Το «ερώτημα» ως άλμα πολιτισμού

«Οι πρώτοι άνθρωποι είχαν ερωτήσεις και ήταν ελεύθεροι.

Οι επόμενοι άνθρωποι είχαν απαντήσεις και έγιναν σκλάβοι».

(Φτερωτός αετός, Αρχηγός ινδιάνικης φυλής στην Αμερική)

Το πρώτο κι αποφασιστικό βήμα του ανθρώπου ήταν η υπέρβαση της ζωώδους ύπαρξής του και η προσπάθειά του να απεγκλωβιστεί από τα δεσμά της υλικής του υπόστασης. Αναζήτησε το νέο και τόλμησε την πάλη με το άγνωστο. Αποδεσμεύτηκε ως ένα βαθμό από την εξουσία του φυσικού περιβάλλοντος, γνωρίζοντας σε βάθος τους φυσικούς νόμους. Τόλμησε την «αποκόλλησή» του από το γήινο και το επιφανειακό και εισήλθε στον πυρήνα των φαινομένων και των γεγονότων. Δοκίμασε τα άλματα, απέτυχε πολλές φορές αλλά δεν πισωγύρισε. Έβλεπε μπροστά κι αναζητούσε την αλήθεια που ποτέ δεν ήταν απλή και «διαθέσιμη». Γι’ αυτό «ο άνθρωπος είναι σοφός καθόσον ερωτά την αλήθεια∙ όταν, όμως, ισχυρίζεται ότι την έχει βρει γίνεται ένας τρελός», (Βίνκλερ).


Κινητήριοι μοχλοί, λοιπόν, του ανθρώπινου πολιτισμού αναδείχτηκαν η απορία, το ερώτημα και η «ανήσυχη σκέψη». Ο ανθρώπινος πολιτισμός, δηλαδή, θεμελιώθηκε στα συνεχή ερωτήματα που θέτει και λιγότερο στις απαντήσεις που δίνει. Γιατί το ερώτημα προϋποθέτει και συνεπάγεται ταυτόχρονα την «απορία» και την αμφισβήτηση. Οι δυο αυτές, όμως, νοητικές αρετές εκκολάπτουν την έρευνα και την αναζήτηση μιας άλλης προοπτικής για την ατομική ζωή και την κοινωνία. Έτσι το άτομο οδηγείται νομοτελειακά στη γνώση, που από τη φύση της συνιστά τον προθάλαμο του πολιτισμού.

«Ο πρώτος στυλοβάτης της ιστορίας είναι να συνεχίσεις να ρωτάς».

(Μπουκάι)

Ο άνθρωπος δέσμη ερωτήσεων

Η ποιότητα μιας κοινωνίας και ενός πολιτισμού είναι συνάρτηση των ερωτημάτων που θέτει για ένα πλήθος σημαντικών θεμάτων – προβλημάτων (ζωή, θάνατος, εξουσία, πρόοδος…). Η εμμονή στις απαντήσεις μπορεί να επιφέρει τον εφησυχασμό και την αδράνεια, στοιχεία που ακυρώνουν τη θέληση για αλλαγή και εξέλιξη. Τέλος, το ερώτημα πυροδοτεί την επιθυμία του ανθρώπου να υπερβεί τα παραδοσιακά σχήματα και να δομήσει μια νέα πραγματικότητα άλλοτε στο χώρο του εφικτού κι άλλοτε στο χώρο του ευκταίου. Χωρίς το ερώτημα ο πολιτισμός θα είχε τελματώσει και οι νέες ιδέες δεν θα έβρισκαν εύφορο έδαφος να καρπίσουν. Συμπερασματικά κάθε ερώτημα συνιστά και μια διαφορετική αντίληψη του κόσμου κι αναζητά μια άλλη απάντηση.

Η ειδοποιός διαφορά, λοιπόν, του ανθρώπου έναντι των άλλων έμβιων όντων είναι η ικανότητά του να σκέπτεται και να εκφράζει τις σκέψεις του με λέξεις. Η ικανότητά του αυτή τον βοήθησε να ξεπεράσει τα όρια που του έθετε η βιολογική του φύση και να μετασχηματιστεί σε πνευματικό και κοινωνικό ον. Όντας ο άνθρωπος μια δέσμη ερωτήσεων προβληματίζεται για τον εαυτό του και τον κόσμο και προσπαθεί να δώσει απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα που θέτει τόσο ο ίδιος όσο και το περιβάλλον.

