης για ζωή ουσιαστικά είναι μάταιος». Η ζωή, δηλαδή, για τον άνθρωπο είναι μια ταλαιπωρία, μια δυστυχία, ένας πόνος. Παντού έβλεπε συμφορές, αδιέξοδα, δεινά, βάσανα και δυστυχίες που ακυρώνουν τη βούληση για δημιουργία και ζωή. Μια ζωή που διέπεται από τους νόμους της ανάγκης και την αφόρητη πλήξη.
«Από τα μικροπράγματα καταλαβαίνουμε καλύτερα τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου. Γιατί στα μεγάλα είναι πιο προσεκτικός και κρύβεται».
(Σοπενχάουερ)
Η σκέψη του Σοπενχάουερ επηρέασε βαθύτατα τη φιλοσοφία, την ποίηση και την τέχνη αλλά και τον τρόπο που ερμηνεύουμε την ανθρώπινη διαδρομή στο βάθος του χρόνου: «ως παιδιά κάνουμε όνειρα ευτυχισμένα, ζούμε θριαμβευτικά τη νεότητά μας, ως ενήλικες τα χρόνια περνούν με μόχθο, ως ηλικιωμένοι είμαστε καταβεβλημένοι και αξιοθρήνητοι, ύστερα έρχεται το βάσανο μιας ύστατης αρρώστιας και η επιθανάτια αγωνία. Από όλα αυτά είναι άραγε τόσο δύσκολο να συμπεράνει κανείς πως η ύπαρξή μας είναι ένα λάθος…».
Νίτσε: Θέληση για δύναμη
Στην αντίπερα όχθη στέκεται ο Νίτσε που διατείνεται πως η ουσία του κόσμου και ο κινητήριος μοχλός της ανθρώπινης ζωής είναι «η βούληση για δύναμη». Ο Νίτσε απορρίπτει την ιδέα του Σοπενχάουερ για τη ματαιότητα του κόσμου και της ύπαρξής μας και αντιπροτείνει έναν άλλο κόσμο, αφού πρώτα γκρεμίσουμε τις παραδοσιακές αξίες. Μέμφεται το Σωκράτη και το Χριστιανισμό, γιατί ανέτρεψαν τη φυσική κατάσταση, δηλαδή τη δύναμη ως βασικού μηχανισμού ζωής και δημιουργίας πολιτισμού. Ο «Υπεράνθρωπός» του ενσαρκώνει το νέο τύπο ανθρώπου που καταφάσκει τη δύναμη και τη ζωή: «ο άνθρωπος είναι ένα σκοινί τεντωμένο ανάμεσα στο κτήνος και τον υπεράνθρωπο – ένα σκοινί τεντωμένο πάνω από την άβυσσο».
«Κανένας δεν θα χτίσει για εσένα μια γέφυρα απ’ όπου εσύ, και μόνο εσύ, πρέπει να διασχίσεις το ποτάμι της ζωής».
(Νίτσε)
Μαρξ: Η πάλη των τάξεων
Τις θεωρίες για το «πρώτο κινούν» της ανθρώπινης πορείας και του πολιτισμού εμπλούτισε και η παρουσία του Μαρξ που δεν αρκέστηκε στην ερμηνεία, αλλά στην αλλαγή του κόσμου. Αυτός κινήθηκε σε αντίθετη πορεία με εκείνη του «δασκάλου» του Χέγκελ. Για το Μαρξ η κινητήρια δύναμη δεν είναι η «ιδέα» του Χέγκελ (Ιδεαλισμός) αλλά ο οικονομικός – υλικός παράγοντας. Οι παραγωγικές δυνάμεις (εργασία δούλων… τεχνολογία) επηρεάζουν βαθύτατα την κίνηση και την εξέλιξη του ανθρώπου και του κόσμου. Η «πάλη των τάξεων» κομβικό στοιχείο της θεωρίας του Μαρξ δέσποζε-ζει ακόμη στον τρόπο που οι επιστήμονες επιχειρούν να εξηγήσουν τις βαθύτερες δομές του πολιτισμού. Με τον Έγελο συμφωνούσε μόνο ως προς την αποδοχή της διαλεκτικής φύσης της ιστορικής εξέλιξης.
«Ο άνθρωπος είναι οι σχέσεις του».
(Μαρξ)
«Ολόκληρη η κοινωνική ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η πάλη των τάξεων».
(Μαρξ)
Μάσλοου: Η ιεράρχηση των αναγκών
Στις παραπάνω θεωρίες που εμπεριέχουν ένα στοιχείο αιτιοκρατίας (βιολογική ή περιβαλλοντική ετεραρχία) και στις οποίες το άτομο και η συμπεριφορά του είναι προϊόν τόσο των ασυνείδητων ορμών και συγκρούσεων όσο και των περιβαλλοντικών επιδράσεων αντιτάχθηκε μια άλλη θεωρία η ανθρωπιστική – υπαρξιστική. Σύμφωνα με αυτή η ανθρώπινη συμπεριφορά και κατ’ ακολουθία η ιστορική διαδρομή του προσδιορίζεται από το βαθμό ιεράρχησης και ικανοποίησης συγκεκριμένων αναγκών, όπως καταγράφονται στη γνωστή πυραμίδα του Μάσλοου. Απώτατος στόχος της πορείας του ανθρώπου η αυτοπραγμάτωση, που θεωρείται και το υψηλότερο επίπεδο στην ιεράρχηση των αναγκών.
Η θεωρία αυτή είναι η πιο αισιόδοξη αφού αφορμάται από την παραδοχή πως ο άνθρωπος έχει την ικανότητα για αυτοπροσδιορισμό και αυτοολοκλήρωση. Η σχολή αυτή προβάλλει εμφαντικά τα τρία χαρακτηριστικά της ψυχικής ζωής του ανθρώπου: Πολυπλοκότηττα, μοναδικότητα, ικανότητα για ανάπτυξη και ευτυχία.
Επιμύθιο
«Άρα υπάρχει μία μόνο κατηγορική προσταγή, και είναι η εξής: Πράττε μόνο βάσει εκείνης της αρχής διά της οποίας μπορείς ταυτόχρονα να θέλεις να καταστεί αυτή καθολικός νόμος».
Η αναφορά σε γνωστές θεωρίες σίγουρα αδίκησε κάποιες άλλες. Ωστόσο οι μελετητές δεν παύουν να αναζητούν το «πρώτο κινούν» της ανθρώπινης εξέλιξης. Ο Αναξαγόρας, ο Ηράκλειτος και πολλοί αρχαίοι φιλόσοφοι έχουν πολλά να μας διδάξουν. Χρέος η αναζήτηση της αλήθειας της πραγματικότητας: «Το πραγματικό είναι το λογικό, και το λογικό είναι το πραγματικό», (Χέγκελ).
Και επειδή δεν είναι αρκετό να ερμηνεύουμε μόνο την συμπεριφορά, αλλά και να κτίσουμε έναν πιο ανθρώπινο κόσμο.
«Να πράττεις κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να μεταχειρίζεσαι την ανθρωπότητα, είτε στο πρόσωπό σου είτε στο πρόσωπο κάθε άλλου, πάντοτε ως σκοπό και ποτέ απλώς ως μέσο».
(Καντ)
*** Σημείωση: Ο όρος «πρώτο κινούν»(τίτλος του κειμένου) ανήκει στον Έλληνα φιλόσοφο Αναξαγόρα που θεωρούσε τον «ΝΟΥ» ως την κινητήρια δύναμη των πάντων.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου