Ο πόλεμος του Κειμένου και η μάχη της Παραγράφου..* Μία πρόταση τεχνικής για τη δόμηση της §

Οι ειδικοί του πολέμου ισχυρίζονται πως για να κερδίσεις έναν πόλεμο χρειάζονται πολλές νίκες στις διάφορες μάχες. Ο πόλεμος είναι περισσότερο στρατηγική και σχεδιασμός, ενώ οι μάχες είναι η εφαρμογή των σχεδιασμών, η ίδια η σύγκρουση. Ο νικητής σε μια μάχη δεν προοικονομεί κατ’ ανάγκην και τον νικητή του πολέμου. Ο πόλεμος χρειάζεται μακρόπνοη στρατηγική και λεπτομερή σχεδιασμό, ενώ η μάχη χρειάζεται πειθαρχία, τόλμη, εμπειρία και σωστό σχεδιασμό.

Στο χώρο της παραγωγής κειμένου – οποιασδήποτε μορφής – η αναλογία με τον Πόλεμο – Μάχη είναι εμφανής. Πολλοί ισχυρίζονται πως για να κερδίσεις τον «πόλεμο» στην δημιουργία – σύνταξη ενός κειμένου βασική προϋπόθεση είναι να κερδίσεις τη «μάχη» της παραγράφου. Κι αυτό γιατί το κείμενο είναι το όλον, ενώ η παράγραφος το μέρος.

Σε μία εποχή, λοιπόν, άκρως «κειμενοκεντρική» όλοι λειτουργούμε είτε ως δημιουργοί – πομποί κειμένων, είτε ως δέκτες – αναγνώστες κειμένων. Όποιος, όμως, κι αν είναι ο ρόλος μας στη σχέση με το κείμενο, όλοι απαιτούμε ένα κείμενο να μάς «αρέσει» και να μάς «πείθει». Αυτή η απαίτηση ικανοποιείται στο βαθμό που οι παράγραφοι του κειμένου πληρούν τις προϋποθέσεις μιας προσεγμένης – αισθητικά και νοηματικά – τεχνικής σύνταξης και δημιουργίας.

Στα μαθητικά μας χρόνια διδασκόμασταν τις τέσσερις αρετές της παραγράφου: Ενότητα, Συνοχή, Αλληλουχία και Συνεκτικότητα. Επειδή οι όροι παρουσιάζουν μία νοηματική αλληλοκάλυψη και επειδή η παράγραφος και τα κείμενα δεν παράγονται με τέτοιους όρους, αλλά με μία πρακτική και χρηστική τεχνική, θα αποπειραθώ να προτείνω μία συγκεκριμένη τεχνική με τρία παραδείγματα ανάπτυξης (Α, Β, Γ).

Οδηγίες – Θεωρία

Η ανάπτυξη μιας § προϋποθέτει: α. Τη σαφή διατύπωση της αποδεικτέας θέσης στη θεματική πρόταση (α- - >β), β. Την εύρεση του κατάλληλου υλικού για την απόδειξη – ανάπτυξη (σκέψεις, ιδέες, περιεχόμενο), γ. Τη χρησιμοποίηση μιας πετυχημένης τεχνικής ανάπτυξης έτσι ώστε το αποδεικτικό υλικό να συνθέτει ένα νοητικό οικοδόμημα με συνοχή, αλληλουχία και ενότητα και δ. Την επιλογή των κατάλληλων λέξεων και εκφράσεων που θα αναδεικνύουν την αισθητική του λόγου.

Το γ (τεχνική ανάπτυξης) προϋποθέτει τη γνώση και τη σωστή αξιοποίηση των συλλογισμών που εξασφαλίζουν τις προϋποθέσεις για μια § με πληρότητα περιεχομένου (β) και δομική αρτιότητα (ενότητα, αλληλουχία, συνεκτικότητα). Επιπρόσθετα, αναγκαία θεωρείται η εύρεση εκείνων των στοιχείων – γνωρισμάτων που χαρακτηρίζουν τους δύο βασικούς όρους της βασικής θέσης της θεματικής πρότασης (π.χ. Προπαγάνδα vs Δημοκρατία). Με το «σπάσιμο» των δύο αυτών όρων δημιουργούνται δύο υποσύνολα λέξεων που θα αποτελέσουν τη δεξαμενή από όπου θα αντλούνται οι επιμέρους συλλογισμοί.

