Το δεσποτάτο των “Ιδεών” και ο ρόλος του στην ιστορική εξέλιξη

             *Γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος, Blog "ΙΔΕΟπολις"        

                      * Πολίτης  “εις των Ιδεών την Πόλιν”                         

          «Οι ιδέες δεν είναι μόνο εργαλεία γνώσης, αλλά κτητικές οντότητες. Οι ιδέες μας χειραγωγούν περισσότερο από ό,τι τις χειραγωγούμε εμείς» (Μορέν)

        Ο Όμηρος θεωρούσε πως ένα από τα “επιτεύγματα” του πολυμήχανου Οδυσσέα κατά την δεκαετή πορεία του-περιπλάνηση από την Τροία στην Ιθάκη ήταν και το «Πολλών δ΄ ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω» (γνώρισε πόλεις-πολιτείες-χώρες πολλές και έμαθε τη βουλή, σκέψη, το φρόνημα, τις ιδέες πολλών ανθρώπων).

            Ο Καβάφης  θεωρούσε την ένταξη εις «Των Ιδεών την Πόλιν» ως αναγκαία προϋπόθεση  για την αναγνώριση και αποδοχή του ως ποιητή. Με άλλα λόγια ο ποιητής υποστήριζε και πρόβαλε εμφαντικά το ρόλο των Ιδεών στη ζωή των ανθρώπων και των κοινωνιών.

           Ωστόσο κάποιοι άλλοι διατείνονται πως ο πρωταγωνιστής στη ζωή και στην εξέλιξη μιας κοινωνίας δεν είναι οι Ιδέες αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος ως “παραγωγός ιδεών”. Κι αυτό γιατί οι Ιδέες ως άυλες κατασκευές λαμβάνουν νόημα και περιεχόμενο από τον κατασκευαστή-εμπνευστή τους, τον άνθρωπο. Σχετικά ο Καζαντζάκης  τονίζει:

             «Δεν υπάρχουν ιδέες, υπάρχουν μονάχα άνθρωποι που κουβαλούν ιδέες, κι αυτές παίρνουν το μπόι του ανθρώπου που τις κουβαλάει».

 

            Αναζητώντας το γενεαλογικό δέντρο των Ιδεών είναι δύσκολο να μην σταθούμε στον Πλάτωνα και στη γνωστή θεωρία του “Περί Ιδεών”.

      Αυτή συμπυκνώνει τις επί μέρους θεωρίες που ανέπτυξαν προγενέστεροι του Πλάτωνα, όπως: ο Σωκράτης, οι Πυθαγόρειοι, οι Ελεάτες (Παρμενίδης). Ο Πλατωνικός ιδεαλισμός αναγνωρίζει την τέλεια – μοναδική ύπαρξη μόνο στο νοητό κόσμο, ενώ στον υλικό βλέπει μόνο θαμπό το είδωλο του κόσμου των ιδεών. Αυτές είναι άφθαρτες, αιώνιες και η αιτία όλων. Γίνονται αντιληπτές μόνο με τη νόηση, ως ανάμνηση. Η ψυχή, δηλαδή, βλέποντας τα αισθητά θυμάται με τη νόηση τις ιδέες.

    Σχετικά με το περιεχόμενο και τη θέση των ιδεών στο Πλατωνικό σύστημα ο Τσέλλερ – Νέστλε γράφει «Οι ιδέες έχουν τριπλή σημασία: Οντολογική, Τελεολογική και Λογική. Η οντολογική τους σημασία συνίσταται στο ότι παριστάνουν το πραγματικό είναι, το καθαυτό (την ουσία, το όντως ον) των όντων. Η τελολογική σημασία υποδηλώνει πως κάθε τι που γίνεται έχει το σκοπό του σε ένα ον, ακόμα και η ανθρώπινη ενέργεια. Η λογική σημασία μας κάνει ικανούς να βάλουμε τάξη στο χάος των καθέκαστα…. να καταλάβουμε το όμοιο, να ξεχωρίσουμε το ανόμοιο, να νιώσουμε την ενότητα μέσα στην πολλαπλότητα», (Ιστορία της Ελληνικής φιλοσοφίας).