Επιπρόσθετα ο άνθρωπος είναι το μόνο είδος του έμβιου βασιλείου που έχει «συνείδηση της συνείδησής του». Το γεγονός – γνώρισμα αυτό τον καθιστά ανήσυχο και υπεύθυνο. Δεν αρκείται στα δεδομένα της πραγματικότητας αλλά φαντάζεται έναν άλλο κόσμο, ιδεατό και εφικτό. Η φαντασία του δρα απελευθερωτικά και τον απεγκλωβίζει από τα δεσμά της βιολογικής και κοινωνικής του αναγκαιότητας.

Πειραματίζεται σε μια άλλη προοπτική και σχεδιάζει μια άλλη πραγματικότητα. Δεν θεωρεί τίποτε δεδομένο και αξεπέραστο και στα δώματα της σκέψης του υφαίνει την ιδεατή και εξιδανικευμένη μορφή του κόσμου. Έτσι ενεργοποιείται η έμφυτη δημιουργικότητά του και ωθείται στη θεμελίωση του νέου. Το γνώρισμα αυτό είναι που τον διαφοροποιεί από τα άλλα έμβια όντα, που μπορεί να «δημιουργούν» κι αυτά, αλλά όσα «χτίζουν» δεν είναι προϊόν σκέψης και σχεδιασμού αλλά ενστικτωδών κινήσεων και ασυνείδητων ενεργειών, επικυρώνοντας τη θέση πως τα «ζώα είναι μια δέσμη απαντήσεων».

Έτσι, λοιπόν, ο άνθρωπος ως έλλογο ον, με συνείδηση και ηθική, αξιολογεί τη θέση του στον κόσμο και επανακαθορίζει τη θέση – στάση του απέναντι στο σύμπαν. Προσπαθεί να δώσει μια πειστική απάντηση στο αιώνιο ερώτημα για το δημιουργό του σύμπαντος (Θεός, ύλη, ενέργεια…) και διατυπώνει ανάλογες θεωρίες για την αρχή και τον τρόπο λειτουργίας του σύμπαντος (αιτιοκρατία, θεωρία του χάους…).


Η ανήσυχη σκέψη

Όλα τα παραπάνω, λοιπόν, αισθητοποιούν τον κυρίαρχο ρόλο του ανθρώπου στον πλανήτη και στη δημιουργία πολιτισμού. Τα ζώα εγκλωβισμένα στη βιολογική τους φύση δεν δημιουργούν και δεν παράγουν πολιτισμό. Ο άνθρωπος με όπλο τη σκέψη φαντάζεται, σχεδιάζει, αμφισβητεί, αξιολογεί και δημιουργεί. Συλλαμβάνει, δηλαδή, πρώτα κάτι ως ιδέα και μετά την υλοποιεί, κάτι που είναι άγνωστο ως διαδικασία στα ζώα. Επιβεβαιώνεται, επομένως ο πρωταγωνιστικός ρόλος του ανθρώπου στη δημιουργία πολιτισμού, τεκμήριο της πάλης του καλού έναντι του κακού και των γονιδιακών του εξαρτήσεων.

Προς επίρρωση όλων των παραπάνω ο Χόρχε Μπουκάι τόνισε: «Ο τρίτος στυλοβάτης είναι κάποιος που μας αναγκάζει να αναθεωρούμε αυτά που ξέρουμε, που μας υποχρεώνει να αμφιβάλλουμε και που μας καταδικάζει να δυσπιστούμε για το κατά πόσο οι απαντήσει μας είναι οριστικές και αμετάκλητες». Περισσότερο, όμως, η «ανήσυχη σκέψη» είναι αυτή που πυροδοτεί τις αλλαγές και αναδιαμορφώνει τους κώδικες ερμηνείας του κόσμου αλλά και τον τρόπο που δημιουργούμε.