Σκόπιμο, επίσης, θεωρείται κατά την ανάπτυξη της § να λαμβάνονται εκείνα τα στοιχεία – γνωρίσματα που είναι συμβατά ή όχι, ανάλογα με την αποδεικτέα θέση (π.χ. Προπαγάνδα = άκριτη αποδοχή, αβουλία, ακρισία vs Δημοκρατία = έλεγχος των δεδομένων, αυτοβουλία, κριτική σκέψη). 

«Στη φωτιά, στη φωτιά να ριχτεί

Αυτός που κουράστηκε

Αυτός που θέλει μόνο την ακίνητη μάσκα του

Που δεν αλλάζει

Το βήμα

Το γέλιο

Την κρίση

Τη σιωπή

Στη Νέα του πόλη»

(Μ. Κατσαρός)

Α. Η ανάλυση των εννοιών

ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ               vs                     ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
§  Πλύση εγκεφάλου	§  Ελευθερία σκέψης και λόγου
§  Επιβολή πεποιθήσεων	§  Κριτική σκέψη, ορθολογισμός
§  Χειραγώγηση σκέψης	§  Διαφωνία, αντίλογος, αμφισβήτηση
§  Παραπληροφόρηση, διασπορά ψευδών ειδήσεων	§  Αυτοβουλία, αυτονομία, αυτε-ξούσιος
§  Παραποίηση αλήθειας	§  Πολυφωνία θέσεων και σύνθεση των αντιθέσεων
§  Ειδικός χειρισμός του λόγου, συνθηματολογία	§  Αποδοχή του μέτρου και αποφυγή των υπερβολών
§  Δημαγωγία, λαϊκισμός	§  Πολύπλευρη ενημέρωση
§  Κυριαρχία του θυμικού, συναι-σθηματικές εξάρσεις	§  Διάλογος, διαλλακτικότητα
§  Ανορθολογισμός	§  Συμμετοχή στα κοινά
§  Άκριτη αποδοχή, αβουλία, ακρισία, απουσία αυτοβουλίας	§  Σεβασμός στη διαφορετικότητα, καλλιέργεια της ανεκτικότητας
§  Ετερονομία, υπεξούσιος	§  Κριτικός έλεγχος των δεδομένων
§  Δογματισμός, φανατισμός	§  Προβολή της αξίας της πνευ-ματικότητας του πολίτη
§  Πνευματική μονομέρεια, έλλειψη προβληματισμού	§  Κοινωνική συνείδηση
§  Ομοιομορφία σκέψης, ψυχολογία όχλου – αγέλης	§  Προβολή της μοναδικότητας του ανθρώπου ως αυταξίας
§  Κυριαρχία των στερεοτύπων και προκαταλήψεων	§  Ατομικότητα, ιδιαιτερότητα

Με βάση το υλικό αυτό μπορούμε να σχηματίσουμε τους παρακάτω συλλογισμούς λαμβάνοντας αυτούς ως πρωτογενές και αφετηριακό υλικό για την ανάπτυξη της § που έχει ως αποδεκτέα θέση τη θεματική πρόταση: «Η προπαγάνδα λειτουργεί αναιρετικά στην εύρυθμη λειτουργία της δημοκρατίας». Η οργάνωση των συλλογισμών στοχεύει στην αλληλουχία της παραγράφου στον μέγιστο δυνατό βαθμό και λειτουργεί ως ένας άτυπος νοηματικός και λεξιλογικός πλοηγός – GPS.

Οι συλλογισμοί

Α. ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ

          I.    Η Προπαγάνδα στοχεύοντας στον επηρεασμό της κοινής γνώμης και στην επιβολή θέσεων – ιδεολογιών συντελεί στην ακύρωση της αυτοβουλίας και της κριτικής σκέψης των πολιτών που περιπίπτουν σε μια κατάσταση ακρισίας, πνευματικής νάρκωσης και πολιτικής χειραγώγησης.

        II.    Η ακύρωση, όμως, της αυτοβουλίας…χειραγώγησης διαβρώνουν την ελευθερία σκέψης, την αυτοβουλία και τον ορθολογισμό που συνιστούν τα βάθρα της δημοκρατίας.

Άρα η Προπαγάνδα δρα ανασταλτικά στην εύρυθμη λειτουργία της Δημοκρατίας.

