Η “Ηθική” της Αντιγόνης και το “Δίκαιο” του Κρέοντα

          *Γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος, Blog "ΙΔΕΟπολις"

        «Ήδ’ εστίν η σώζουσα και ταύτης επιπλέοντες ορθής τους φίλους ποιούμεθα»¹(Κρέων)

          & Ένα σχόλιο στην “ΑΝΤΙΓΟΝΗ” του Σοφοκλή, όπως την σκηνοθέτησε-ανέγνωσε ο Γερμανός σκηνοθέτης Ούλριχ Ράσε (Επίδαυρος 2025) 

                * Το "δίκαιο" της ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ και η "Εξουσία " του ΚΡΈΟΝΤΑ

          Το όνομα ΚΡΕΩΝ ίσως είναι από τα λίγα, αν όχι το μοναδικό, από τα πρόσωπα-πρωταγωνιστές της αρχαίας τραγωδίας που το συνοδεύουν  επίθετα και χαρακτηρισμοί με αρνητικό περιεχόμενο.
        Υπηρετώντας ως καθηγητής σε Λύκειο άκουσα πολλές φορές τους μαθητές μου να αποκαλούν "Κρέοντα" κάθε καθηγητή που τον διέκρινε η ακραία σοβαρότητα και αυστηρότητα.
         Ως μαθητής διδάχτηκα την τραγωδία "ΑΝΤΙΓΟΝΗ" του Σοφοκλή με τον γνωστό και σχηματοποιημένο μανιχαϊσμό του τύπου: Η επαναστάτρια ΑΝΤΙΓΌΝΗ και ο αυταρχικός βασιλιάς - Εξουσία ΚΡΕΩΝ. Αυτός ο μανιχαϊστικός τρόπος διδασκαλίας και οι παραπάνω χαρακτηρισμοί παραπέμπουν στο γνωστό γουέστερν "Ο καλός,  ο κακός και ο άσχημος".
         Ακόμη και στην περίοδο της Χούντας του 1967 οι καθηγητές υποχρεωμένοι να εκφωνούν κάποιους λόγους προς φρονηματισμό των μαθητών χρησιμοποιούσαν ως θετικό πρότυπο την "αντιστασιακή" ΑΝΤΙΓΟΝΗ και ως αρνητικό πρότυπο τον αυταρχικό ΚΡΈΟΝΤΑ. Τι τραγική ειρωνεία επί Χούντας να ακούς δεκάρικους λόγους για τον αυταρχισμό του ΚΡΈΟΝΤΑ!.
           Διδάσκοντας ως καθηγητής την τραγωδία "ΑΝΤΙΓΟΝΗ" στη Β' Λυκείου αρχές του 2000 ποτέ δεν ολίσθησα στην σχηματική ανάλυση η "καλή-επαναστάτρια ΑΝΤΙΓΟΝΗ" και ο "κακός-αυταρχικός ΚΡΕΩΝ". Ποτέ δεν δέχθηκα ως ερμηνευτικό πλαίσιο πως ο Σοφοκλής αναπτύσσει μόνο τη σύγκρουση "Εθιμικού-άγραφου Νόμου με το Γραπτό Δίκαιο". Ποτέ δεν υιοθέτησα την άποψη-θέση πως ο Σοφοκλής φιλοτέχνησε δύο πρωταγωνιστές για να καταγγείλει τους νόμους-δίκαιο της Πόλης μπροστά στο παραδοσιακό οικογενειακό δίκαιο. Αυτές οι απλουστεύσεις απαξιώνουν και αδικούν τον αγώνα του ιστορικού ανθρώπου να ορίσει αυτός τη μοίρα του εαυτού του και της Πόλης και όχι η άγνωστη θεϊκή βούληση.
