ΙΔΕΟπολις

«Δεν υπάρχουν ιδέες, υπάρχουν μονάχα άνθρωποι που κουβαλούν ιδέες, κι αυτές παίρνουν το μπόι του ανθρώπου που τις κουβαλάει»

(Ν. Καζαντζάκης)

 

Α. «ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΩΝ;»

  Το τέλος του 20^ου αιώνα πέραν όλων των άλλων το συνόδεψε και η κατάρρευση κάποιων μύθων και βεβαιοτήτων. Πολλοί είναι εκείνοι που μίλησαν για το θάνατο των Ιδεολογιών μέσα από την κατάρρευση των πάσης φύσεως – ισμών(Σοσιαλισμός…). Ωστόσο, υπάρχουν κι εκείνοι που αντιτείνουν πως οι ιδεολογίες δεν πεθαίνουν, αφού η πηγή τους, οι ιδέες, σύμφωνα και με τον Πλάτωνα συνιστούν την πραγματική ουσία του κόσμου και όλα τα άλλα είναι μια φενάκη – «απεικάσματα». Οι πιο μετριοπαθείς από τους αναλυτές παρατηρούν πως στις μέρες μας ανθοφορούν τα ιδεολογήματα προκαλώντας σύγχυση – όχι μόνο εννοιολογική – στους πιστούς αυτών.

Κι αυτό γιατί κάποιοι από διανοητική άπνοια και συναισθηματική ρηχότητα κυριαρχούνται από ιδεοληψίες (όχι βέβαια με την ψυχιατρική έννοια του όρου). Όσο, όμως, κι αν ο ρεαλισμός και ο ορθολογισμός της επιστήμης αποδόμησαν τα βάθρα κάθε μορφής ιδεαλισμού επιβάλλοντας το στυγνό υλισμό, οι ιδέες και τα παράγωγά τους διαπερνούν κάθε πτυχή των ατομικών αναζητήσεων και των κοινωνικών προβληματισμών. Τα ατομικά και εθνικά ιδεώδη καθώς και η αναζήτηση μιας ιδανικής πολιτείας συνιστούν το αναγκαίο σύστημα πλοήγησης ανθρώπων, κρατών και εθνών.

   Οι ιδέες, λοιπόν, και τα γλωσσικά παράγωγά τους, όπως η ιδεολογία, το ιδεολόγημα, οι ιδεοληψίες, ο ιδεαλισμός και τα ιδεώδη συνθέτουν την τοιχογραφία τόσο των σύγχρονων κοινωνιών όσο και του σημερινού ανθρώπου ως πολιτικού όντος, με την Αριστοτελική έννοια του όρου. Όλα αυτά αναδεικνύουν το διφυές της ανθρώπινης ύπαρξης (ύλη και πνεύμα). Κυρίαρχος όρος μεταξύ όλων αυτών των εννοιολογικά συγγενών λέξεων είναι η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ  που ιστορικά ταυτίστηκε με επαναστάσεις, φιλοσοφικά ρεύματα, πολιτικά κόμματα και ατομικές στάσεις ζωής. Όσο κι αν οι ορισμοί «περιορίζουν» το βάθος και το πλάτος μιας έννοιας, προκειμένου για τον όρο Ιδεολογία απαιτείται ένας στοιχειώδης ορισμός.  Εξάλλου:

«αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις».

(Αντισθένης).

Η έννοια της ιδεολογίας

Ιδεολογία, λοιπόν, σύμφωνα με τους λεξικογράφους «είναι μια κοσμοαντίληψη, ένα συστηματοποιημένο σύνολο ιδεών, κρίσεων και επιχειρημάτων, μύθων, συμβόλων, δογμάτων και αναπαραστάσεων που παρέχει ολιστικές ερμηνείες για την κατανόηση και προσδιορισμό της πραγματικότητας που μας περιβάλλει». Γεννήτορας του όρου θεωρείται ο κόμης Antoine Destutt de Tracy στα τέλη του 18^ου αιώνα, όταν προσπάθησε να ορίσει μια «επιστήμη των ιδεών».

  Ο ορισμός, βέβαια, διευκολύνει την κατανόηση του όρου αλλά μάς δίνει λίγες πληροφορίες για το ρόλο των ιδεολογιών στη ζωή των ανθρώπων και των κοινωνιών. Οι υπέρμαχοι αυτών προβάλλουν εμφαντικά τη συμβολή τους στη νοηματοδότησητης ζωής των ανθρώπων και στη διαμόρφωση της αναγκαίας βιοθεωρίας. Λειτουργούν, δηλαδή, ως θετικά κίνητρα δράσης και ως πλαίσιο μέσα στο οποίο επωάζονται οι ανθρώπινες συμπεριφορές. Κατά μια άλλη άποψη λειτουργούν ως πυροκροτητές των ατομικών οραμάτων και ωθούν σε δράσεις που στοχεύουν στην προσωπική ανάδειξη και στην κοινωνική αλλαγή.

«Οι ιδεολογίες μάς χωρίζουν. Τα όνειρα και οι αγωνίες μάς ενώνουν»

(Ιονέσκο)

Η ιδεολογία, επίσης, κυριαρχεί απόλυτα και διαμορφώνει καταλυτικά το «πολιτικό είναι» του ατόμου και εξ αυτού του γεγονότος προδιαγράφει και την πολιτική του δράση. Εκτός των άλλων η ιδεολογία ως σύστημα γενικών αρχών και κανόνων χρησιμεύει ως αποκωδικοποιητής της πραγματικότητας που χαρακτηρίζεται από το στοιχείο της πολυπλοκότητας. Και όταν ένα σύνολο ανθρώπων ασπάζεται την ίδια ιδεολογία, τότε αυτή καθίσταται όχι μόνο το «πρώτο κινούν» (Αναξαγόρας) της δράσης αυτών αλλά και η πρώτη ύλη για τη συνοχή της ομάδας. Όντας, λοιπόν, η ιδεολογία στοιχείο αυτοπροσδιορισμού αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο θέλουμε – ασυνείδητα; - να μας βλέπουν οι άλλοι.