 

Β. ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ

          I.    Η Προπαγάνδα επιβάλλει την πνευματική μονομέρεια και την ομοιομορφία της σκέψης.

        II.    Η πνευματική μονομέρεια…σκέψης εξοστρακίζουν τη διαφωνία, τον αντίλογο και την πολυφωνία που συνιστούν τη βάση της Δημοκρατίας.

Άρα η Προπαγάνδα εμποδίζει την ομαλή λειτουργία της Δημοκρατίας.

 

Γ. ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ

          I.    Η Προπαγάνδα χρησιμοποιεί το σύνθημα, την υπερβολή, την δημαγωγία και τον λαϊκισμό στοχεύοντας και τροφοδώντας τις συναισθηματικές εξάρσεις.

        II.    Το σύνθημα…εξάρσεις αφυδατώνουν το επιχείρημα, το μέτρο, το διάλογο και τον ορθολογισμό που υφαίνουν τον ιστό της Δημοκρατίας.

Άρα η Προπαγάνδα αποφλοιώνει το πνεύμα της Δημοκρατίας.

Η δημιουργία §

[Η προπαγάνδα λειτουργεί αναιρετικά στην εύρυθμη λειτουργία της δημοκρατίας]. [Η χρήση μηχανισμών και τεχνικών με σκοπό τον επηρεασμό της κοινής γνώμης συνιστά τη σύγχρονη μορφή προπαγάνδας. Οι χρήστες αυτών των μεθόδων στοχεύουν στην επιβολή θέσεων και ιδεολογιών με αποτέλεσμα τα πλήθη να χάνουν κάθε ίχνος αυτοβουλίας και κριτικής σκέψης. Περιπίπτουν σε μία κατάσταση ασυνείδητης ακρισίας και πνευματικής νάρκωσης και υφίστανται την πιο απόλυτη μορφή ψυχικής και πολιτικής χειραγώγησης. Η παραπάνω, όμως, κατάσταση διαβρώνει τα βάθρα της δημοκρατίας, αφού αυτή από τη φύση της προϋποθέτει την ελευθερία σκέψης, την αυτοβουλία και τον ορθολογισμό. Ο τελευταίος, όμως, θρυμματίζεται από το δογματισμό της προπαγάνδας και από τα στερεότυπα που υποβάλλει ως ακαταμάχητες αλήθειες. Επιπρόσθετα, η διαφωνία, ο αντίλογος και η πολυφωνία – βασικοί πυλώνες του δημοκρατικού πολιτεύματος – εξοστρακίζονται από τον προπαγανδιστικό λόγο που επιβάλλει τον ναρκισσισμό της μονομέρειας και την εξουσία του ομοιόμορφου. Επίσης, η δημοκρατία πλήττεται βάναυσα στο βαθμό που οι χειριστές της προπαγάνδας χειρίζονται το συνθηματικό λόγο για να αποκρύψουν την αλήθεια και να διεγείρουν συναισθηματικά το λαό. Η δημοκρατία, όμως, τρέφεται από την ήρεμη σκέψη, το διάλογο και το σεβασμό της διαφορετικότητας. Η διαλλακτικότητα και η ελευθεροφροσύνη ως γνωρίσματα της δημοκρατίας υποχωρούν κάτω από το βάρος των συναισθηματικών εξάρσεων και των φανατικών εκδηλώσεων των θυμάτων της προπαγάνδας]. [Όλα τα παραπάνω, λοιπόν, αισθητοποιούν το διαβρωτικό ρόλο της προπαγάνδας στη λειτουργία της δημοκρατίας].

«Οι πεποιθήσεις μπορούν να χειραγωγηθούν.

Μόνο η γνώση είναι επικίνδυνη».(Frank Herbert)