             Εξάλλου την ίδια  εποχή με το κίνημα των σοφιστών και με τη μετάβαση από τον «Μύθο στο Λό» κυριαρχεί η θέση του Πρωταγόρα "Πάντων Χρημάτων Μέτρον Άνθρωπος". Ο άνθρωπος καθίσταται ο ρυθμιστής στα της πόλεως που ως οντότητα προηγείται οντολογικά και αξιολογικά από το Άτομο ως βιολογική μονάδα. Η πόλη πλέον καθίσταται το καθοριστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώνεται το άτομο που οφείλει να ευθυγραμμίζεται με την υπεράσπιση του κοινού συμφέροντος, ακόμη και όταν το ατομικό συμφέρον και η οικογενειακή ηθική προσβάλλονται από αυτό (κοινό συμφέρον).
           Με βάση αυτό το ερμηνευτικό πλαίσιο δίδασκα την "ΑΝΤΙΓΟΝΗ" βλέποντας με συμπάθεια τα επιχειρήματα του ΚΡΕΟΝΤΑ, ιδιαίτερα στο κομμάτι των "προγραμματικών" του δηλώσεων. Σε αυτές τις διακηρυγμένες θέσεις του ΚΡΈΟΝΤΑ είναι δύσκολο να αντιτείνει κάποιος κάτι διαφορετικό. Ο προδότης Πολυνείκης, όπως και κάθε προδότης σε όλες τις εποχές, την ίδια μεταχείριση θα είχε. Οι αρχαίες γραπτές πηγές είναι γεμάτες από την τιμωρία των προδοτών.
         Βέβαια οι παραπάνω θέσεις μου αντιμετωπίζονταν με ειρωνεία κι έναν υπόρρητο χλευασμό από τους συναδέλφους μου. Αυτό φυσικά δεν λειτούργησε και ως ανάχωμα στη διδασκαλία-ερμηνεία της "ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ".
          Το παραπάνω ερμηνευτικό πλαίσιο της “ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ” το δημοσίευσα και σε κάποια περιοδικά αντιμετωπίζοντας βέβαια και τα ανάλογα αρνητικά ή και απαξιωτικά σχόλια και κριτικές. Δεν είναι εύκολο να πας ενάντια σε κάποια ερμηνευτικά στερεοτυπικά καλούπια.
          Και να στα Επιδαύρια του 2025 (27-29/6) η παγκόσμια πρεμιέρα της παράστασης της “ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ” του Σοφοκλή σε σκηνοθεσία του Γερμανού σκηνοθέτη Ούλριχ Ράσε προκάλεσε εντύπωση και εισέπραξε θετικά σχόλια από το σύνολο του τύπου (έντυπου και ηλεκτρονικού).