  Στην αντίπερα όχθη βρίσκονται όσοι διαβλέπουν στις ιδεολογίες ένα σώμα –corpus από αφηρημένες έννοιες που απομακρύνουν τον άνθρωπο από την πραγματικότητα. Δημιουργούν, δηλαδή, μια νοητική τύφλωση που διαβρώνει τους ερμηνευτικούς κώδικες του υποκειμένου. Σε αυτήν την περίπτωση η ιδεολογία μετασχηματίζεται σε «πίστη» που με τη σειρά της γεννά τη μισαλλοδοξία, το φανατισμό και τη βία. Είναι τόσο απόλυτα σχηματοποιημένες οι ιδεολογίες που κι όταν ακόμη η πραγματικότητα τις υπερβαίνει, αυτές μένουν αγκυλωμένες στη δική τους θέαση της πραγματικότητας. Λειτουργούν έτσι ως εργαλεία χειραγώγησης και πνευματικής πόλωσης.

Γι’ αυτό και ο Μαρξ τοποθέτησε την ιδεολογία στο «εποικοδόμημα» και την ενοχοποίησε για τη στρεβλή – ψευδή εικόνα της πραγματικότητας που προβάλλει. Παράλληλα ο Αλτουσέρ ανέδειξε το ρόλο των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους (στρατός, εκπαίδευση, θρησκεία….) που συντελούν στην πολιτική και κοινωνική ποδηγέτηση του λαού. Η υπερβολική βεβαιότητα και η δυσκαμψία που χαρακτηρίζουν τις ιδεολογίες τις καθιστούν θρησκείες χωρίς Θεό και δικτατορία χωρίς δικτάτορα. «Συνήθως οι ιδεολογίες αποτελούν απόδραση από την αληθινή σκέψη, εφόσον είναι προκατασκευασμένα συστήματα σκέψης», (Έξελμαν). Ο αρνητικός ρόλος των ιδεολογιών διαφαίνεται και στην πολιτική και ιδιαίτερα όταν αυτές μετασχηματίζονται σε – ισμό.

Το τέλος των –ισμών…

   Βέβαια η κατάληξη –ισμός είναι αρνητικά φορτισμένη και παραπέμπει σε ιδεολογίες ή πολιτικές πρακτικές που ιστορικά ταυτίστηκαν με αρνητικά γεγονότα (φασισμός, αναρχισμός, ιμπεριαλισμός…). Επιπρόσθετα η έκπτωση των ιδεολογιών σε –ισμός στοχεύει στον έλεγχο της πολιτικής και στην καθοδήγηση με δογματικό τρόπο της σκέψης και της συμπεριφοράς των ανθρώπων. Ωστόσο, κάθε –ισμός δεν υποδηλώνει υποχρεωτικά και μια ιδεολογία (π.χ. «οπτιμισμός» ή «αστεϊσμός»).

  Μέσα από την αντιπαραβολή της θετικής και αρνητικής συνεισφοράς των ιδεολογιών στη ζωή των ανθρώπων αναδύεται μια αλήθεια, όπως αυτή διατυπώθηκε στον «Αρχοντοχωριάτη» του Μολιέρου: «Παράγουμε, διαδίδουμε και καταναλώνουμε ιδεολογίες σε όλη μας τη ζωή, είτε το αντιλαμβανόμαστε, είτε όχι». Στις μέρες μας, όμως, διαπιστώνεται μια υποψία ή δυσπιστία για τις ιδεολογίες που όχι σπάνια φθάνει έως την αποστροφή. Αλήθεια ζούμε ως ανθρωπότητα το τέλος των «ιδεολογικών ψευδαισθήσεων;». Την απελευθέρωση του ανθρώπου από την εξουσία των ιδεολογιών; Γιατί η εξουσία (πολιτική) χρησιμοποίησε τις ιδεολογίες για τη στερέωση – επιβολή της δύναμής της με τη βοήθεια μιας άλλης εξουσίας της γλώσσας. Χαρακτηριστικό είναι το προπαγανδιστικό σύνθημα του Όργουελ στο έργο του «1984»:

«Ο πόλεμος είναι ειρήνη, η ελευθερία είναι σκλαβιά και η άγνοια είναι δύναμη».

  Ζούμε όντως το «τέλος της ιστορίας και των Ιδεολογιών», όπως εμφαντικά διακήρυξε ο Φράνσις Φουκουγιάμα στις αρχές του 1992 στο βιβλίο του «Το τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος»; Μετά την πτώση του κομμουνισμού όλοι πίστεψαν πως ο καπιταλισμός και η Φιλελεύθερη δημοκρατία θα αποτελέσουν τις μοναδικές πραγματικότητες σε παγκόσμιο επίπεδο «το ακροτελεύτιο σημείο της ιδεολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας» και «την τελική μορφή της ανθρώπινης διακυβέρνησης» έτσι ώστε να συνιστά το «Τέλος της ιστορίας». Πολλοί μιλούν για Ιδεολογική ένδεια, κενότητα, αποβιταμίνωση και ανυδρία. Φαίνεται να περάσαμε από τον κίνδυνο της «δικτατορίας των ιδεολογιών»και των πάσης φύσεως – ισμών στη βαρβαρότητα και στη δικτατορία του «Ιδεολογικού κενού». Το τελευταίο προβάλλει ως μεγαλύτερος κίνδυνος γιατί από το «κενό» δεν παράγεται τίποτα.

  Το μέγα ερώτημα που τίθεται είναι, εάν πράγματι μπορούμε να μιλάμε για την ιστορική χρεοκοπία των ιδεολογιών και τον τελικό τους θάνατο. Οι ενστάσεις είναι πολλές – όχι μόνο στην άποψη του Φουκουγιάμα – και οι ερευνητές της φύσης των ιδεολογιών διατείνονται πως η κρίση αυτών είναι συγκυριακή και δεν αποτυπώνει την πραγματικότητα.