Β. Ανάλυση εννοιών

ΦΑΝΑΤΙΣΜΟΣ                       vs                          ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
§  Βία – συγκρούσεις – εξωτερίκευση ενστικτιακών επιθυμιών	§  Επιείκεια, μέτρο, ηπιότητα, ανοχή, αυτοσυγκράτηση
§  Κυριαρχία του «θυμικού» πάνω στη λογική	§  Ορθολογισμός
§  Απόρριψη του διαφορετικού	§  Ανεκτικότητα, σεβασμός της «διαφορετικότητας»
§  Άρνηση διαλόγου, ακρισία	§  Διαλλακτικότητα, χρήση διαλόγου
§  Απουσία αμφιβολίας και αμφισβήτησης	§  Αυτοβουλία και κριτική σκέψη
§  Άκριτη αποδοχή αυθεντιών και συνθημάτων	§  Καλλιέργεια πνεύματος αμφιβολίας και αμφισβήτησης
§  Δυσπιστία στο νέο και το «επιχείρημα»	§  Αποδοχή της πολυμορφίας και της αξίας της ατομικότητας
§  Ομοιομορφία και απουσία ατομικότητας	§  Καλλιέργεια κοινωνικής συνείδησης
§  Ατομοκεντρισμός και εγωπάθεια	§  Προβολή της ηθικής συνείδησης, αλτρουϊσμός
§  Απουσία ηθικών αρχών και αντιστάσεων	§  Διαλεκτική σκέψη, εσωτερική ελευθερία
§  Πάθος και πίστη στις «αιώνιες αλήθειες»	§  Πολυφωνία, σφαιρική θεώρηση της πραγματικότητας

Η δημιουργία  §

[Παράλληλα ο φανατισμός αποτελεί αναιρετικό στοιχείο του δημοκρατικού πνεύματος και διαβρώνει όλες τις προϋποθέσεις λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος]. [Ο φανατισμός σε όλες του τις μορφές και εκδηλώσεις συνοδεύεται από φαινόμενα που αναιρούν την ίδια την ουσία της δημοκρατίας, είτε αυτή λαμβάνεται ως τρόπος ζωής είτε ως φιλοσοφική θεώρηση των πραγμάτων είτε ως πολίτευμα. Η βία και οι συγκρούσεις καθώς και η εξωτερίκευση όλων των ενστικτιακών επιθυμιών και δυνάμεων αποτελούν κύρια γνωρίσματα του φανατικού, στοιχεία που αντιστρατεύονται τη δημοκρατική αντίληψη που έχει ως γνωρίσματα την επιείκεια, το μέτρο, την ηπιότητα και την ανοχή. Ο φανατισμός είναι η ανεξέλεγκτη έκφραση του «θυμικού» ενώ η δημοκρατία προϊόν και κατάκτηση του «ορθού λόγου». Ο φανατισμός απορρίπτει το διαφορετικό, εχθρεύεται το αλλιώτικο και αντιμάχεται το «απέναντι». Αντίθετα η δημοκρατία προϋποθέτει τη διαφορετικότητα, επιδιώκει την «άλλη» αντίληψη και επιβραβεύει την ιδιαιτερότητα. Ο φανατικός χαρακτηρίζεται από μια απέχθεια προς το διάλογο, την κριτική σκέψη, την αμφιβολία και την αμφισβήτηση.

 Η δημοκρατία από την άλλη πλευρά έχει ανάγκη από το διάλογο, συντηρεί την κριτική και την αμφισβήτηση και γενικά δικαιώνει την άρνηση και την αμφιβολία. Η δημοκρατία μένει και είναι ανοιχτή στα ερωτήματα, ενώ ο φανατισμός εγκλωβίζει το άτομο σε προκατασκευασμένες απαντήσεις. Η δημοκρατία προϋποθέτει το επιχείρημα ενώ ο φανατικός δικαιώνει το σύνθημα. Η δημοκρατία έχει ανάγκη από την ατομικότητα ενώ ο φανατισμός επιβάλλει την καταθλιπτική ομοιομορφία]. [Η αντιπαράθεση του φανατισμού και του δημοκρατικού πνεύματος δεν έχει ως σημείο αναφοράς μόνο τα εξωτερικά γνωρίσματα αυτών αλλά την ουσία αυτών, λαμβανομένων ως στάσεων ζωής].

Γ. Η αιτιολόγηση του φανατισμού

Στην αιτιολόγηση ενός φαινομένου αναγκαία κρίνεται η αναφορά στο πρωτογενές αίτιό του. Κι αυτό γιατί η γενεσιουργός αιτία είναι αυτή που συνιστά την αναγκαία συνθήκη για την γέννηση ενός φαινομένου, χωρίς ωστόσο να είναι και επαρκής. Όταν αυτό το πρωτογενές αίτιο ανευρίσκεται και στην διαχρονική διαδρομή του φαινομένου, τότε η ανάπτυξη της αντίστοιχης παραγράφου χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό εγκυρότητας και πειστικότητας. Η δημιουργία ενός σύνθετου συλλογισμού μπορεί να βοηθήσει στην νοηματική και δομική πληρότητα της §.