            Ξαφνικά, δηλαδή, όλοι (κριτικοί και μη) είδαν με συμπάθεια την παράσταση του Ράσε αλλά και το ιδεολογικό της περίβλημα (δεν ξέρω βέβαια αν την ίδια παράσταση την σκηνοθετούσε Έλληνας, ποιες θα ήταν οι κριτικές). Ο Ράσε με την παράσταση στην Επίδαυρο όσο και με κάποιο σημείωμα θέσεων για το Ιδεολογικό υπόβαθρο της τραγωδίας φαίνεται να φωτίζει τη δράση και τα λόγια του Κρέοντα με άλλη ματιά, μακριά από τα μονότονα και στερεοτυπικά δοξαστικά της ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ και τα εύκολα κατηγορώ εναντίον του ΚΡEΟΝΤΑ.

       «Παρόλο που κατανοώ τη στάση της Αντιγόνης, ωστόσο κρίνω ότι έχει ενδιαφέρον να αφουγκραστούμε και τα επιχειρήματα του Κρέοντα και να δούμε πώς μπορούμε να ισορροπήσουμε τις δυο θέσεις μεταξύ τους. Δεν παίρνω τη θέση κανενός απολυταρχικού ηγέτη, όπως ο Κρέοντας. Αυτό που πρεσβεύω είναι ότι θα πρέπει, ως κοινωνία, να βρούμε τα κοινά μας στοιχεία. Να επικοινωνούμε, να συζητάμε, να βρίσκουμε απαντήσεις στα φλέγοντα ερωτήματα που υπάρχουν στην εποχή μας. Αυτό που έχουμε απωλέσει είναι ότι πλέον δεν ακούμε ο ένας τον άλλον…” κι αλλού «…Η Αντιγόνη, όπως γνωρίζουμε, είναι η ηρωίδα του έργου. Η δύναμη και η αντίστασή της απέναντι στην εξουσία είναι αξιοθαύμαστες. Αλλά μήπως δεν ζούμε σήμερα σε μια κοινωνία όπου είναι πανεύκολο για όλους να παριστάνουν τις ηρωίδες ή τους ήρωες, να μιλούν και να πράττουν με τα δικά τους μέτρα και σταθμά; Μήπως πολλές φορές ξεχνάμε ότι αποστολή του Κρέοντα ως βασιλιά είναι να υπερασπίζεται το κράτος και τους νόμους; Πιστεύω ότι είναι σημαντικό να ρίξουμε μια ματιά στον βασιλιά και στα επιχειρήματά του, που διατυπώνονται τόσο εύστοχα από τον Σοφοκλή... Όπως ξέρουν καλά οι Έλληνες, η δημοκρατία είναι μια κατάκτηση που σφυρηλατήθηκε μέσα στους αιώνες, θεμελιωμένη σε ατομικές ελευθερίες αλλά και υποχρεώσεις. Στην Αντιγόνη, ο Κρέων είναι εκείνος που υπερασπίζεται αυτό το πολίτευμα. Έστω κι αν τελικά ακολουθεί εσφαλμένη πορεία...» (συνέντευξη Ράσε)
          Γενικά η παράσταση του Ράσε δικαιώνει, έστω κι αργά, τον "αυταρχικό" ΚΡEΟΝΤΑ. Ίσως ο Ράσε, αν μπορούσε, θα άλλαζε και τον τίτλο της τραγωδίας.
        Ωστόσο, το περίεργο είναι το πλήθος των εγκωμιαστικών σχολίων και κριτικών προς την παράσταση και προς την συμπάθεια του σκηνοθέτη προς τον ΚΡΕΟΝΤΑ.
         Αλήθεια οι κριτικοί πρώτη φορά είδαν, άκουσαν ή διάβασαν πως το παραδοσιακό ανάθεμα στον αυταρχικό ΚΡEΟΝΤΑ δεν συνιστά κατ' ανάγκην και την πιο σωστή ερμηνεία της Τραγωδίας; Δεν είχαν διαβάσει πως παραδοσιακά η γερμανική σχολή σκέψης ήταν με το μέρος του ΚΡEΟΝΤΑ; Δεν γνώριζαν πως η σύγκρουση ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ και ΚΡEΟΝΤΑ δεν αποτυπώνει τίποτα άλλο παρά το πέρασμα από τη Φυλετική στην Πολιτική κοινωνία;
       Προς επίρρωση όλων των παραπάνω (η αποκατάσταση του ΚΡΈΟΝΤΑ) παραθέτω το παρακάτω άρθρο μου που αναρτήθηκε στο Blog μου "ΙΔΕΟπολις" (14/4/  2021)με τίτλο «Αντιγόνη vs Κρέων: Πολιτικές αναφορές) και συνιστά την επιτομή της διδασκαλίας μου στη σχολική τάξη στις αρχές του 2000, όταν και μόνον η ιδέα να βρεις ή να πεις έναν καλό λόγο και για τον ΚΡEΟΝΤΑ συνιστούσε ανοσιούργημα και προσβολή του Σοφοκλή.
                   Δυστυχώς έτσι προχωρά ο κόσμος και στον τομέα αυτό.... 

                                              Το Άρθρο- Blog "ΙΔΕΟπολις"

             * Η  "Αντιγόνη" του Σοφοκλή - ως η κατεξοχήν  πολιτική τραγωδία - δεν χωρά σε μανιχαϊστικά ερμηνευτικά σχήματα τoυ τύπου "Η επαναστάτρια Αντιγόνη και ο αυταρχικός Κρέων". Αυτοί οι χαρακτηρισμοί αδικούν τόσο την τραγωδία όσο και την δική μας κριτική. 