Κι αυτό γιατί όσο θα υπάρχουν διαφορές, ανισότητες και αντιπαραθέσεις ανάμεσα σε ανθρώπους, τάξεις, λαούς ή έθνη θα υπάρχουν και ιδεολογίες. Η ιδεολογική πάλη είναι δύσκολο να αντικατασταθεί από τον πραγματισμό των τεχνοκρατών. Αν οι τεχνοκρατικές μέθοδοι – πρακτικές ήταν αποτελεσματικές θα έλυναν τα προβλήματα της εποχής μας. Κι αυτό γιατί οι ιδεολογίες δεν είναι απλά «γλωσσικά και σημασιολογικά» προϊόντα αλλά τέκνα των αναγκών που γεννά καθημερινά η υλική πραγματικότητα. Οι ιδεολογίες, δηλαδή, ως νοητικά προϊόντα διαθέτουν μια εσωτερική πολυπλοκότητα, με πολλές σημασίες και αναφορές στην κοινωνική πραγματικότητα που διαμορφώνει την εμπειρία και το κοινωνικό μας «είναι».

Ιδεολογίες, επομένως, θα γεννιούνται πάντοτε στο βαθμό που θα εμφανίζονται νέα προβλήματα και ανάγκες. Το ζητούμενο δεν είναι το «μνημόσυνο» των ιδεολογιών αλλά η στάση των δημιουργών και οπαδών τους: Απαιτείται το πνεύμα μετριοπάθειας και ανεκτικότητας προς τις άλλες ιδεολογίες. Μόνον έτσι θα υποχωρήσουν ο φανατισμός και η μισαλλοδοξία και οι ιδεολογίες θα εκπληρώσουν τον εποικοδομητικό τους ρόλο στην κοινωνία.

Β. «ΙΔΕΟΛΟΓΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΗΨΙΕΣ»

  Στο χαοτικό περιβάλλον που ζει και δημιουργεί ο σύγχρονος άνθρωπος σημαντικό δεν θεωρείται η απομυθοποίηση των ιδεολογιών αλλά το στοιχείο που τις αντικατέστησε. Όλοι ομολογούν και αναγνωρίζουν τον αγώνα του σημερινού ατόμου για την απελευθέρωσή του από τους αόρατους και πολύπλοκους μηχανισμούς υποταγής και φθοράς. Σε ποιο βαθμό, όμως, μπορεί να τελεσφορήσει ένας τέτοιος αγώνας, όταν το υποθετικό γκρέμισμα των ιδεολογιών το αντικατέστησε η αθέατη ιδεολογία της τεχνοκρατίας μέσα από τα γνωστά Ιδεολογήματα;

Τα ιδεολογήματα

Οι λεξικογράφοι ορίζουν αυτά ως ιδέες – απόψεις που επινοούνται για να υποστηριχτούν θέσεις ή ενέργειες κάποιων. Για άλλους το ιδεολόγημα είναι ένα υποκατάστατο της ιδεολογίας και δεν συγκροτεί ένα ενιαίο και ολοκληρωμένο σύστημα αρχών, κανόνων και θέσεων για την ερμηνεία της πραγματικότητας. Τα ιδεολογήματα, δηλαδή, είναι τα «απόνερα» των αυθεντικών ιδεολογιών και φενακίζουν την ανθρώπινη σκέψη. Χαρακτηρίζονται από το στοιχείο της υπεραπλούστευσης και της επιδερμικής θέσης και απόδοσης της βαθύτερης δομής των φαινομένων και της πραγματικότητας. Τα διέπει η νοηματική ρηχότητα και στοχεύουν στον αποπροσανατολισμό του ανθρώπου, που αρέσκεται να ακουμπά σε θέσεις και απόψεις που υπόσχονται μια εύκολη και ολιστική ερμηνεία του κόσμου.

  Ιδεολογήματα ανευρίσκονται σε όλο το φάσμα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και αναζητήσεων. Ο χώρος της πολιτικής είναι προνομιακός για την ανθοφορία των ιδεολογημάτων. Η θέση πως «ο καταναλωτισμός στην ύψιστη μορφή του συνιστά τη βάση του καπιταλισμού» συνιστά ένα ιδεολόγημα που εκφέρεται από τους οπαδούς της ελεύθερης οικονομίας.

Εξίσου ιδεολόγημα είναι και η υπερπροβολή της άποψης πως «ο καταναλωτισμός συνιστά μια αντικοινωνική συμπεριφορά» σύμφωνα με τους φανατικούς υπερασπιστές της σοσιαλιστικής ιδεολογίας. Για τους συντηρητικούς υπερεθνικόφρονες«ο στρατός αποτελεί το μοναδικό υγιές στοιχείο – βάθρο του Έθνους» θεωρείται αυτονόητη αλήθεια που δε χρήζει επιχειρηματολογίας. Αυτό είναι ένα ιδεολόγημα που απλουστευτικά απολυτοποιεί ένα θεσμό που η συμβολή του είναι σημαντική στην επιβίωση του Έθνους όχι όμως και η μοναδική. Εξίσου ιδεολόγημα είναι και η θέση των κατ’ επίφαση προοδευτικών απάτριδων που ισχυρίζονται πως «ο στρατός λειτουργεί ως θεσμός καταπιεστικός στη συνείδηση των ανθρώπων και τους απανθρωποποιεί». Οι υπέρμαχοι του ιδεαλισμού τονίζουν με υπερβολή πως «αφού μόνο ο κόσμος των ιδεών είναι ο πραγματικός, πρέπει να παραιτηθούμε από τα αισθητά – υλικά αγαθά και αντικείμενα». Στην αντίπερα όχθη οι θεωρητικοί του στυγνού υλισμού διακηρύσσουν θορυβωδώς πως «βασικό στοιχείο και γενεσιουργός αιτία του κόσμου είναι η ύλη και γι’ αυτό δεν αξίζει η ενασχόληση με τα πνευματικά και ιδεατά στοιχεία ή αγαθά. Τα δυο αυτά είναι οι δυο όψεις του ίδιου ιδεολογήματος που απορρέουν από την πάλη των δυο φιλοσοφικών ρευμάτων του Ιδεαλισμού και του Υλισμού.

