¨ΗΘΙΚΗ….Επτά θέσεις

«Η ηθική, προκειμένου να γίνει σεβαστή, χρειάζεται το νόμο. Αλλά ο νόμος, προκειμένου να εφαρμοστεί, χρειάζεται την ηθική»

(Μακιαβέλλι)

  Στο καθημερινό μας λεξιλόγιο αλλά και στις συζητήσεις με τον περίγυρό μας κυριαρχεί η χρήση της έννοιας της ηθικής με όλες τις σημασιολογικές της αποχρώσεις. Ο πυρήνας της έννοιας δύσκολα προσδιορίζεται κι αυτή η ασάφεια πολλές φορές οδηγεί σε λανθασμένη χρήση του όρου. Μιλάμε για ηθική κρίση, για ηθικό εκφυλισμό, για ηθικό βαρβαρισμό, για ηθική ικανοποίηση, για ηθικό αυτουργό, για ηθικές αναστολές, για ηθική δικαίωση, για ηθικές αξίες και πολλά άλλα.

 

  Μια ακατάσχετη, δηλαδή, ηθικολογία διαποτίζει τη ζωή μας. Οι ηθικολόγοι – που έχουν αναγάγει την ηθικολογία σε επάγγελμα – επικαλούνται υπερβολικά την ηθική και παντού διαβλέπουν τον ηθικό εκπεσμό και την ηθική καταστροφή. Θεωρούν πως όλα τα δεινά απορρέουν από την υποχώρηση των ηθικών αξιών. Υπόρρητα τονίζεται πως η ηθική διαμορφώνει τη συμπεριφορά μας και πως συνιστά το αναγκαίο βάθρο για την ισορροπία του κοινωνικού οικοδομήματος.

Η Έννοια

  Ως ηθική θα μπορούσε να θεωρηθεί το σύνολο των αρχών και των κανόνων που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά του ατόμου προς τον εαυτό του και τους συνανθρώπους του. Η ηθική σύμφωνα με τον Έριχ Φρομ «σημαίνει να αποφασίζεις ανάμεσα στο καλό και στο κακό και να προβαίνεις σε αξιοκρατικές κρίσεις». Για τον Χέγκελ η ηθική διαμορφώνει και την ίδια την ταυτότητά μας. Ετυμολογικά προέρχεται από το ήθος που υποδηλώνει το φρόνημα και το χαρακτήρα του ανθρώπου. Ο Ηράκλειτος συνέδεσε τη μοίρα του ανθρώπου με το ήθος του «Ήθος ανθρώπω δαίμων».

  Όταν η ηθική δεν εκπίπτει σε έναν άγονο ηθικισμό αποκαλύπτει αλλά και διαμορφώνει την εσωτερική ελευθερία του ανθρώπου. Πολλοί συνδέουν την ηθική με τη λογική που συνιστούν και την κατεξοχήν ειδοποιό διαφορά του ανθρώπου από τα ζώα. Αν και όπως προείπαμε ο εννοιολογικός προσδιορισμός της έννοιας είναι δύσκολος – δύσκολα υπάρχει ομοφωνία στη διατύπωση ενός κοινά αποδεκτού ορισμού – ωστόσο από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα πολλοί φιλόσοφοι ή θρησκευτικοί ηγέτες προσπάθησαν να δομήσουν ένα ηθικό σύστημα. Ο Κομφούκιος, ο Βούδας, ο Αριστοτέλης, οι Στωϊκοί, ο Κάντ και βέβαια οι διάφορες θρησκείες (χριστιανισμός…) είναι μερικά απ’ τα δείγματα αυτής της προσπάθειας.

  Ωστόσο, κάθε συζήτηση για την Ηθική θεωρείται ατελέσφορη και χωρίς περιεχόμενο, αν δεν προσδιοριστούν οι σχέσεις της με κάποια βασικά μεγέθη της κοινωνικής ζωής (πολιτική, εξουσία…) και δεν απαντηθούν τα ερωτήματα που σχετίζονται με την ίδια τη φύση της, την αυτονομία της έναντι της θρησκείας, τη σχέση της με τη δικαιοσύνη και την ευτυχία και τα κριτήρια με τα οποία μια πράξη θεωρείται ηθική.