        ** Ο Σοφοκλής δεν ηθικολογεί. Απλά δίνει με έναν ξεχωριστό τρόπο την μετάβαση από την φυλετική κοινωνία (δεσμοί αίματος) στην πολιτική κοινωνία (κυριαρχία του λόγου). Όλα τα άλλα είναι απομεινάρια της σχολικής διδασκαλίας της τραγωδίας και των υβριστών του Ορθολογισμού. Σίγουρα η "Ύβρις" παραμονεύει.

     *** Η ανάλυση που ακολουθεί δεν διεκδικεί το αλάθητο, αλλά σίγουρα βοηθά να δούμε διαφορετικά το μήνυμα της τραγωδίας και ιδιαίτερα την πολιτική ταυτότητα των πρωταγωνιστών (Αντιγόνη-Κρέων). 

    Κάθε φορά που οι αμφισβητίες της κρατικής εξουσίας αρνούνται να πειθαρχήσουν και στο δίκαιο που απορρέει από αυτήν οι θεωρητικοί της πολιτικής συμπεριφοράς καταφεύγουν στις απαρχές αυτού του φαινομένου, όπως αυτό αναδείχτηκε από το φιλοσοφικό λόγο και τις συγκρούσεις των ηρώων στις τραγωδίες. Κι αυτό γιατί τόσο οι φιλόσοφοι – και ιδιαίτερα οι σοφιστές – όσο και οι τραγωδοί κατόρθωσαν να «παγιδεύσουν» τα διαχρονικά θέματα όχι μόνον της πολιτικής κοινωνίας αλλά και της ανθρώπινης ζωής.

   Όσο κι αν η δημοκρατία απέκτησε στις μέρες μας παγκόσμιες διαστάσεις και όλοι ομνύουν στο όνομά της, εντούτοις δεν απουσιάζουν και οι ενστάσεις ή και οι διαφωνίες για το κύρος της εξουσίας και για τις προϋποθέσεις απονομιμοποίησής της και πολιτικής ανυπακοής. Σε κάθε εποχή υφέρπει μία πάλη ανάμεσα στο παλιό (συντηρητικό) και στο νέο (προοδευτικό).

  Η κατάχρηση της εξουσίας, η αλαζονεία του ανθρώπου και η σύγκρουση ανάμεσα στη βία του κράτους και στην ελεύθερη βούληση του πολίτη – ως στοιχείου αυτοπροσδιορισμού – είναι το κληροδότημα των αρχαίων τραγωδιών. Κληροδότημα που καθορίζει και σήμερα τους αξιολογικούς και ερμηνευτικούς μας κώδικες για θέματα που ταλανίζουν τις σύγχρονες πολιτικές κοινωνίες. Ένα από τα θέματα είναι και το κριτήριο με το οποίο αποτιμάται η ανθρώπινη πράξη. Δηλαδή με το κριτήριο της νομιμότητας (δίκαιο της εξουσίας) ή της ηθικότητας(η ηθική ως έκφραση της θεϊκής βούλησης) πρέπει να αξιολογούνται οι ανθρώπινες πράξεις; Το χρέος προς το σύνολο – κράτος είναι αξιολογικά υπέρτερο από το χρέος προς το άτομο; Διαχρονικά ερωτήματα και διλήμματα. 

                                              Η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή

  Η τραγωδία του Σοφοκλή «Αντιγόνη» αποτελεί μέχρι και σήμερα ένα από τα δημοφιλέστερα έργα του αρχαίου λόγου και χρησιμοποιήθηκε όσο κανένα άλλο κείμενο για να καταγγελθεί από τη μία πλευρά η αυταρχικότητα της εξουσίας (Κρέων) κι από την άλλη να προβληθεί η αξία της ανυπακοής (Αντιγόνη) απέναντι στην κρατική εξουσία. Παρουσιάστηκε κι ερμηνεύτηκε η στάση της Αντιγόνης ως πράξη δημοκρατική και επαναστατική και έγινε σύμβολο αγωνιστικότητας.