Όσοι σκέπτονται σύμφωνα με τα καθιερωμένα σχήματα είναι χρήσιμοι για τον εαυτό τους, ακίνδυνοι για το σύστημα αλλά ανώφελοι για την πρόοδο. Η εξέλιξη και η αλλαγή χρειάζονται τους «ανησυχούντες» και εκείνους που δεν βολεύονται στα παραδεδομένα. Όσοι σκέπτονται διαφορετικά αρνούνται τη δύναμη της συνήθειας και διακινδυνεύουν την κοινωνική τους θέση στο χώρο του άγνωστου και του αβέβαιου.

Η ανήσυχη σκέψη δεν είναι γνώρισμα ενός δυσπροσάρμοστου ανθρώπου αλλά αντίθετα γνώρισμα ανθρώπου με αυτοπεποίθηση και αποφασιστικότητα. Η ανήσυχη σκέψη γονιμοποιεί θετικά τη δημιουργικότητα και δίνει διέξοδο στις ταλαντώσεις του νου και της φαντασίας. Υποκρύπτει άνθρωπο με ελεύθερο πνεύμα και ισχυρή θέληση για δημιουργία και αλλαγή. Γίνεται λοιπόν φανερό πως ο πολιτισμός ως ανθρώπινο δημιούργημα εδράζεται πάνω στην «ανήσυχη» σκέψη όλων εκείνων που αισθάνονται υποκείμενα της ιστορίας.

Τα ερωτήματα, επομένως, και η σκέψη – άλλοτε πειθαρχημένη και άλλοτε  άναρχη – συνιστούν τους διαχρονικούς τροφοδότες της πορείας του ανθρώπου προς το ανώτερο και υψηλότερο. Κάποια ερωτήματα ή κάποιες σκέψεις μπορεί να τρόμαξαν τα πλήθη και γι’ αυτό τα υποκείμενά τους θανατώθηκαν ή εξορίστηκαν ή είδαν τα βιβλία τους να γίνονται βορά της μισαλλοδοξίας και του συντηρητισμού. Ο φανατισμός σε όλες τις εκφάνσεις του αντιμάχεται τα «ενοχλητικά» ερωτήματα και τη ρηξικέλευθη σκέψη. «Ο φανατικός δεν έχει ερωτήσεις, ξέρει όλες τις απαντήσεις…», (Άμος Οζ). Ο άνθρωπος όμως, είναι αβόλευτος  κι αναζητά το νέο. Δεν κάμπτεται, όσο κι αν απογοητεύεται από τις απαντήσεις που δίνονται σε βασικά ερωτήματα.

μάτων και της «ανήσυχης σκέψης» δεν υπάρχουν μόνο νίκες. Υπάρχουν και ήττες. Ωστόσο η ατομική ανάταση και η κοινωνική εξέλιξη επωάζονται στα συνεχή ερωτήματα και στην επικίνδυνη σκέψη. Άτομα, κοινωνίες και λαοί που δεν εξοικειώθηκαν με την παραπάνω πραγματικότητα βάλτωσαν.

«Δεν μπορώ να κάνω τίποτε για όποιον δεν θέτει στον εαυτό του ερωτήματα»

(Κομφούκιος) και

«Η σκέψη είναι το φως του κόσμου κι η μεγαλύτερη δόξα του ανθρώπου».

(Ράσελ)

Ποιος αντίλογος θα μπορούσε να αναιρέσει την αλήθεια των παραπάνω;

Οι άλλες εκδοχές των ερωτημάτων

Ωστόσο η αξία του ερωτήματος και της ανήσυχης σκέψης δεν πρέπει να δικαιώσει κάποια φαινόμενα που τα διακρίνει ένας άγονος αρνητισμός. Τα φαινόμενα αυτά συνοδεύονται από μία πνευματική στειρότητα, αφού αρνούνται να αποδεχτούν κάποιες ατράνταχτες αλήθειες του ανθρωπίνου πνεύματος. Τέτοια φαινόμενα είναι: Ο αγνωστικισμός, ο σκεπτικισμός και ο μηδενισμός (νιχιλισμός).