Α. Η φύση της Ηθικής

  Κάποιοι επιστήμονες ή διανοούμενοι διατείνονται πως η ηθική συνιστά ένα εγγενές στοιχείο της ανθρώπινης φύσης. Υπάρχουν στον ανθρώπινο εγκέφαλο οι ανάλογες «υποδοχές»που βοηθούν τον άνθρωπο να κατανοήσει και να προσλάβει την έννοια του «Θείου», των «αριθμών», της «γλώσσας»και της «ηθικής». Ο Αμερικανός ψυχολόγος Στίβεν Πίνκερ πρεσβεύει πως ο άνθρωπος γεννιέται με μια «ηθική γραμματική» που τον βοηθά να αναλύει και να αξιολογεί μια πράξη ή δραστηριότητα ανάλογα με την ηθική της δομή. Την άποψη αυτή για ένα ηθικό αισθητήριο, ενσωματωμένο στο γονιδιακό υπόστρωμα του ανθρώπινου είδους, ενισχύει και το γεγονός ότι πολλά από τα χαρακτηριστικά που ανάγονται στην ηθική σφαίρα εμφανίζονται σε όλους τους πολιτισμούς του κόσμου, όπως η διάκριση «σωστό» - «λάθος», «δίκαιο» - «άδικο», «ηθικό» - «ανήθικο».

 

  Σύμφωνα, πάλι με τον Πίνκερ υπάρχουν ορισμένες (πέντε) κοινές ηθικές σφαίρες σε όλους τους πολιτισμούς και αποτελούν τμήμα της έμφυτης γενετικής υποδομής του ανθρώπου. Αυτές είναι: 1. Η βλάβη: η άποψη ότι είναι κακό να βλάπτεις τον άλλον, 2. Η αίσθηση δικαίου: η υποχρέωση του ατόμου να ανταποδίδει τα οφέλη και να τιμωρεί τους αχάριστους – κακούς (Το περί δικαίου αίσθημα…..δικαστήρια), 3. Η κοινότητα: η αφοσίωση στην ομάδα και η αλληλεγγύη μεταξύ των μελών της, 4. Η εξουσία: η πίστη για υπακοή και σεβασμό στις νόμιμες αρχές και την κοινωνική ιεραρχία και 5. Η αγνότητα: η εξιδανίκευση της αγνότητας και της καθαρότητας και η απέχθεια στη βεβήλωση και μόλυνση. (Δημοσίευμα εφημερίδας).

Β. Ντετερμινισμός και Ηθική

  Ωστόσο, σε αντίθεση με την παραπάνω θέση – το έμφυτο της ηθικής – υπάρχει η άποψη πως η ηθική κατά κάποιο τρόπο «στερείται θεμελίωσης» και «δεν διαθέτει γνωστικό αντικείμενο». Τη θέση αυτή στηρίζουν πολλές φιλοσοφικές θεωρίες που προβάλλουν το αναπόφευκτο της φυσικής δημιουργίας (ως το μόνο πραγματικό), ενώ όλα τα άλλα ακολουθούν και εφευρίσκονται. Ο φυσικός, δηλαδή, κόσμος περιλαμβάνει μόνο το «είναι»και όχι το «δέον γενέσθαι». Άρα, σύμφωνα με αυτό δεν υπάρχει κανένα γεγονός που να καθιστά τις ηθικές επιταγές – δεσμεύσεις υπαρκτές. Εξάλλου, στην ακραία εκδοχή της, αυτή η άποψη πρεσβεύει πως δεν έχουμε αισθήσεις (όραση, αφή….) που θα μας βοηθούν να κατανοούμε και να προσλαμβάνουμε τα ηθικά γεγονότα.

  Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ο άνθρωπος είναι ένα άκρως εγωιστικό ον και δεν υπάρχει ο αλτρουισμός. Η ηθική είναι απλώς το φύλο συκής που καλύπτει τον εγωισμό μας. «Ενδιαφερόμαστε μόνο για τη μεγιστοποίηση της πιθανότητας να τύχουμε της ανταπόδοσης για τη βοήθεια που προσφέραμε», (Simon Blackburn «Ηθική»).

  Ακραία συνέπεια αυτής της θεωρίας που απειλεί την ύπαρξη και αυτονομία της Ηθικής είναι ο ντετερμινισμός. Οι βιολογικές επιστήμες υποστηρίζουν, ότι εφόσον «όλα υπάρχουν στα γονίδια», το εγχείρημα να δεσμεύσουμε – προσλάβουμε την ηθική είναι μάταιη. Αν, όμως, επικρατεί ο νόμος ενός άτεγκτου «βιολογικού ντετερμινισμού», τότε αναιρείται και η «ελεύθερη βούληση»του ανθρώπου. Η γενετική μας, λοιπόν, σύσταση καταδεικνύει τη ματαιότητα της ηθικής που δεν μπορεί να μεταβάλει τις βασικές δομές της φυσικής – βιολογικής μας υπόστασης.

  Όλα τα παραπάνω επιβεβαιώνονται όταν ο άνθρωπος ευρεθεί στα φυσικά του όρια (ένστικτο επιβίωσης), αδιαφορεί για την ηθική (όταν κάποιος κινδυνεύει να χάσει τη ζωή του, το «ου φονεύσεις» δεν χρησιμεύει σε τίποτα).

Γ. Ηθική και Θρησκεία

  Για πολλούς η Ηθική ταυτίζεται με τη Θρησκεία και με τους κανόνες που αυτή επιβάλλει στους πιστούς. Ωστόσο, αυτή η αντίληψη περί πλήρους καθορισμού της Ηθικής από τη Θρησκεία πάσχει και απασχόλησε τους αρχαίους φιλοσόφους. Στην ταύτιση Ηθικής και Θρησκείας συνέβαλε τα μέγιστα και η εμβληματική θέση του Ντοστογιέφσκι:«Αν ο θεός είναι νεκρός, τα πάντα επιτρέπονται».

  Από τους πρώτους που αμφισβήτησαν τις θρησκευτικές καταβολές της ηθικής ήταν ο Πλάτων, στο διάλογό του με τον Ευθύφρονα. «Σωκράτης:…. Το σημείο που θα επιθυμούσα πρώτα να κατανοήσω είναι κατά πόσον το ευσεβές ή το όσιο το αγαπούν οι θεοί επειδή είναι όσιο ή είναι όσιο επειδή οι θεοί το αγαπούν». Στο τέλος του διαλόγου οδηγούνται στην παραδοχή πως: «Σωκράτης: Εννοώ πως παραδεχθήκαμε και οι δυο ότι το όσιο το αγαπούν οι θεοί επειδή είναι όσιο, και δεν είναι όσιο επειδή το αγαπούν οι θεοί».

  Αν κάποιος πράττει κάτι από φόβο θεού, τότε δεν είναι ηθικός αλλά Θεοσεβής. Η έννοια του Θεού διαστρέφει και διαβρώνει τον πυρήνα της ηθικής. Η θρησκεία, λοιπόν, δεν είναι η πηγή – το θεμέλιο της ηθικής αλλά η βιτρίνα της. Απλώς για να ισχυροποιήσουμε κάποια ηθικά προτάγματα και να διασφαλίσουμε την αυθεντία τους τα παραπέμπουμε σε κάποιο θεό.

  Εξάλλου πόσο ηθικά είναι κάποια προτάγματα κάποιων θρησκειών που ευνοούν  τη θανάτωση ανθρώπων (τζιχάντ) ή την κατάληψη ξένων εδαφών; Όσοι χρησιμοποιούν το θείο – θρησκεία ως όπιο του λαού αποδομούν την ηθική,«Η θρησκεία είναι το όπιο των λαών» (Μαρξ).