   Η σύγκρουση Κρέοντα και Αντιγόνης παραπέμπει στην αιώνια σύγκρουση των δύο όρων του διωνύμου Άτομο – Αυταρχικό κράτος. Το άτομο διεκδικεί το δικαίωμα της αυτονομίας και της ελεύθερης βούλησης απέναντι στη δύναμη και τη θεσμοποιημένη βία του Κράτους. Υποστηρίζεται πως η τραγωδία «Αντιγόνη» εμπερικλείει όλη την επιχειρηματολογία για το δίκαιο της «Ηθικότητας» μιας πράξης (Αντιγόνη – ταφή νεκρού) και για το δίκαιο μιας νόμιμης πράξης (Διαταγή Κρέοντα) αλλά όχι και υποχρεωτικά ηθικής.

   Όλες οι παραπάνω ερμηνείες οδήγησαν σε ανεπίτρεπτες ή αυθαίρετες γενικεύσεις με αποτέλεσμα στη συνείδηση του μέσου αναγνώστη να λειτουργεί το σχήμα: Αντιγόνη, η γυναίκα ηρωίδα (η καλή) και Κρέων, ο κακός… Η ιδεολογική εκμετάλλευση πολλών τραγωδιών οδηγεί αναπόφευκτα σε ερμηνευτικές αυθαιρεσίες και ακρότητες κατατάσσοντας άλλους ήρωες των τραγωδιών στο πάνθεο των ιδεολογικά προοδευτικών – επαναστατών (Προμηθέας – Αντιγόνη) κι άλλους στο χώρο των συντηρητικών (Κρέων). 

    Ωστόσο απέναντι στην τραγωδία – είτε ως αναγνώστες είτε ως θεατές – πρέπει να στεκόμαστε με έναν υψηλού επιπέδου θεωρητικό εξοπλισμό απαλλαγμένο από ερμηνευτικές απολυτότητες και μανιχαϊσμούς. Οι τραγωδίες ήταν και παραμένουν διδάγματα ηθικής πολιτικής και βιοθεωρίας με σκοπό το φρονηματισμό των πολιτών.

                                           Νομιμότητα vs  Ηθικότητα

    Ειδικότερα η τραγωδία «Αντιγόνη» είναι ένα έργο τέλεια ζυγισμένο ανάμεσα σε ένα Κρέοντα που αντιπροσώπευε την ορθολογιστική σκέψη του ηγεμόνα για την αδιασάλευτη τάξη της πόλης και μια Αντιγόνη με πίστη ακλόνητη στην παραδοσιακή ηθική. Δομικό στοιχείο της τραγωδίας αλλά και αφετηριακό σημείο της δράσης είναι αναμφισβήτητα το κήρυγμα – διαταγή του Κρέοντα (Στίχ. 195-211, απαγόρευση ταφής του Πολυνείκη: «εάν δ’ αυτόν άθαπτον δέμας και εδεστόν προς οιωνών και προς κυνών αικισθέντ’ ιδείν»²). Απέναντι στο κήρυγμα αυτοπροσδιορίζονται όλοι οι ήρωες, τόσο σε ηθικό όσο και σε ιδεολογικό – πολιτικό επίπεδο. 

    Οι βασικοί ήρωες, Αντιγόνη και Κρέων, συγκρούονται και οχυρώνονται με φανατισμό στις δικές τους αλήθειες – θέσεις. Ωστόσο, η κορυφαία σύγκρουση επιτελείται στους στίχους 441-523 που θεωρούνται μνημείο λόγου – επιχειρηματολογίας: «Και φημί δράσαι… λέγειν θ’ ά βούλεται». Μέσα από τη σύγκρουση αυτή αναδύονται όχι μόνο οι δύο διαφορετικοί χαρακτήρες αλλά περισσότερο η ιδεολογία των δύο πρωταγωνιστών του έργου.