Η πίστη σε μία αναμφισβήτητη αλήθεια. O Φανατισμός

          I.    Η έμφυτη τάση – επιθυμία του ανθρώπου αν πιστεύει σε μία αναμφισβήτητη αλήθεια οδηγεί στην αναζήτηση – αποδοχή ιδεών και προσώπων με απόλυτο κύρος και δύναμη.

        II.    Η αναζήτηση και αποδοχή ιδεών και προσώπων με απόλυτο κύρος και δύναμη προσδίδει στον άνθρωπο το αίσθημα της ασφάλειας και της προσωπικής υπεροχής.

      III.    Ό,τι προσδίδει – εξασφαλίζει στον άνθρωπο το αίσθημα της ασφάλειας και της προσωπικής υπεροχής οδηγεί στην προσήλωση, λατρεία και στην τυφλή πίστη.

     IV.    Η στενή προσήλωση, λατρεία και τυφλή πίστη σε πρόσωπα και ιδέες στερεί από τον άνθρωπο τη δυνατότητα να αποδεχτεί άλλες αλήθειες και τον οδηγεί στο δογματισμό.

       V.    Ο δογματισμός συνιστά από τη φύση του το θερμοκήπιο του φανατισμού.

Άρα η έμφυτη τάση – επιθυμία του ανθρώπου να πιστεύει σε μία αναμφισβήτητη αλήθεια συνιστά την πρωτογενή αιτία του φανατισμού.

Η ανάπτυξη

[Η έμφυτη τάση – επιθυμία του ανθρώπου να πιστεύει σε μία αναμφισβήτητη αλήθεια συνιστά την πρωτογενή αιτία του φανατισμού]. [Αποτελεί κοινή διαπίστωση πως ο άνθρωπος σπρωγμένος από τη φύση του αναζητά πρόσωπα και ιδέες που εμπεριέχουν «αλήθειες» με απόλυτο κύρος και δύναμη. Αυτή η τάση, δυσερμήνευτη για πολλούς, απορρέει από την τραγική συνειδητοποίηση της «ατέλειας» της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτή η ατέλεια εξισορροπείται μέσα από την αποδοχή εκείνων των «σταθερών» (ιδέες, πρόσωπα, θεοί…) που του εξασφαλίζουν το αίσθημα της ασφάλειας, δύναμης και προσωπικής υπεροχής. Το άτομο αποκτά αυτοπεποίθηση, ισορροπεί ψυχολογικά και αυτή η ψυχική ευφορία το οδηγεί ασυνείδητα στην προσήλωση, στη λατρεία και στην τυφλή πίστη. Δεν ερωτά πλέον, δεν αμφιβάλλει, δεν κρίνει, δεν διαλογίζεται. Αποδέχεται, πειθαρχεί και συμμορφώνεται στα κελεύσματα των ειδώλων του. Όλες οι άλλες αλήθειες της ζωής ξεθωριάζουν και σβήνουν κάτω από το εκτυφλωτικό φως της μιας και αναμφισβήτητης αλήθειας. Αυτή η αλήθεια περιβάλλεται με απόλυτο κύρος, μυστηριακό χαρακτήρα και ιερότητα. Λειτουργεί κατά ένα εξουσιαστικό και αξιωματικό τρόπο στη σκέψη του ανθρώπου και νομοτελειακά τον οδηγεί στην ιδεοληψία και το δογματισμό. Όντας, όμως, ο άνθρωπος ιδεοπλάστης και ιδεοληπτικός από τη φύση του εγκλωβίζεται στα αδιέξοδα τείχη του δογματισμού που συνιστά το προστάδιο του φανατισμού. Μέσα στο «θερμοκήπιο» του δόγματος το άτομο γίνεται ένθερμος ζηλωτής της απολυτότητας της μιας και αναμφισβήτητης αλήθειας αφυδατωμένος από κάθε στοιχείο ανοχής του διαφορετικού]. [Όλα αυτά, όμως, αισθητοποιούν τη γέννηση του φανατισμού και τον εξοστρακισμό του ορθολογισμού].

«Με ψυχολογικούς όρους, φανατικός είναι εκείνος που συνειδητά προσπαθεί να αντισταθμίσει σε υπερβολικό βαθμό μία μυστική αμφιβολία».(Άλντους Χάξλεϋ)