Ο Ρόλος των ιδεολογημάτων

  Βέβαια το πρόβλημα με τα ιδεολογήματα δεν βρίσκεται στο περιεχόμενό τους αυτό καθ’ εαυτό (πολιτικό, κοινωνικό…) αλλά στην αδυναμία μας να τα ξεχωρίσουμε από τις αυθεντικές ιδεολογίες. Κι αυτό γιατί τα ιδεολογήματα ως ψευδεπίγραφα των ιδεολογιών στοχεύουν στην κολακεία των αισθήσεων, στην αδρανοποίηση της σκέψης και στην εξουδετέρωση της κρίσης. Το σύγχρονο άτομο, δηλαδή, διολισθαίνει στην αποδοχή των ιδεολογημάτων κι από το γεγονός ότι βιώνει ένα αίσθημα ασημαντότητας και προσωπικής αδυναμίας. Ρέπει εύκολα στην άνεση της μιας και μοναδικής απλής αλήθειας – θρησκευτικής, πολιτικής, εθνικής – που υπολανθάνει σε κάθε ιδεολόγημα. Ο εθνικιστής εύκολα πείθεται στο ιδεολόγημα περί της «φυλετικής καθαρότητας» των ομοεθνών του και γι’ αυτό οδηγείται σε συμπεριφορές μισαλλοδοξίας και φανατισμού.

Στην κυριαρχία, επίσης, των ιδεολογημάτων συντείνει η απουσία ταυτότητας και η υπαρξιακή ολιγωρία του σύγχρονου ατόμου που έπαψε πλέον να λειτουργεί ως πολίτης και παραμένει ένας «ιδιώτης». Το «άτομο» πρωταγωνιστής της πολιτικής σπανίζει, αφού η σφαίρα της αγοράς, αν και παράγει πρωτόγνωρο πλούτο, δεν παράγει «άτομα».

  Ωστόσο στην επιβολή και αποδοχή των ιδεολογημάτων συμβάλλει και η «μαζική επικοινωνία» που διαμορφώνει τους όρους και το πλαίσιο διαμόρφωσης της συνείδησης των πολιτών. Έχοντας τα μαζικά μέσα επικοινωνίας ως όπλο τη γλώσσα των ειδικών επιστημών ασκούν ένα διαρκή έλεγχο στη σκέψη και την αφυδατώνουν από κάθε στοιχείο ορθολογισμού και δυνατότητας κριτικής επεξεργασίας των δεδομένων της πραγματικότητας. Έτσι τα ιδεολογήματα βρίσκουν πρόσφορο έδαφος να ευδοκιμήσουν, γιατί δεν απεικονίζουν με απλές λέξεις μόνο την ψευδή πραγματικότητα αλλά διαμορφώνουν και συγκροτούν νέες πραγματικότητες που κινούνται στο επίπεδο της μυθοπλασίας και των ψευδαισθήσεων.

Πρόκειται για μια «επιδρομή»εννοιών που μεταμφιέζουν την πραγματικότητα και συγκροτούν ένα πρωτόγνωρο πλέγμα παρέμβασης στη συνείδηση του πολίτη που ακούσια μετατρέπεται σε θεατής και καταναλωτής ετοιμοπαράδοτων σχημάτων σκέψης. Σε αυτό το πλαίσιο και με αποδυναμωμένους τους εννοιακούς μηχανισμούς του ατόμου τα ιδεολογήματα ριζώνουν εύκολα και χειραγωγούν απόλυτα τα πλήθη που επαίρονται για την ανεξαρτησία και την αυτοβουλία τους. Όντας, λοιπόν, τα ιδεολογήματα σκιές και αντικατοπτρίσματα των αληθινών ιδεολογιών αιχμαλωτίζουν την ανθρώπινη σκέψη και ορίζουν το βάθος και το περιεχόμενο της σύγχρονης δουλείας. 

Οι ιδεοληψίες

  Τη δουλεία – πνευματική, κοινωνική, ιδεολογική – του σύγχρονου ανθρώπου δεν την υφαίνει μόνο η τυφλή αποδοχή των ιδεολογημάτων αλλά και ένα άλλο φαινόμενο, τόσο παλιό όσο και σύγχρονο. Πρόκειται για την Ιδεοληψία. Αυτή σχετίζεται με τη φανατική προσήλωση και προσκόλληση σε κάποια ιδέα ή ιδεολογία σε τέτοιο βαθμό που το άτομο – υποκείμενο καθίσταται τυφλός υπηρέτης θέσεων και απόψεων που ο ίδιος δημιούργησε ή κάποιος άλλος.

 

Βέβαια ο όρος «ιδεοληψία» μας παραπέμπει σε μια ασθένεια ψυχιατρικής υφής και «πρόκειται για βασανιστικές σκέψεις, παρορμήσεις και εικόνες που μπαίνουν ξαφνικά στο μυαλό μας… είναι επίμονες, με αρνητικό περιεχόμενο και ανεπιθύμητες». Οι σκέψεις αυτές συνήθως δεν έχουν λογική βάση και δεν μπορούμε να τις ελέγξουμε και γι’ αυτό νιώθουμε αμηχανία και ντροπή.

  Η ιδεοληψία, όμως, ως φαινόμενο, σύμπτωμα και συμπεριφορά ανιχνεύεται και στο χώρο των ιδεολογιών. Συνηθισμένες είναι οι αιτιάσεις των πολιτικών προς τους αντιπάλους τους. Όλοι κατηγορούν όλους για ιδεοληψία. Οι αιτιάσεις και οι χαρακτηρισμοί με σημείο αναφοράς την ιδεοληψία υποδηλώνουν την ανεξήγητη εμμονή και προσκόλληση κάποιων σε θέσεις και ιδεολογίες αναχρονιστικές.