    Η μεν Αντιγόνη υπερασπίζεται με πάθος τους άγραφους νόμους και το εθιμικό δίκαιο. Με το ίδιο πάθος ο Κρέοντας υπερασπίζεται τους γραπτούς νόμους και το ανθρώπινο δίκαιο. Η Αντιγόνη μάχεται για τους αιώνιους ηθικούς νόμους, ενώ ο Κρέοντας για την ανθρώπινη νομιμότητα. Γενικά ο διάλογος των δύο ηρώων αισθητοποιεί τον εγκλωβισμό και των δύο σε απόλυτες θέσεις, στοιχείο που τους οδηγεί στην Ύβρη. Δεν είναι τυχαίο ότι το τέλος της τραγωδίας βρίσκει και τους δύο ηττημένους.

    Η Αντιγόνη φαίνεται να κερδίζει τις εντυπώσεις και την συμπάθεια με την τόλμη της και την αποφασιστικότητά της, αν λάβουμε υπόψη και τη θέση της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα. Προσωποποιεί με την στάση της την αντίσταση στην εξουσία. Από την άλλη πλευρά, όμως, και ο Κρέοντας – όσο κι αν φαίνεται σκληρός και πείσμων – εντυπωσιάζει με την καθαρότητα των θέσεών του και με την αποφασιστικότητα στην υπεράσπιση του ανθρώπου, ως υποκειμένου της ιστορίας. Κάπου μάς παραπέμπει στο «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» του Πρωταγόρα.

    Έχουμε την αιώνια σύγκρουση ανάμεσα στην Ηθικότητα και στη Νομιμότητα μιας πράξης και στο δίλημμα, αν μία πράξη νόμιμη είναι και ηθική. 

 

                            Το δίκαιο του Ατόμου vs Το δίκαιο της Πόλης

  Βέβαια, ο Σοφοκλής μέσα από τη σύγκρουση των δύο ηρώων δεν ήθελε να μοιράσει τους ρόλους του τύπου «ο καλός» και «ο κακός», γιατί αυτό θα αναιρούσε την ίδια την ποιότητα της τραγωδίας. Η Αντιγόνη υπερασπίζεται με πάθος τα δικαιώματα του νεκρού αδελφού της, ενώ ο Κρέων το δίκαιο της πόλης. Δύσκολα θα μπορούσε να κατηγορήσει κάποιος τον Κρέοντα για τη σταθερή εμμονή του στο ανθρώπινο δίκαιο και στο συλλογικό συμφέρον (πατρίδα).

       «Άλλ’ όστις εύνους τήδε τη πόλει, θανών και ζων ομοίως εξ εμού τιμήσεται»³ (Στίχοι 210-211)

          Ο χαρακτηρισμός της Αντιγόνης ως επαναστάτριας και προοδευτικής είναι μάλλον προϊόν λανθασμένης ερμηνείας της τραγωδίας. Αν κάποιος δικαιούται να χαρακτηριστεί προοδευτικός αυτός είναι ο Κρέοντας, γιατί είναι αυτός που εμφανίζεται πιστός όχι σε μια ασαφή θεϊκή θέληση – βούληση αλλά στους νόμους και στο δίκαιο του ανθρώπινου νου και της πόλης.

   Ο Κρέων εκπροσωπεί την ώριμη φάση οργάνωσης της «πολιτικής κοινωνίας», ενώ η Αντιγόνη προβάλλει ως συντηρητικό κατάλοιπο μιας πρωτόγονης και φυλετικής κοινωνίας (δεσμοί αίματος). Ο Κρέων μυθοποιεί και προσωποποιεί τον ορθό λόγο, ενώ η Αντιγόνη τις πρωτόγονες δυνάμεις και τις διάφορες θεϊκές και μυστικιστικές δοξασίες «άγραπτα κασφαλή θεών» (Στίχ. 452). Ο Κρέων εκπροσωπεί το πέρασμα από το Μύθο στο Λόγο, ενώ η Αντιγόνη τη στενοκέφαλη εμμονή της σε παρωχημένες μορφές ερμηνείας του κόσμου.