      Χαρακτηριστική είναι η θέση που κατέχει ο Πλάτων στον πίνακα του Ραφαήλ «Η σχολή των Αθηνών», που με σηκωμένο χέρι δείχνει ψηλά τον υπεραισθητό κόσμο των ιδεών και την αιώνια πατρίδα της ψυχής. 

                            

      Ιστορικά είναι τέτοια η θέση και η επίδραση των Ιδεών που πάνω τους θεμελιώθηκαν δύο φιλοσοφικές σχολές-και όχι μόνον-που έμελλε να επηρεάσουν καταλυτικά την πορεία του κόσμου (πολιτική, πολιτισμός, φιλοσοφία…). Κι αυτές δεν είναι άλλες από τον Ιδεαλισμό και τον Υλισμό:

    Σύμφωνα με τον Ιδεαλισμό (από το γαλλικό idealisme) η πρώτη αρχή είναι το πνεύμα, η συνείδηση, η νόηση, δηλαδή οι ιδέες. Αυτές καθορίζουν την ιστορική εξέλιξη και την πορεία του πολιτισμού. Οι ιδέες είναι οι ρυθμιστικές αρχές του κόσμου και η βάση του ιστορικού οικοδομήματος. Οι αλλαγές που επιτελούνται στο επίπεδο των ιδεών προκαλούν αντίστοιχες αλλαγές και στα άλλα επίπεδα της υλικής ζωής. Ο ιδεαλισμός αποσυνδέει την ολοκλήρωση του ανθρώπου και την ιστορική πρόοδο από κάθε υλικό στοιχείο ή δύναμη (αγαθά, οικονομία….). Γενικότερα, η ιδεαλιστική αντίληψη της ιστορίας πρεσβεύει πως η εξέλιξη της κοινωνίας πραγματώνεται είτε με τη δράση της «απόλυτης ιδέας» είτε με τη συνδρομή του «παγκόσμιου πνεύματος». Έχουμε, δηλαδή, σύμφωνα με τον ιδεαλισμό την πανεξουσία – παντοκρατορία των ιδεών, την Ιδεοκρατία. 

 

    Στην αντίπερα όχθη ο Υλισμός ως φιλοσοφική θεωρία θεωρεί την ύλη ως αρχή του κόσμου, ως το γεννήτορα όλων, ενώ το πνεύμα και η συνείδηση είναι παράγωγά της. Πρεσβεύει, επίσης, ότι ο κόσμος είναι υλικός, υπάρχει αντικειμενικά έξω και ανεξάρτητα από τη συνείδηση. Η ύλη είναι το πρωτεύον και όλα τα άλλα είναι αντανακλάσεις αυτής. Κύριος εκφραστής του υλισμού – πέραν των προσωκρατικών, του Δημόκριτου, του Βάκωνα, του Καρτέσιου και του Χομπς – είναι ο Μαρξ και ο Ένγκελς. Οι τελευταίοι είναι οι εκφραστές του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού. Σύμφωνα με αυτόν ο εξωτερικός κόσμος αποτελείται από την ύλη που βρίσκεται σε διαρκή κίνηση και μετασχηματίζεται από τη μια μορφή στην άλλη. Αντίθετα η ανθρώπινη συνείδηση και τα γεννήματά της είναι προϊόντα της ύλης που συνιστά το πρωταρχικό στοιχείο της ζωής και του κόσμου.

 Οι ιδέες (θέμα *ιδ < είδον < οράω-ώ), λοιπόν, και τα γλωσσικά παράγωγά τους, όπως η ιδεολογία, το ιδεολόγημα, οι  ιδεοληψίες, ο ιδεαλισμός και τα ιδεώδη συνθέτουν την τοιχογραφία τόσο των σύγχρονων κοινωνιών όσο και του σημερινού.

   Κυρίαρχος όρος μεταξύ όλων αυτών των εννοιολογικά συγγενών λέξεων είναι η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ  που ιστορικά ταυτίστηκε με επαναστάσεις, φιλοσοφικά ρεύματα, πολιτικά κόμματα και ατομικές στάσεις ζωής. Όσο κι αν οι ορισμοί «περιορίζουν» το βάθος και το πλάτος μιας έννοιας, προκειμένου για τον όρο Ιδεολογία απαιτείται ένας στοιχειώδης ορισμός. 