Τη λύση στο θέμα αυτό έδωσε ο Καντ με την κατηγορική προσταγή του:

«Πράττε έτσι ώστε ο κανόνας από τον οποίο εμπνέεται η δράση σου να μπορεί να ισχύσει ταυτόχρονα ως αρχή καθολικής νομοθεσίας».

Δ. Ηθική πράξη και Συνεπειοκρατία

  Ο σαφής προσδιορισμός μιας πράξης ως Ηθικής εξαρτάται από το κριτήριο που θα λάβουμε ως μέτρο για την αξιολόγησή της. Η πρώτη σχολή σκέψης, αυτή της Δεοντολογίας (Deontology), θεωρεί ως ηθική πράξη εκείνη που υπακούει στον ηθικό νόμο και τους απαράβατους κανόνες της. Η ηθική συνείδηση και οι επιταγές της διαμορφώνουν και το περιεχόμενο της ηθικής πράξης. Για τη σχολή αυτή προέχει η «ηθική προαίρεση», το κίνητρο και όχι οι συνέπειες. Γι’ αυτό πολλές φορές στις δικαστικές αποφάσεις και στην παιδαγωγική ενυπάρχει ως αφετηριακό σημείο το κίνητρο του κατηγορούμενου.

  Αντίθετα η άλλη σχολή, αυτή της Συνεπειοκρατίας (Consequentialists), λαμβάνει ως κριτήριο τον υπολογισμό των συνεπειών μιας πράξης. Σύμφωνα με τη σχολή αυτή πράξεις που δεν υπακούουν στις ηθικές επιταγές μπορούν να αποκαθαρθούν – δικαιωθούν στο βαθμό που συμβάλλουν στο γενικό καλό. Κάθε πράξη, δηλαδή, που προκαλεί τη μεγαλύτερη ευτυχία στο μεγαλύτερο αριθμό ατόμων θεωρείται ηθική.

«Μια πράξη θεωρείται ηθική, όταν κάνει μεγαλύτερο καλό σε περισσότερους ανθρώπους»

(Στιούαρτ  Μιλ – «Ωφελιμισμός»)

  Απόρροια αυτής της θέσης ήταν η ανάπτυξη κάποιων σχολών, όπως: α. Ωφελιμισμός: Σκοπός της ηθικής πράξης η επίτευξη του ωφέλιμου για το άτομο, β. Ευδαιμονισμός: Σκοπός της ηθικής πράξης είναι ευδαιμονία (ευτυχία), γ. Ηδονισμός: Σκοπός της ηθικής πράξης είναι η ηδονή και δ. Θεωρία της τελείωσης: Σκοπός της ηθικής πράξης είναι η ολοκλήρωση. 

  Το διάσημο «πρόβλημα του τραίνου» (Trolley Problem) καταγράφει με ενάργεια το κύρος των δυο παραπάνω σχολών, μέσα από τα ηθικά διλήμματα που προκαλεί.

Ε. Ηθικότητα και Νομιμότητα

  Πρώτος ο Σοφοκλής διερεύνησε τη σχέση της ηθικότητας και νομιμότητας μιας πράξης στην τραγωδία του «Αντιγόνη». Η Αντιγόνη αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στο καθήκον να υπακούσει στη διαταγή του Κρέοντα (απαγόρευση ταφής του Πολυνείκη) (Νομιμότητα) και στο ιερό καθήκον να θάψει τον αδελφό της, παραβιάζοντας τη διαταγή του Κρέοντα (Ηθικότητα). Στο τέλος υπερνικά το δεύτερο καθήκον προκαλώντας στους φιλοσόφους και όχι μόνο πολλά ερωτήματα για τη σχέση της Ηθικής με το Δίκαιο (νομιμότητα).


  Η σφαίρα της Ηθικής είναι ασύμβατη με αυτή του Δικαίου ή μπορούν να συνυπάρχουν; Αν κάτι το επιτάσσει η ηθική μιας παραδοσιακής κοινωνίας και το απαγορεύει το δίκαιο και η αποδοχή της καθολικότητας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, με ποιο κριτήριο θα πράξουμε; (Η ηθική της μουσουλμανικής θρησκείας ανέχεται τον υποβιβασμό – καταπίεση της γυναίκας, κάτι που αντίκειται στο δίκαιο και στην Ισότητα των δυο φύλων, όπως αναδεικνύεται από τη νομοθεσία των πολιτισμένων χωρών).

