Κοιτάζοντας τον Χρόνο με μελαγχολία

«Μην κοιτάζεις το ρολόι, κάνε ό,τι κάνει. Προχώρα».(Sam Levenson)

Κοιτάζοντας τους δείκτες ενός ρολογιού ίσως είναι από τις λίγες φορές που νιώθουμε μία παντελή αδυναμία απέναντι σε ένα φαινόμενο που δεν μπορούμε να επηρεάσουμε ή να προφυλαχτούμε από αυτό. Ο χρόνος είναι αμείλικτος και δεν υπακούει σε καμία ανθρώπινη δύναμη ή παράκληση. Έχει το δικό του ρυθμό και υπακούει μόνο στην δική του νομοτέλεια. Οι επιστήμονες και οι φιλόσοφοι που ερμήνευσαν τη βαθύτερη ουσία του χρόνου διαπίστωσαν πως το «άτρωτο» σημείο του εντοπίζεται στην «ανυπαρξία» του. Θεωρούν, δηλαδή, πως δεν έχει αντικειμενική υπόσταση και είναι καθαρά ανθρώπινη επινόηση. Μία επινόηση που στοχεύει στην επιβολή της «τάξης» στο χαώδες τοπίο του σύμπαντος.

«Νόημα ή μέτρον του χρόνου, ουχ υπόστασιν»

(Ο χρόνος είναι επινόηση ή τρόπος μέτρησης και δεν υπάρχει πραγματικά, Αντιφών ο Ραμνούσιος)

Ανάλογες είναι και οι εκτιμήσεις του Αϊνστάιν για το «ανυπόστατο» του χρόνου. Αποτελεί, ωστόσο, παραδοξότητα μία ανθρώπινη επινόηση να μάς εξουσιάζει, να μάς φοβίζει και να μάς συντρίβει στο τέλος. Οι αρχαίοι Έλληνες με τους μύθους τους προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν τα φυσικά φαινόμενα και να σταθούν λογικά απέναντί τους. Παράδειγμα ο θεός Κρόνος που η έννοιά του παραπέμπει στον χρόνο. Όπως ο Κρόνος έτρωγε τα παιδιά του, έτσι και ο χρόνος τα ισοπεδώνει όλα, εξ ου και ο χαρακτηρισμός του, ως «πανδαμάτωρ»(«Tempus edax rerum»).

«Ο χρόνος δεν υπάρχει, είναι μία ανθρώπινη επινόηση και εξυπηρετεί ανθρώπινες ανάγκες».(Αϊνστάιν)

Αδύναμοι απέναντι στον Χρόνο…

Αυτή η πανεξουσία του Χρόνου πολλές φορές πλημμυρίζει με άγχος, φόβο και μελαγχολία τον άνθρωπο. Συνειδητοποιεί την αδυναμία του αλλά δεν  παραιτείται. Απέναντι στον Σεισμό ως φυσικό φαινόμενο ορθώνει κτίσματα με αντοχές, απέναντι στον καύσωνα και το ψύχος ορθώνει το ανάστημά του με την αρωγή της τεχνολογίας, απέναντι στα μεγάλα κύματα και τις φουρτούνες αντιπαραθέτει τα ανθεκτικά πλοία, απέναντι στο «χώρο» και στην απεραντοσύνη του (σύμπαν) αντιτάσσει τους πυραύλους που εκμηδενίζουν τις αποστάσεις. Απέναντι στον χρόνο ο άνθρωπος πασχίζει καθημερινά να δημιουργεί όλες εκείνες τις προϋποθέσεις που θα τον καταστήσουν άτρωτο – έστω και προσωρινά. Έχει το πλεονέκτημα – για άλλους μειονέκτημα – να γνωρίζει την περατότητά του και την υπεροπλία του χρόνου.

Πολλοί είναι εκείνοι που θεωρούν πως ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι προϊόν αυτής της γνώσης της θνητότητας της ανθρώπινης ύπαρξης και της παντοδυναμίας της επέλασης του χρόνου. Η τροφή, τα οικοδομήματα, τα εργαλεία, η ιατρική, η τεχνολογία, η επιστήμη και οι θρησκείες είναι καθαρά δημιουργήματα της επίγνωσης πως ο χρόνος θα μάς συντρίψει χωρίς οίκτο και φυλετικές διακρίσεις. Γι’ αυτό και προσπαθούμε – επί ματαίω – να αναβάλουμε το αναπόφευκτο τέλος, αφού στην πάλη με το χρόνο στα «μαρμαρένια αλώνια», ο άνθρωπος αναπόφευκτα θα είναι ο ηττημένος. Ίσως ο Χρόνος να καγχάζει με τα δημιουργήματα του ανθρώπου, αφού σε αυτά διαβλέπει μία αδικαιολόγητη «οίηση» ή και «Ύβρη» στο βαθμό που όλα αυτά δεν είναι ικανά να αποτρέψουν το τέλος του.