   Ιδεολογία, λοιπόν, σύμφωνα με τους λεξικογράφους «είναι μια κοσμοαντίληψη, ένα συστηματοποιημένο σύνολο ιδεών, κρίσεων και επιχειρημάτων, μύθων, συμβόλων, δογμάτων και αναπαραστάσεων που παρέχει ολιστικές ερμηνείες για την κατανόηση και προσδιορισμό της πραγματικότητας που μας περιβάλλει». Γεννήτορας του όρου θεωρείται ο κόμης Antoine Destutt de Tracy στα τέλη του 18^ου αιώνα, όταν προσπάθησε να ορίσει μια «επιστήμη των ιδεών».

    Η ιδεολογία γενικότερα διαμορφώνει καταλυτικά το «πολιτικό είναι» του ατόμου και εξ αυτού του γεγονότος προδιαγράφει και την πολιτική του δράση. 

 

   Κι ενώ ο ρόλος των Ιδεών και των Ιδεολογιών έχει καταγραφεί ιστορικά ως πολύ σημαντικός στις μέρες μας η  πολιτική και ιδεολογική “αλλαξοπιστία” του κ. Α. Λοβέρδου (προσχώρηση στη ΝΔ) και μία δήλωση του Πρωθυπουργού κ. Μητσοτάκη τείνουν να ακυρώσουν και να διαψεύσουν όσα μέχρι πρότινος γνωρίζαμε για το ρόλο των Ιδεών και των Ιδεολογιών στη ζωή μας και στο “Πολιτικό Γίγνεσθαι”

          “ότι είμαστε η παράταξη που πηγαίνει πέρα από τις «ετικέτες» του κέντρου, της δεξιάς, της αριστεράς” (Κ. Μητσοτάκης).

          Ίσως η παραπάνω δήλωση του πρωθυπουργού να συνιστά και μία λογική-ιδεολογική κάλυψη της προσχώρησης του κ. Λοβέρδου στη ΝΔ και ίσως-ίσως κι άλλων που μπορεί να ακολουθήσουν.  Κι αυτό γιατί φαίνεται πως ο πρωθυπουργός ασπάζεται απόλυτα τη θέση του Ιονέσκου:     

           «Οι ιδεολογίες μάς χωρίζουν. Τα όνειρα και οι αγωνίες μάς ενώνουν».

           Διαβάζοντας όλα τα παραπάνω ή ακούγοντας τα επιχειρήματα των κομματικών επιτελείων νιώθεις πως πράγματι βρισκόμαστε στο περιλάλητο «Τέλος των Ιδεολογιών». Η απόλυτη δικαίωση του Φράνσις Φουκουγιάμα.

         Φαίνεται πως περάσαμε την «δικτατορία των ιδεολογιών» και των πάσης φύσεως –ισμών στη βαρβαρότητα και στη δικτατορία του «Ιδεολογικού κενού».  

           Πώς μπορούμε, όμως, ως πολιτικά υποκείμενα να απαλλαγούμε τόσο εύκολα από τα “δεσμά” των ιδεών και των Ιδεολογιών χωρίς να ματώσουμε;

       «οι ιδέες είναι αλυσίδες, από τις οποίες δεν μπορεί κανείς να απολυτρωθεί χωρίς να ραγίσει την καρδιά του»  (Μαρξ).

       Χρειάζεται, λοιπόν, πολιτική αυτογνωσία και γενναιότητα, ιδεολογική πυξίδα και καθαρότητα όχι μόνον  για να μπορεί ο καθένας να νιώθει «πολίτης εις των ιδεών την πόλι», (Κ. Καβάφης, «Το πρώτο σκαλί»), αλλά και να αντιληφθεί πως:

     «Οι ιδέες είναι σπουδαία βέλη, αλλά πρέπει να υπάρχει και τόξο» (Bill Moyers)

 

^­       &Το παραπάνω κείμενο αλιεύτηκε από σχετικό κείμενο του βιβλίου μου «ΙΔΕΟπολις» με τις αναγκαίες προσαρμογές και την απαραίτητη επικαιροποίηση  στα σημερινά πολιτικά τεκταινόμενα.

 

 

^­