  Στις μέρες μας η ολοένα και αυξανόμενη σφαίρα του κύκλου του Δικαίου (νόμοι, θεσμοί…) περιορίζει τον κύκλο της Ηθικής. Οι αξίες που πηγάζουν από τον κύκλο της ηθικής υποχωρούν και καθορίζουν όλο και περισσότερο ένα στενότερο κύκλο ανθρώπινων συμπεριφορών που φαίνεται να αντιστέκεται στη βίαιη εισβολή ενός νέου συστήματος αξιών και προτύπων.

  Τη σχέση και τα παράδοξα της σχέσης Νομιμότητας και Ηθικότητας αναδεικνύει ο παρακάτω παραγωγικός συλλογισμός.

Ι. Ό,τι είναι νόμιμο, είναι και ηθικό.

ΙΙ. Η πορνεία είναι νόμιμη.

Άρα, η Πορνεία είναι ηθική.

Είναι, όμως; Ο συλλογισμός είναι έγκυρος, όχι όμως και αληθής. Άρα δεν είναι ορθός. Η τυπική λογική ανευρίσκει το λάθος στην προκείμενη πρόταση (Ι), αφού μια προσωπική θέση (νόμιμο=ηθικό) λαμβάνεται ως κοινά αποδεκτή.

ΣΤ. Ηθική και Τεχνολογία

  Ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος στο έργο του «Ο σύγχρονος άνθρωπος» σημειώνει: «Γίνεται συχνά λόγος για ραγδαία επιστημονική πρόοδο και για ραγδαία, επίσης, ηθική παλινδρόμηση». Πολλοί, ακόμη και σήμερα, συνδέουν την ηθική κρίση με τη φρενήρη πρόοδο της Επιστήμης και της Τεχνολογίας. Πολλοί, επίσης μιλούν για «τεχνολογικό γιγαντισμό» και για «ηθικό νανισμό».

  Η τεχνολογία και η επιστήμη διευρύνουν τους πνευματικούς ορίζοντες του ανθρώπου αλλά συρρικνώνουν τα ηθικά του βάθρα αφού προάγουν μέσα από το κυρίαρχο οικονομικό σύστημα τον κτητικό και ωφελιμιστικό ατομικισμό. Ο σύγχρονος μαζάνθρωπος και ακόλουθος του Διονυσιακού πνεύματος αδιαφορεί για τις ηθικές αρχές που παραδοσιακά ύφαιναν τον κοινωνικό ιστό.

  Όσο κι αν η τεχνολογία και επιστήμη είναι ηθικά ουδέτερες δεν παύουν ωστόσο οι εφαρμογές τους να προκαλούν ηθικά ερωτήματα και προβλήματα, που άπτονται της βιοηθικής. Ιδιαίτερα στο χώρο της βιοτεχνολογίας τα διλήμματα είναι έντονα ανάμεσα στην εφαρμογή της γνώσης για θεραπευτικούς λόγους και στη δημιουργία βιολογικών παραλλαγών του ανθρώπινου είδους (κλωνοποίηση), (ηθικά κατακριτέα).

 

  Γι’ αυτό και τα ερωτήματα είναι έντονα για τη σχέση της Ηθικής με τη Γνώση και την Πρόοδο. Πάντοτε η ηθική αντιστέκεται στο καινούργιο και θέτει εμπόδια στην εξέλιξη. Αν ακολουθούσαμε αυστηρά τους ηθικούς κανόνες ίσως θα βρισκόμασταν ακόμη στην εποχή των σπηλαίων.

  Υπάρχουν κι εκείνοι, όμως, που θεωρούν πως η ταχύτητα της ηθικής δεν είναι υποχρεωτικό να παρακολουθεί την ταχύτητα της επιστημονικής γνώσης και της τεχνολογίας. Είναι δυο σφαίρες διαφορετικές.