Την πρόοδο, την εξέλιξη και τον πολιτισμό τον εκπροσωπεί η ανθρώπινη λογική, ενώ το παρελθόν και τη στασιμότητα οι θεϊκές δοξασίες. Η υποταγή στη θεϊκή βούληση συνιστά μία παραίτηση από το δικαίωμα του ανθρώπου να ορίσει αυτός τα όρια και τους όρους – κανόνες της κοινωνικής συμβίωσης. Το ανθρώπινο δίκαιο και ο ανθρώπινος νόμος ως προσπάθεια αυτοπροσδιορισμού και αυτορρύθμισης της κοινωνίας (αυτόνομη κοινωνία) αποτελούσε για τις παραδοσιακές – συντηρητικές κοινωνίες «ύβρη».

     Ο Κρέων, ως φορέας του νέου κόσμου, αγωνίζεται σε πολλά επίπεδα και μάχεται το παλιό που βρυχάται. Η δημοκρατική Αθήνα είναι μία πραγματικότητα που οι συντηρητικοί δεν θέλουν να αποδεχτούν.

     Ο Δίας και οι πιστοί του αρχίζουν να τρέμουν μπροστά στις νέες αλήθειες που διακηρύσσουν οι σοφιστές, ο Αναξαγόρας και ιδιαίτερα ο Πρωταγόρας. Ο Περικλής (πολιτικό υποκείμενο) κυριαρχεί στη δημοκρατική Αθήνα. Οι συντηρητικοί προσβλέπουν στην παλινόρθωση του παλιού.

   Ο Κρέων υπερβάλλει με την απολυτότητά του στο ανθρώπινο δίκαιο (όσο κι αν το θεμελιώνει λογικά). Η Αντιγόνη – κακόφωνη μονωδία του δικαίου που απορρέει από την αδελφική σχέση (Στίχ. 900-904) – υπερβάλλει με την απόλυτη προσήλωση στο θεϊκό δίκαιο. Γι’ αυτό και στο τέλος της τραγωδίας και οι δύο ήρωες υποφέρουν (η Αντιγόνη νεκρή, ο Κρέοντας πολλαπλά χτυπημένος «πότμο δυσκόμιστο εισήλατο»). Η κάθαρση επήλθε (Μοίρα ακράτητη μπήκε στο νου μου).

     Γι’ αυτό και ο Σοφοκλής με τα λόγια του χορού υπενθυμίζει το ρόλο της λογικής και του μέτρου.

            «Πολλώ το φρονείν ευδαιμονίας πρώτον υπάρχει»⁴

                                         Η ηθική και η νομική τάξη

  Στην τραγωδία συγκρούεται η παραδοσιακή ηθική τάξη με τη νέα ανθρώπινη νομική τάξη. Το ερώτημα που τίθεται είναι: Μπορούν να συνυπάρξουν η παραδοσιακή ηθική τάξη με τους θεσπισμένους νόμους και το δίκαιο της πόλης; Σε ποιο βαθμό το ανθρώπινο δίκαιο στο όνομα του συμφέροντος της πόλης μπορεί να παραβιάζει περιοχές της προσωπικής ηθικής; Νομιμοποιητικός παράγοντας των ανθρώπινων επιλογών και πράξεων ποιος μπορεί να θεωρηθεί, το ανθρώπινο – κρατικό δίκαιο ή το θεϊκό δίκαιο;

   Πολλές φορές δίκαιο και ηθική δεν παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές, αντίθετα μάλιστα το δίκαιο  υποχρεώνεται να επικυρώσει τις ισχύουσες ηθικές αντιλήψεις μιας κοινωνίας. Πολλές φορές, όμως, το ανθρώπινο δίκαιο διαμορφώνει εκείνες τις συνθήκες για την ανάπτυξη μιας νέας ηθικής συμπεριφοράς ανάμεσα στα μέλη μιας κοινωνίας. Ωστόσο δίκαιο και ηθική δεν πρέπει να θεωρούνται εννοιολογικά ταυτόσημα. Λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία και αλληλονοηματοδοτούνται.