Καταγγέλλεται, δηλαδή, η διανοητική και ιδεολογική αγκύλωση των ανθρώπων σε παραδοσιακές ιδέες, θέσεις ή ιδεολογίες που δεν δίνουν απαντήσεις στα σύγχρονα προβλήματα και εμποδίζουν την ορθολογική ερμηνεία της σημερινής πραγματικότητας. Σχετικά ο Ε. Παπανούτσος επισημαίνει: «Από τη φύση του ιδεοπλάστης και ιδεολάτρης ο άνθρωπος, γίνεται από πνευματική αδράνεια και ηθική δειλία ιδεοληπτικός, αιχμάλωτος των ιδεών, δούλος των διανοητικών προϊόντων του».

Ο ιδεοληπτικός

  Η διττή φύση του ανθρώπου διαφαίνεται στην ικανότητά του να δημιουργεί – πλάθει ιδέες – ιδεολογίες (ιδεοπλάστης) αλλά και στην ανάγκη να υπηρετεί αυτές χωρίς ίχνος κριτικής επεξεργασίας και αμφισβήτησης (ιδεοληπτικός). Η ιδεοληψία μπορεί να περιγραφεί ως μια μορφή αυτοαιχμαλωσίας, άλλοτε συνειδητής κι άλλοτε ασυνείδητης. Οι ιδέες – ιδεολογίες ασκούν τέτοια «εξουσία» στο πνεύμα και το θυμικό του ανθρώπου που αποδιοργανώνουν κάθε νοητική λειτουργία και προκαλούν αισθήματα φόβου και ανασφάλειας. Η εξάρτηση του ιδεοληπτικού από τις ιδέες είναι απόλυτη με αποτέλεσμα να αδυνατεί αυτός να ορίσει τις αντιδράσεις του.

Οι ιδεοληπτικοί βιώνουν την ίδια πλάνη με τους δεσμώτες του πλατωνικού Σπηλαίου. Όχι μόνο αδυνατούν να κατανοήσουν την αλήθεια αλλά αντιμετωπίζουν με καχυποψία και επιθετικότητα κάθε σκέψη που θα μπορούσε να τους απελευθερώσει από τη «μακαριότητά» τους. Θεωρούν τις «σκιές» ως πραγματικότητα και καθίστανται λάτρεις των ιδεών τους – των νοητικών τους «ειδώλων». Είναι, δηλαδή, οι σύγχρονοι ειδωλολάτρες.

  Βέβαια, κανείς δεν μέμφεται τον άνθρωπο για την ικανότητα ή την εσωτερική ανάγκη του να πλάθει ιδεολογίες με σκοπό να ερμηνεύσει την πραγματικότητα (κοινωνική, πολιτική…) που τον περιβάλλει αλλά και να αποκαλύψει τη νομοτέλεια που διέπει τα διάφορα φαινόμενα (φυσικά, κοινωνικά, ιστορικά…). Η αναζήτηση ιδεολογίας είναι στη φύση του ανθρώπου. Με όπλο τη λογική βρίσκεται σε μια αδιάκοπη πάλη με το άγνωστο και το παραδοσιακό. «Ο άνθρωπος είναι ζώο ανιχνευτικό», (Χρ. Γιανναράς). Κι ενώ από τη μια πλευρά αναζητά το νέο ως αντίσταση στο καθιερωμένο, από την άλλη εγκλωβίζεται και αυτοδεσμεύεται σε ό,τι αυτός ή οι άλλοι δημιούργησαν. Κλείνεται σε σχήματα σκέψης από ατολμία και τελματώνεται σε αυτά.

  Για τους ιδεοληπτικούς ο απογαλακτισμός από τις παραδοσιακές ιδεολογίες συνιστά ένα άλμα, ένα κενό. Νιώθουν σιγουριά και βεβαιότητα μόνο μέσα από τη στενή πρόσδεση με τα καθιερωμένα σχήματα σκέψης – ιδεών και γι’ αυτό διακονούν αυτά τυφλά. Αυτή η απόλυτη προσήλωση στα ίδια τα νοητικά του δημιουργήματα νοθεύει τη ζωή του, ακυρώνει την ελευθερία του και προάγει την παραίτηση και την εθελοδουλεία.

Ο συντηρητισμός των ιδεοληψιών

  Ωστόσο, ο αρνητικός χαρακτήρας της ιδεοληψίας αντανακλάται και στην ίδια τη λειτουργία της κοινωνίας και της δημοκρατίας. Όντας οι ιδεοληπτικοί, μισαλλόδοξοι και φανατικοί, επιτίθενται εναντίον όλων εκείνων που αμφισβητούν τις παραδοσιακές ιδεολογίες και θηρεύουν το πρωτότυπο. Ο δογματισμός της ιδεοληψίας εμποδίζει την αλλαγή, την πρόοδο και τις αναγκαίες γι’ αυτές ρήξεις σε ιδεολογικό επίπεδο. Έτσι, οι κοινωνίες μένουν στάσιμες και ακινητοποιημένες.

  Ο κοινωνικός συντηρητισμός, σύμπτωμα της ιδεοληψίας, μολύνει κάθε πράξη νεωτερισμού και δημοκρατικής διαδικασίας. Κι αυτό γιατί η δημοκρατία, ως «πολίτευμα εν τω γίγνεσθαι» τροφοδοτείται από το πνεύμα της αμφιβολίας, της αμφισβήτησης και της σύγκρουσης με το παλιό. Επιπρόσθετα, η δημοκρατία θεμελιώνεται στον ορθολογισμό και στη συνεχή αναζήτηση του νέου, στην πνευματικότητα των πολιτών και στη βίωση της εσωτερικής ελευθερίας. Όλα αυτά ακυρώνονται από τους «πιστούς» των ιδεολογιών (ιδεοληπτικοί) κι έτσι δημοκρατία και κοινωνία υποσιτίζονται και ατροφούν.