  Παλιότερα το ερώτημα που ετίθετο ήταν αν μπορούμε να δημιουργήσουμε άνθρωπο. Σήμερα το ερώτημα που τίθεται είναι: Πρέπει να δημιουργήσουμε; Το επιστημονικά εφικτό είναι και ηθικό;

Ζ. Ηθική και Λέξεις

  Κυριαρχεί η άποψη πως η υποταγή μας στις επιταγές της ηθικής δεν επιβάλλεται από την αναγκαιότητα των πραγμάτων ή τη φύση μας αλλά από το βάρος κάποιων λέξεων που εμείς επινοήσαμε για να αποτυπώσουμε κάτι άυλο. Η ηθική, δηλαδή, συνιστά ένα εννοιολογικό κατασκεύασμα με τη βοήθεια των λέξεων. Κι ενώ εμείς επινοήσαμε τις λέξεις για την «ταξινομία»του κόσμου, στη συνέχεια εγκλωβιστήκαμε στην εξουσία τους. 

  Οι έννοιες «καλό», «ηθικό», «δίκαιο» και «σωστό»αποτελούν το «ηθικό σύμπαν» των κοινωνιών και ρυθμίζουν εξουσιαστικά τη ζωή μας. Αποτελούν οντολογικούς ογκόλιθους και τείνουν να μας συντρίψουν αν τους παραβούμε. Εξάλλου οι ηθικές κρίσεις ανήκουν στις προτάσεις του «πρέπει»και όχι του «είναι»,(απόδοση της πραγματικότητας).

  Σύμφωνα με τη μαρξιστική ιδεολογία η ηθική αποτελεί προϊόν της ψευδούς συνείδησης του ανθρώπου. Η ηθική έχει, επομένως, ταξικό χαρακτήρα κι εκφράζει τις αρχές και αξίες του κυρίαρχου οικονομικού συστήματος. Η ηθική της κυρίαρχης τάξης βιώνεται ως προσωπική και ενσωματώνεται στο αξιακό του σύστημα.

  Τη σχέση της Ηθικής με τις λέξεις και την πραγματικότητα διείδε με καθαρότητα ο Θουκυδίδης «Και την ειωθυίαν αξίωσιν των ονομάτων ες τα έργα αντήλλαξαν τη δικαιώσει. Τόλμα μεν γαρ αλόγιστος ανδρεία φιλέταιρος ενομίσθη, μέλλησις δε προμηθής δειλία ευπρεπής ...και το εύηθες…καταγελασθέν ηφανίσθη», (Κεφ. Γ, 3.82.4 και 3.83.1). (Άλλαξαν τις λέξεις, για να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους…).

Λέξεις παγίδες που αιχμαλωτίζουν το νου του ανθρώπου, τον φανατίζουν και ακυρώνουν την αυτονομία του που η βασική της συνιστώσα είναι η Ηθική. Η ηθική αρτίωση και ελευθερία συνυφαίνει την εσωτερική ελευθερία του ανθρώπου στο βαθμό που απορρέει από το αυτεξούσιο του ανθρώπου και όχι από δυνάμεις εξωγενείς.

  Διαφορετικά τείνει να δικαιωθεί ο Thomas Huxley, που διακήρυξε πως:

«Δεν βρίσκω ίχνος ηθικού νόμου στη φύση. Πρόκειται για κατασκεύασμα ανθρώπινης επινόησης για το οποίο πρέπει να μας αποδοθούν εύσημα».

 

 

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Κριτήριο Αξιολόγησης στη Νεοελληνική Γλώσσα, Γ΄ Λυκείου (Νέες τεχνολογίες – Τεχνητή Νοημοσύνη)

Κριτήριο Αξιολόγησης στη Νεοελληνική Γλώσσα και τη Λογοτεχνία, Γ΄ Λυκείου (Βία)

Η «Παγίδα του Θουκυδίδη» και η Ρωσία που βρυχάται...

Κριτήριο Αξιολόγησης στη Νεοελληνική Γλώσσα, Γ΄ Λυκείου (Αγωνιστικότητα ή φυγή;)