   Οι Σοφόκλειοι ήρωες κινούνται στα όρια της ορθολογικής τάξης των πραγμάτων – όπως την υφαίνουν οι ιδέες των σοφιστών – και της παλιάς αριστοκρατικής ηθικής (φυλετικές κοινωνίες). Ο Σοφοκλής προσπαθεί να ορίσει το νέο πρότυπο του ιδανικού πολίτη με αναφορές στον «Υψίπολιν» και τον «Άπολιν».

     «νόμους παρείρων χθονὸς θεῶν τ᾽ ἔνορκον δίκαν ὑψίπολις· ἄπολις ὅτῳ τὸ μὴ καλὸν ξύνεστι τόλμας χάριν»⁵ (Στίχοι 368-371)

                                                   Η Ευβουλία…

Ο Σοφοκλής φαίνεται να κινείται καθαρά προς το χώρο των νέων ιδεών που εκφράζουν οι σοφιστές (σχετικότητα της γνώσης και της αλήθειας, προβολή της δύναμης του λόγου…), αλλά αδυνατεί να απεμπλακεί με απόλυτο τρόπο από την αριστοκρατική ηθική. Ένα μεγάλο κομμάτι της αθηναϊκής κοινωνίας (όπως και σήμερα…) αντλεί δύναμη από το παλιό και το δοκιμασμένο. 

Το ζητούμενο είναι η Ευβουλία ως προϋπόθεση της πολιτικής συμπεριφοράς του ανθρώπου.

            α. «Όσω κράτιστον κτημάτων Ευβουλία»⁶(Σοφοκλής)

           β. «Όσωπερ, οίμαι, μη φρονείν πλείστη βλάβη»⁷(Σοφοκλής)

           γ. «Το δε μάθημα έστιν ευβουλία περί των οικείων, όπως αν άριστα την αυτού οικίαν διοικοί και περί των της πόλεων, όπως τα της πόλεως δυνατώτατος αν είη και πράττειν και λέγειν»⁸(Πλάτων, «Πρωταγόρας»)

^­                                                                 Σημειώσεις:

             1.  Αυτή η πόλη είναι που μας σώζει, κι αν πλέουμε το πλοίο πάνω σ’ αυτήν, όσο είναι σώα, μόνον τότε μπορούμε να αποκτούμε τους φίλους μας.

2.            2. Να αφήσουν αυτόν (Πολυνείκη) άθαπτον και τροφή για τα όρνια και τα σκυλιά.

3.         3. Αλλά όποιος είναι ευνοϊκός στην πόλη αυτή νεκρός ή ζωντανός όμοια θα τιμηθεί από εμένα.

4.             4. Η φρόνηση είναι το πρώτο καλό για την ευτυχία.

5.           5. Όποιος κρατεί τον ανθρώπινο νόμο και του θεού το δίκαιο… άξιος πολίτης… όποιος προτιμά το άδικο αλήτης και φυγάς.

6.           6. Το πιο ισχυρό απόκτημα είναι η σωστή σκέψη – απόφαση.

7.            7. Όπως και η λανθασμένη σκέψη είναι το μεγαλύτερο κακό.

8.          8. Το μάθημά μου είναι ευβουλία, η σωστή σκέψη και λήψη αποφάσεων τόσο για θέματα που αφορούν τα οικεία, την ιδιωτική ζωή, πως δηλαδή να διευθετεί κανείς με τον καλύτερο τρόπο τα ζητήματα του οίκου του, όσο και για τα θέματα που αφορούν την πόλη, ώστε να είναι κανείς πιο ικανός να πράξει και να μιλήσει για τα πολιτικά θέματα.