Ο αγνωστικισμός που έχει τις ρίζες του στην αρχαία φιλοσοφική σκέψη (Πρωταγόρας…) σχετίζεται με την ομολογία περί αδυναμίας απόδειξης ύπαρξης ή μη του Θεού. Επεκτείνεται, όμως, και σε άλλα επίπεδα με την καθολική αδυναμία για την γνώση της βαθύτερης ουσίας των όντων.

Ο σκεπτικισμός είναι μία τάση που πρεσβεύει πως ο άνθρωπος έχει μία λανθασμένη αντίληψη της πραγματικότητας και του κόσμου. Η αλήθεια είναι σχετική αφού ο άνθρωπος αδυνατεί να διακρίνει τα όρια του «φαίνεσθαι» και του «είναι». Σκεπτικιστή αποκαλούμε αυτόν που χρονοτριβεί να λάβει αποφάσεις και προβληματίζεται διαρκώς για την ορθότητα ή μη των επιλογών του (ο αναβλητικός). Σύμφωνα με τους σκεπτικιστές επειδή δεν έχουμε τις προϋποθέσεις για την απόλυτη γνώση των αντικειμένων της εξωτερικής πραγματικότητας, γι’ αυτό δεν πρέπει να εκφέρουμε κρίσεις για το περιεχόμενό της (Πύρρων, Τίμων, Αινησίδημος, Σέξτος ο Εμπερικός).

Ο μηδενισμός (νιχιλισμός) με γεννήτορα τον Ιβάν Τουργκένιεφ θεωρεί ότι δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια, αφού αυτή είναι σχετική. Γι’ αυτό οι μηδενιστές απορρίπτουν και αποδοκιμάζουν το περιβάλλον. Υπάρχει ο γνωσιολογικός μηδενισμός που γειτνιάζει με τον σκεπτικισμό, ο ηθικός μηδενισμός (αμοραλισμός), ο μεταφυσικός μηδενισμός που επισημαίνει την ανυπαρξία νοήματος ζωής και λογικής τάξης στον κόσμο, ο κοινωνικός μηδενισμός που απορρίπτει τους κοινωνικούς θεσμούς ως αναξιόπιστους και ο ιστορικός μηδενισμός που αναδεικνύει την αμφισβήτηση – απόρριψη του τελικού σκοπού ή νοήματος στην ιστορική εξέλιξη. Πρεσβευτές του μηδενισμού θεωρούνται ο Νίτσε και ο Σαρτρ. Ο Νίτσε με τον Ζαρατούστρα του και ο Σαρτρ με το «η κόλαση είναι οι άλλοι» διακήρυξαν και πρόβαλαν τα αδιέξοδα του κόσμου.


ή εξέλιξη και η πνευματική πρόοδος είναι προϊόν δημιουργικών ερωτημάτων και όχι των μηδενιστικών προσεγγίσεων της πραγματικότητας. Κι αυτό γιατί τα υγιή ερωτήματα εδράζονται στην κατανόηση της πραγματικότητας και στο σεβασμό στις πνευματικές κατακτήσεις του παρελθόντος. Εξάλλου τα υγιή ερωτήματα που λειαίνουν το έδαφος στην αμφισβήτηση και στην εξέλιξη προϋποθέτουν την ουσιαστική γνώση των «εγνωσμένων» και την συνεχή αναζήτηση μιας άλλης εκδοχής της αλήθειας και της ζωής.

«Δεν είναι η απάντηση που μας διαφωτίζει, αλλά η ερώτηση».

(Ιονέσκο)


 

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Κριτήριο Αξιολόγησης στη Νεοελληνική Γλώσσα, Γ΄ Λυκείου (Νέες τεχνολογίες – Τεχνητή Νοημοσύνη)

Κριτήριο Αξιολόγησης στη Νεοελληνική Γλώσσα και τη Λογοτεχνία, Γ΄ Λυκείου (Βία)

Η «Παγίδα του Θουκυδίδη» και η Ρωσία που βρυχάται...

Κριτήριο Αξιολόγησης στη Νεοελληνική Γλώσσα, Γ΄ Λυκείου (Αγωνιστικότητα ή φυγή;)