  Ο Ισοκράτης (Ευαγόρας, 7) τόνιζε πως «Άλλως τε και τας επιδόσεις ίσμεν γιγνομένας και των τεχνών και των άλλων απάντων ου δια τους εμμένοντας τοις καθιστώσιν, αλλά δια τους επανορθούντας και τολμώντας αεί τι κινείν των μη καλώς εχόντων»,(Δηλαδή η πρόοδος συντελείται από αυτούς που τολμούν να αλλάξουν αυτά που εμφανίζουν λάθη και όχι από αυτούς που μένουν προσκολλημένοι στα παραδεδομένα). Και βέβαια η αποκόλληση από τις ιδεολογίες και η θεραπεία της ιδεοληψίας, δεν επιτυγχάνεται μόνο με τη συνδρομή της επιστήμης, που προαπαιτεί την κριτική επεξεργασία των «απόλυτων αληθειών», αλλά και με την ατομική στάση. Η συνειδητοποίηση πως το δημιούργημα – οι ιδέες – δεν πρέπει και δεν μπορούν να υποτάσσουν το δημιουργό (άνθρωπο).

Γ. «ΤΑ ΙΔΕΩΔΗ ΚΑΙ ΤΑ ΙΔΑΝΙΚΑ»

  Η κατανόηση και η ερμηνεία του ρόλου που διαδραμάτισαν στην ιστορική πορεία του ανθρώπου οι ιδεολογίες, τα ιδεολογήματα και οι ιδεοληψίες προϋποθέτουν τον σαφή εννοιολογικό προσδιορισμό της πηγής τους, της ιδέας. Κι αυτό γιατί οι έννοιες ιδεολογία, ιδεολόγημα, ιδεοληψία, ιδεαλισμός, ιδεώδη και ιδανικά έχουν κοινή «πατρίδα» τη λέξη «ιδέα». Η λέξη προέρχεται από το απαρέμφατο «ιδείν» (αόριστός β’ του οράω-ω). Άρα αρχικά και με την αυστηρή ετυμολογική απόδοση ιδέα σημαίνει αυτό που «οράται», η όψη, η εικόνα. Ιδέα είναι καθετί που υπάρχει στο μυαλό μας, κάθε αντικείμενο σκέψης, κάθε αφηρημένη σκέψη. Το είδωλο ενός πραγματικού αντικειμένου που σχηματίζεται στο νου.

Η γενεαλογία των ιδεών

  Ο προνομιακός, όμως, χώρος της έννοιας ιδέα είναι η φιλοσοφία. Ως φιλοσοφικός όρος σημαίνει «νόημα», «σημασία», «ουσία». Υποδηλώνεται η εικόνα που εμφανίζεται στη συνείδηση από την αντανάκλαση των αισθητών αντικειμένων.

  Ο πρώτος, όμως, που ταύτισε την παρουσία του στο φιλοσοφικό στερέωμα με τις ιδέες είναι ο Πλάτωνας με τη γνωστή «θεωρία των ιδεών». Αυτή συμπυκνώνει τις επί μέρους θεωρίες που ανέπτυξαν προγενέστεροι του Πλάτωνα, όπως: ο Σωκράτης, οι Πυθαγόρειοι, οι Ελεάτες (Παρμενίδης). Ο Πλατωνικός ιδεαλισμός αναγνωρίζει την τέλεια – μοναδική ύπαρξη μόνο στο νοητό κόσμο, ενώ στον υλικό βλέπει μόνο θαμπό το είδωλο του κόσμου των ιδεών. Αυτές είναι άφθαρτες,αιώνιες και η αιτία όλων. Γίνονται αντιληπτές μόνο με τη νόηση, ως ανάμνηση. Η ψυχή, δηλαδή, βλέποντας τα αισθητά θυμάται με τη νόηση τις ιδέες.

  Σχετικά με το περιεχόμενο και τη θέση των ιδεών στο Πλατωνικό σύστημα ο Τσέλλερ – Νέστλε γράφει «Οι ιδέες έχουν τριπλή σημασία: Οντολογική, Τελεολογική και Λογική. Η οντολογική τους σημασία συνίσταται στο ότι παριστάνουν το πραγματικό είναι, το καθαυτό (την ουσία, το όντως ον) των όντων. Η τελολογική σημασία υποδηλώνει πως κάθε τι που γίνεται έχει το σκοπό του σε ένα ον, ακόμα και η ανθρώπινη ενέργεια. Η λογική σημασία μας κάνει ικανούς να βάλουμε τάξη στο χάος των καθέκαστα…. να καταλάβουμε το όμοιο, να ξεχωρίσουμε το ανόμοιο, να νιώσουμε την ενότητα μέσα στην πολλαπλότητα», (Ιστορία της Ελληνικής φιλοσοφίας). Χαρακτηριστική είναι η θέση που κατέχει ο Πλάτων στον πίνακα του Ραφαήλ «Η σχολή των Αθηνών», που με σηκωμένο χέρι δείχνει ψηλά τον υπεραισθητό κόσμο των ιδεών και την αιώνια πατρίδα της ψυχής.

   Άξιος συνεχιστής του Πλάτωνα ο φιλόσοφος Έγελος που θεωρούσε πως η «ιδέα» είναι το νόημα και ο δημιουργός όλων των πραγμάτων. Η διαλεκτική του Έγελου (θέση – αντίθεση → σύνθεση) έχει ως αφετηριακό αλλά και κομβικό σημείο – στοιχείο το πνεύμα, την ιδέα. Ιστορικά ο Πλάτωνας και ο Έγελος θεωρούνται οι κατεξοχήν εισηγητές και εκφραστές του Ιδεαλισμού ως φιλοσοφικής θεωρίας που αντιπαρατίθεται στον Υλισμό.