«Δυστυχώς το ρολόι δουλεύει, οι ώρες περνούν. Το παρελθόν αυξάνεται, το μέλλον υποχωρεί».(Haruki  Murakami, Ιάπωνας συγγραφέας)

Ο χρόνος σκορπά αμηχανία και μελαγχολία

Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να καταγραφεί από την επιστήμη ο «χρόνος» που αφιερώνεται από τον άνθρωπο σε καθημερινό επίπεδο – άλλοτε συνειδητά κι άλλοτε ασυνείδητα – για το φαινόμενο του χρόνου και για ό,τι τον χαρακτηρίζει. Σίγουρα τα ευρήματα θα ήταν αποκαλυπτικά για τον τρόπο με τον οποίο αντιδρά ο άνθρωπος απέναντι στην σκέψη και την έγνοια του χρόνου. Ίσως το κυρίαρχο συναίσθημα να είναι η αμηχανία για τον τρόπο διαχείρισής του. Η ταχύτητα ή η βραδύτητα δράσης εξαρτάται τόσο από τις άμεσες ανάγκες αλλά και από τον τρόπο που αξιολογεί τις προτεραιότητες της ζωής. Άλλοι παραπονιούνται πως δεν έχουν αρκετό χρόνο κι άλλοι δεν γνωρίζουν τον τρόπο διαχείρισής του. Άλλοι βιάζονται να χαρούν τον χρόνο που τους δόθηκε – από ποιόν άραγε; - κι άλλοι τυχεροί από την μεγαθυμία του χρόνου δεν γνωρίζουν πώς να τον διαχειριστούν για μια ζωή με νόημα και περιεχόμενο.

«Κερδίζουμε χρόνο στη ζωή,/ αλλά δεν ξέρουμε πώς να τη ζήσουμε».(Μπουκάϊ)

Ένα άλλο συναίσθημα που μάς πλημμυρίζει όταν παρακολουθούμε τους δείκτες του ρολογιού είναι η μελαγχολία γι’ αυτά που δεν προλάβαμε να ζήσουμε, να γνωρίσουμε, να δημιουργήσουμε, να ταξιδέψουμε, να… αλλά και τα όσα σχεδιάζουμε για το μέλλον που φαίνεται να είναι δύσκολο, απροσδιόριστο, αβέβαιο και χρονικά απροσμέτρητο. Το παρόν φαίνεται να μην υπάρχει, αφού κάθε λεπτό που ζούμε αυτόματα αποθηκεύεται στο παρελθόν. Από εδώ ίσως πηγάζει και η μελαγχολία. Ο άνθρωπος, δηλαδή, αδυνατεί να αποθηκεύσει τον χρόνο και συνεχώς εκλιπαρεί τις συμπαντικές δυνάμεις, τον Θεό ή την Τύχη να του χαρίσουν περισσότερο χρόνο. Ο υλικός θησαυρισμός δεν έχει ανάλογο σύμμαχο και στον θησαυρισμό χρόνου.

«Utera, non numera».(Χρησιμοποίησε (το χρόνο), μην τον μετράς)

Ο ιστορικός χρόνος

Τα παραπάνω συναισθήματα της αμηχανίας και της μελαγχολίας μπροστά στο Χρόνο συμπληρώνουν το μωσαϊκό στο οποίο δεσπόζουσα θέση κατέχουν και οι ημερομηνίες που παραπέμπουν σε ιστορικά γεγονότα. Στην ανάγνωση ή και στο άκουσμα μιας ιστορικής ημερομηνίας ο άνθρωπος πλημμυρίζεται από αντιφατικά συναισθήματα (χαρά, ενθουσιασμός, απογοήτευση, θλίψη…) και εύκολα ανακαλεί στην μνήμη τα αντίστοιχα γεγονότα. Αρκεί μόνον η αναφορά σε μία ιστορική ημερομηνία για να νιώσει κάποιος εθνική υπερηφάνεια (1821) ή εθνική λύπη (1453, 1922…). Είναι από τις λειτουργίες του χρόνου που διαμορφώνουν και το εθνικό ασυνείδητο κάθε λαού, αφού η ιστορική διαδρομή του νοηματοδοτείται από κάποιες ημερομηνίες με ιδιαίτερο ιστορικό βάρος, όπως: 146π.Χ., 1453μ.Χ., 1821, 1922, 1940… Είμαστε δέσμιοι του χρόνου και σε εθνικό επίπεδο και σε αυτόν τον ιστορικό χρόνο – ημερομηνίες πολλοί πολιτικοί επενδύουν με την ανάλογη προπαγάνδα.