Ιδεαλισμός και Υλισμός

  Σύμφωνα με τον Ιδεαλισμό (από το γαλλικό idealisme) η πρώτη αρχή είναι το πνεύμα, η συνείδηση, η νόηση, δηλαδή οι ιδέες. Αυτές καθορίζουν την ιστορική εξέλιξη και την πορεία του πολιτισμού. Οι ιδέες είναι οι ρυθμιστικές αρχές του κόσμου και η βάση του ιστορικού οικοδομήματος. Οι αλλαγές που επιτελούνται στο επίπεδο των ιδεών προκαλούν αντίστοιχες αλλαγές και στα άλλα επίπεδα της υλικής ζωής. Ο ιδεαλισμός αποσυνδέει την ολοκλήρωση του ανθρώπου και την ιστορική πρόοδο από κάθε υλικό στοιχείο ή δύναμη (αγαθά, οικονομία….). Γενικότερα, η ιδεαλιστική αντίληψη της ιστορίας πρεσβεύει πως η εξέλιξη της κοινωνίας πραγματώνεται είτε με τη δράση της «απόλυτης ιδέας» είτε με τη συνδρομή του «παγκόσμιου πνεύματος». Έχουμε, δηλαδή, σύμφωνα με τον ιδεαλισμό την πανεξουσία – παντοκρατορία των ιδεών, την Ιδεοκρατία.

   Στην αντίπερα όχθη ο Υλισμός ως φιλοσοφική θεωρία θεωρεί την ύλη ως αρχή του κόσμου, ως το γεννήτορα όλων, ενώ το πνεύμα και η συνείδηση είναι παράγωγά της. Πρεσβεύει, επίσης, ότι ο κόσμος είναι υλικός, υπάρχει αντικειμενικά έξω και ανεξάρτητα από τη συνείδηση. Η ύλη είναι το πρωτεύον και όλα τα άλλα είναι αντανακλάσεις αυτής. Κύριος εκφραστής του υλισμού – πέραν των προσωκρατικών, του Δημόκριτου, του Βάκωνα, του Καρτέσιου και του Χομπς – είναι ο Μαρξ και ο Ένγκελς. Οι τελευταίοι είναι οι εκφραστές του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού. Σύμφωνα με αυτόν ο εξωτερικός κόσμος αποτελείται από την ύλη που βρίσκεται σε διαρκή κίνηση και μετασχηματίζεται από τη μια μορφή στην άλλη. Αντίθετα η ανθρώπινη συνείδηση και τα γεννήματά της είναι προϊόντα της ύλης που συνιστά το πρωταρχικό στοιχείο της ζωής και του κόσμου.

   Ο Έγελος και οι Μαρξ – Ένγκελς υπήρξαν οι βασικοί θεωρητικοί των φιλοσοφικών ρευμάτων του ιδεαλισμού και του Υλισμού. Ειδικότερα ο Μαρξ απαντώντας για τις επιρροές που δέχτηκε από τον Έγελο ομολόγησε τις επιδράσεις αλλά τόνισε εμφαντικά πως στον Έγελο η διαλεκτική βρίσκεται με το κεφάλι κάτω. Γι’ αυτό «αναποδογυρίζοντας» το Εγελιανό οικοδόμημα τοποθέτησε την ύλη στη βάση και τις ιδέες  στο εποικοδόμημα. «Δεν καθορίζει η συνείδηση τη ζωή, αλλά η ζωή καθορίζει τη συνείδηση», (Η Γερμανική Ιδεολογία). Άρα η πραγματικότητα προηγείται οντολογικά της συνείδησης, της ιδέας. Και πραγματικότητα για τον Μαρξ δεν είναι το φυσικό περιβάλλον, ούτε η ανόργανη ύλη αλλά το οικονομικό περιβάλλον και οι οικονομικές σχέσεις.

Τα ιδεώδη

  Μπορεί οι ιδεαλιστές και οι υλιστές να διαφοροποιούνται στη βασική αρχή που διέπει τον κόσμο (Ιδέα vs Ύλη) ωστόσο και τα δυο φιλοσοφικά ρεύματα στοχεύουν στην ιδεώδη πορεία του ανθρώπου και στην οικοδόμηση της ιδανικής πολιτείας ή κοινωνίας. Δανείζονται και οι δυο θεωρίες έννοιες από το χώρο – οικογένεια της ιδέας για να αποδώσουν με ακρίβεια την εφαρμογή των θέσεών τους σε πρακτικό επίπεδο. Φράσεις όπως «τα ανθρωπιστικά ιδεώδη» και «τα ιδανικά της φυλής μας» κυριαρχούν στους λόγους των πολιτικών και των κοινωνιολόγων. Όσο και αν οι όροι Ιδεώδη και ιδανικά είναι ομόρριζοι και τείνουν να ταυτιστούν σημασιολογικά, δεν παύουν να χαρακτηρίζονται από εννοιολογικές μικροδιαφοροποιήσεις.

  Ειδικότερα ιδεώδες είναι «καθετί που αποτελεί πρότυπο αναφοράς ως προς την πολυποίκιλη ανθρώπινη δράση. Το ιδεώδες, δηλαδή, είναι το όριο, η κορύφωση της ανθρώπινης προσπάθειας, εκεί που πρέπει να τείνει διαρκώς ο άνθρωπος». Τι ιδεώδες είναι ο ανώτατος βαθμός τελειότητας και ολοκλήρωσης του ανθρώπου που μόνο το ανθρώπινο πνεύμα μπορεί να συλλάβει και να φανταστεί. Η ελευθερία, η κοινωνική δικαιοσύνη, η δημοκρατία, αλληλεγγύη και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συνιστούν μερικά από το πλήθος των ανθρωπιστικών ιδεωδών. Κάθε, όμως, ιδεώδες (πολιτικό, εθνικό, κοινωνικό) παραπέμπει συνειρμικά και στο αντίστοιχο ιδανικό.