Η ζωή μας χωρά σε μία παρένθεση

Ωστόσο η εξουσιαστική παρουσία του χρόνου είναι έντονη και σε ένα σημείο στίξης που χρησιμοποιείται δίπλα σε ένα όνομα για να δηλώσει την αρχή και το τέλος ενός ανθρώπου. Είναι η γνωστή παρένθεση που μέσα της κλείνει τη ζωή μας ενημερώνοντάς μας για τα δύο απώτατα άκρα της, τη γέννηση και το θάνατο. Άλλοτε διακριτικά κι άλλοτε αδιάκριτα σχολιάζουμε το «υπόλοιπο» που προκύπτει από την αφαίρεση των δύο ημερομηνιών μιας παρένθεσης φιλοσοφώντας ταυτόχρονα για την αξία και το σκοπό της ζωής μας. Συγκινούμαστε αν το υπόλοιπο είναι μικρό, ενώ στεκόμαστε απαθείς και ουδέτεροι όταν αυτό είναι μεγάλο. Στη δεύτερη περίπτωση τα συνοδευτικά σχόλια ποικίλλουν, όπως: Έφυγε πλήρης ημερών, Την έζησε τη ζωή του, Τα χρόνια του να έχουμε, Κανείς δεν είναι αθάνατος…

 Σε αυτές τις περιπτώσεις κριτήριο των σχολιασμών μας είναι το προσδόκιμο όριο ζωής, αλλά και πόσο κοντά σε αυτό βρίσκεται η δική μας η ζωή. Οι δύο ημερομηνίες της παρένθεσης είναι ικανές να μας φέρουν μελαγχολία, αν σκεφτούμε πως δεν μπορούμε να γνωρίζουμε την δεύτερη ημερομηνία, αυτήν του θανάτου μας, αλλά ούτε και την διαβάσουμε ποτέ. Κάποιος άλλος θα κλείσει την παρένθεση συμπληρώνοντας τον χρόνο θανάτου μας. Μπορεί ο χρόνος να μην έχει συναισθήματα και να είναι ουδέτερος, αλλά η συνεχής ροή του μάς προκαλεί άγχος και φόβο μήπως είμαστε εμείς το επόμενο θύμα του.

Η στάση μας απέναντι στον Χρόνο

Επειδή στον άνθρωπο δεν αρμόζει η μοιρολατρία ούτε η παθητική υποταγή στις νομοτέλειες του Χρόνου επιβάλλεται να δοκιμάζουμε τις δυνάμεις και τις αντοχές μας στη δύναμή του κι ας γνωρίζουμε πως στο τέλος θα γνωρίσουμε την συντριβή. Ο φόβος και η αναβλητικότητα δεν βοηθούν στην επιβίωσή μας. Η αναμονή του κατάλληλου χρόνου πολλές φορές μάς εκθέτει σε μεγαλύτερους κινδύνους. Ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ θεωρούσε πως «Πάντα είναι ο κατάλληλος χρόνος για να κάνεις αυτό που είναι σωστό».

Ο Κ. Παλαμάς στην τάση κάποιων να περιμένουν τον κατάλληλο χρόνο για να δράσουν διαβλέπει μία αναβλητικότητα και έναν φόβο για σύγκρουση με την σκληρή πραγματικότητα. Επικαλούνται την συμμαχία του χρόνου για να κρύψουν τις δικές τους ανασφάλειες και την απουσία τόλμης. Ο χρόνος συμμαχεί με ανθρώπους που δοκιμάζονται στο καμίνι των προβλημάτων και αντιδρούν με ταχύτητα στα απροσδόκητα που φέρνει ο χρόνος.

«Ανάξιος όποιος δεν μπορεί/ μες στο σεισμό, το χαλασμό/ κάστρο τη γνώμη του να στήσει/ και λέει: να ιδώ…»

Στην ανεξιχνίαστη φύση του χρόνου και στον μυστηριακό του χαρακτήρα ο άνθρωπος και οι επιστήμονες στάθηκαν με αμφιθυμία. Η θεωρία περί απολυτότητας του χρόνου κατέρρευσε και ο χωροχρόνος κυριάρχησε ως γνώση. Ωστόσο το «βέλος» του όλους μάς απειλεί και μάς πληγώνει. Ο Χαλίλ Γκιμπράν συμβουλεύει με τον δικό του τρόπο για την συμπεριφορά μας απέναντι στον χρόνο.

«Θέλετε αν μετράτε τον χρόνο, τον αμέτρητο και ακαταμέτρητο.

Να προσαρμόζετε τη συμπεριφορά σας, ακόμα και να κατευθύνετε τη ροή του πνεύματός σας, σύμφωνα με τις ώρες και τις εποχές.

Από τον χρόνο να δημιουργήσετε ένα μικρό ποτάμι, στην όχθη του οποίου θα κάθεστε και θα παρατηρείτε τη ροή του…

…Και γνωρίζει ότι το χθες δεν είναι παρά η μνήμη του σήμερα, και το αύριο είναι το όνειρο του σήμερα…

Κι αφήστε το παρόν να αγκαλιάζει το παρελθόν με ενθύμηση, και το μέλλον με λαχτάρα».(«Ο Προφήτης»)