Τα ιδανικά

  Ως ιδανικό, λοιπόν, ορίζεται κάθε «δημιούργημα του ανθρώπινου πνεύματος, που χαρακτηρίζεται για την αρτιότητα και την πληρότητα». Είναι ο απώτατος στόχος κάθε ανθρώπου, μιας κοινωνίας ή ενός Έθνους που προσπαθεί να πραγματώσει. Ετυμολογικά πηγάζει από το επίθετο «ιδανός» (ιδείν – οράω) που σημαίνει αυτόν που δεν έχει υλική υπόσταση αλλά υπάρχει μόνο σαν ιδέα. Ο ιδανός, δηλαδή, είναι ο ιδεώδης. Τα ιδανικά ανιχνεύονται ιστορικά σε όλους τους ανθρώπους και σε όλες τις κοινωνίες. Οι μορφές των ιδανικών (πολιτικά, εθνικά, ηθικά, ατομικά….) και η επιλογή τους ως προτεραιότητα είναι συνάρτηση της ατομικής κοσμοθεωρίας αλλά και της οργάνωσης κάθε κοινωνίας. Τα ιδανικά, δηλαδή, ενός πολίτη σε μια καπιταλιστική κοινωνία (καταναλωτισμός, υπηρέτηση του ατομικού συμφέροντος) είναι διαφορετικά από τα ιδανικά ενός πολίτη σε μια σοσιαλιστική ή κομμουνιστική κοινωνία (κοινωνική συνείδηση, συλλογικότητα, διεθνισμός).

  Τα ιδανικά, ως ιδεατοί στόχοι, νοηματοδοτούν την ανθρώπινη ύπαρξη, εξευγενίζουν τον άνθρωπο, ηθικοποιούν τον πρωτογονισμό του ανθρώπινου είδους, καλλιεργούν τον εσώτερο κόσμο και αποτελούν κίνητρο – πλοηγό σκέψης και δράσης (ατομικής και κοινωνικής). Επιπρόσθετα τα ιδανικά, ως ιδεατές καταστάσεις, προβιβάζουν σε αταξία την τελείωση του ανθρώπου, εμποδίζουν την εξωτερίκευση των ταπεινών παθών και ενεργοποιούν τα μέλη μιας κοινωνίας για την κατάκτηση και οικοδόμηση μιας άλλης, ποιοτικά ανώτερης ζωής. Δεν λείπουν, ωστόσο, από την ιστορία που οι λαοί ποδηγετούνται με την προβολή – επιβολή ιδανικών που φενακίζουν την ανθρώπινη σκέψη και εξυπηρετούν πολιτικές σκοπιμότητες ή εθνικιστικές βλέψεις. Τέλος στο επίπεδο της αισθητικής ιδανικό θεωρείται η αρμονία – ενότητα του υποκειμένου και αντικειμένου, ανθρώπου και κοινωνικού συνόλου μέσα από την ελεύθερη και ολόπλευρη ανάπτυξη των ανθρώπινων δημιουργικών δυνάμεων.

Η αντιφατικότητα των ιδεών

  Συμπερασματικά, η «εξουσία των ιδεών» είναι διάχυτη τόσο στο γλωσσικό μας κώδικα όσο και στην καθημερινότητά μας. Όσοι βιάστηκαν να αποδομήσουν τις ιδέες και να θριαμβολογήσουν για το «τέλος των ιδεολογιών»διαψεύστηκαν οικτρά. Άνθρωποι και κοινωνίες είναι δύσκολο να απελευθερωθούν από την «τυραννία» των ιδεών «οι ιδέες είναι αλυσίδες, από τις οποίες δεν μπορεί κανείς να απολυτρωθεί χωρίς να ραγίσει την καρδιά του», (Μαρξ). Γιατί οι ιδέες, όχι υποχρεωτικά με την Πλατωνική σημασία, συνιστούν πυρηνικό στοιχείο του ανθρώπου και τον συνοδεύουν σε κάθε βήμα και αναζήτησή του. Τον αφυπνίζουν αλλά και τον ποδηγετούν. Τον εμπνέουν αλλά και τον δεσμεύουν.

«Οι ιδέες δεν είναι μόνο εργαλεία γνώσης, αλλά κτητικές οντότητες. Οι ιδέες μας χειραγωγούν περισσότερο από ό,τι τις χειραγωγούμε εμείς» (Μορέν)

  Αυτή η αντιφατικότητα της λειτουργίας των ιδεών δεν αποτελεί εγγενές στοιχείο της φύσης τους αλλά προσδιορίζεται από την εποχή, τα προβλήματα και τα αδιέξοδα που βιώνουν οι άνθρωποι. «Σήμερα οι ιδέες αντιμετωπίζονται με μια βαρύθυμη σοβαρότητα. Μόλις παρουσιάζεται κάποια, αντιμετωπίζεται είτε ως έτοιμη συνταγή που θα γιατρέψει την κοινωνία είτε ως δηλητήριο που θα την καταστρέψει. Όλα τα αμφίθυμα γνωρίσματα της υποταγής εκδηλώνονται στη στάση που τηρείται απέναντι στις ιδέες. Οι άνθρωποι ποθούν να υποταχθούν σ’ αυτές ή να εξεγερθούν εναντίον τους, σαν να ήταν Θεοί…. όποιος τις διατυπώνει αντιμετωπίζεται ως προφήτης ή ως αιρετικός. Αυτή η αντιμετώπιση των ιδεών μόνο ως ετυμηγοριών…. Χαρακτηρίζει τον εξασθενημένο άνθρωπο της σημερινής εποχής…», (από δημοσίευμα).

  Χρειάζεται, λοιπόν, αυτογνωσία και διάθεση για υπέρβαση των αρνητικών συναισθημάτων για να μπορεί ο καθένας να νιώθει «πολίτης εις των ιδεών την πόλι», (Κ. Καβάφης, «Το πρώτο σκαλί»).

«Οι ιδέες είναι σπουδαία βέλη, αλλά πρέπει να υπάρχει και τόξο»

(Bill Moyers)

 ***Το κείμενο αλιεύθηκε από το βιβλίο  ΙΔΕΟπολις