Η «Ύβρις» και το «Μέτρο»

«Καλόν εν παντί το ίσον. Υπερβολή δε καιι έλλειψις ου μοι δοκεί»

(Δημόκριτος)

 

Η αρχαία Ελληνική σκέψη κληροδότησε στις επόμενες γενιές αξίες και έννοιες που διαμόρφωσαν τον παγκόσμιο πολιτισμό. Η δημοκρατία, η πολιτική, η αρετή, η φιλοσοφία, η ηθική, η εξουσία, η ελευθερία, ο νόμος, ο άνθρωπος, η θεότητα και ένα πλήθος άλλων εννοιών διαποτίζουν μέχρι και σήμερα την παγκόσμια σκέψη. Σε όλα  τα παραπάνω μπορεί να προστεθεί και η έννοια του «μέτρου», που κοσμεί ως βιοθεωρία τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Κανείς ίσως άλλος λαός ή πολιτιστικό σύστημα δεν ανήγαγε σε πρώτιστη αξία ζωής την έννοια του «μέτρου». Η θέση – φράση δε που συμπυκνώνει όλες τις σημασιολογικές αποχρώσεις – σημαινόμενα του «μέτρου» είναι η γνωστή ρήση του Κλεόβουλου του Ρόδιου «Μέτρον Άριστον».

 

 

Η αποφθεγματική αυτή θέση του Κλεόβουλου του Ρόδιου συμπυκνώνει όλη την ηθική του αρχαίου κόσμου και αποτυπώνει με τον πιο εναργή τρόπο το πλαίσιο σκέψης και δράσης του ανθρώπου. Το «μέτρο» από τη φύση του εμπεριέχει στον υπερθετικό βαθμό την τελειότητα. Το επίθετον«άριστον» ως συνοδευτικό του «μέτρου» αισθητοποιεί και το επίπεδο των αξιών που υπολανθάνουν σε αυτό. Το «άριστον» ως αξιολογική αποτίμηση του «μέτρου» αποκαλύπτει και το δεοντολογικό του χαρακτήρα. Η φράση «μέτρον άριστον» δεν συνιστά μόνο μία καταφατική πρόταση αλλά εμπεριέχει στον πυρήνα της και στοιχεία της Καντιανής «κατηγορικής προσταγής»:

«Πράττε έτσι ώστε ο κανόνας από τον οποίο εμπνέεται η δράση σου να μπορεί να ισχύσει ταυτόχρονα ως αρχή μιας καθολικής νομοθεσίας».

 

Το μέτρο ορίζει τα όρια

Επιπλέον η έννοια του «μέτρου» λειτουργεί και προβάλλεται ως ρυθμιστικός κανόνας της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Διεκδικεί επίσης το ρόλο του εξισορροπητικού παράγοντα ανάμεσα στις ακρότητες του ατομικού και κοινωνικού βίου. Μέσα στην έννοια του αρχαιοελληνικού «μέτρου» ανευρίσκονται ψήγματα της σύγχρονης θεωρίας των «ορίων». Το «μέτρο» από τη φύση του αποστρέφεται τις απολυτότητες, τις υπερβολές και τις ακρότητες. Ρόλος του είναι να συνθέτει τα άκρα και να συνυφαίνει τα αντίθετα. Αντιπαλεύει δηλαδή κάθε σκέψη, ενέργεια ή συμπεριφορά που τείνει προς την υπερβολή (θετική ή αρνητική). Κάθε υπερβολή, κάθε ακρότητα είναι μία ατελής ή ημιτελής κατάσταση. Το «άριστον» συνοδεύει και χαρακτηρίζει μόνο το «μέτρο».

 

Βέβαια την έννοια του «μέτρου» με όλα τα σημαινόμενά του δεν την μονοπωλεί μόνο το αποφθεγματικό «μέτρον άριστον». Το «Μηδέν άγαν» εμπεριέχει την ίδια στάση ζωής και προτρέπει σε έναν κανόνα από όπου εκλείπουν οι υπερβολές. Το «μηδέν άγαν» συνειρμικά μας παραπέμπει με το διστακτικό του ύφος στο νεοελληνικό «όλα με μέτρο». Δίπλα στα παραπάνω αναπτύχθηκε με περισσότερη ενάργεια και η γνωστή θεωρία του Αριστοτέλη περί «μεσότητας». Το «μέσον» του Αριστοτέλη, όχι ως αριθμητικά και ποσοτικά μετρήσιμο μέγεθος αλλά ως μία πρόταση ζωής, συγγενεύει με το πνεύμα και την προτροπή των «μέτρον άριστον» και «μηδέν άγαν». Το «μέτρον» κινείται στο ίδιο σύστημα αξιών με την Αριστοτελική «μεσότητα».

«Ύβρις φυτεύει τύραννον»

(Σοφοκλής)

Η αρχαία ελληνική τραγωδία, ως η τέλεια έκφραση των υπαρξιακών και μεταφυσικών αναζητήσεων του ανθρώπου, εμπεριέχει στα δομικά της στοιχεία την έννοια του μέτρου. Το σχήμα ΥΒΡΙΣ = ΤΙΣΙΣ παραπέμπει στην ανάγκη τήρησης του μέτρου στη ζωή των ηρώων και στην αποφυγή των υπερβολών. Η αλαζονεία σύμφωνα με το σχήμα «Ύβρις – Τίσις» συνιστά μία υπερβολή, μία υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων, μία περιφρόνηση ή άγνοια του «μέτρου» γι’ αυτό και τιμωρείται. Η πτώση και η τιμωρία των ηρώων της αρχαίας τραγωδίας ήταν προδιαγεγραμμένη στο βαθμό που ξεπερνούσαν τα όρια και δεν τηρούσαν το μέτρο στις πράξεις τους. Η ανθρώπινη ηθική και το θεϊκό δίκαιο τιμωρούσαν σκληρά κάθε πράξη που αγνοούσε το μέτρο και άγγιζε την υπερβολή. Το τραγικό για τους ήρωες της τραγωδίας – αλλά και για το σημερινό άνθρωπο – ήταν ότι συνειδητοποιούσαν τα όριά τους και το μέτρο τη στιγμή που τα υπερέβαιναν και ετιμωρούντο.

 

Όλοι υπόκεινται στο σχήμα:

Άτη – Ύβρις – Νέμεσις – Τίσις

Ο Αισχύλος στην τραγωδία του «Πέρσες» προειδοποιεί έμμεσα τους Αθηναίους για τις υπερβολές τους και τους συμβουλεύει να λάβουν υπόψη την κοσμολογική ισορροπία.

«Ουχ υπέρφευθνητόν όντα χρηφρονείν. Ύβρις γαρ εξανθούσαεκάρπωσενστάχυνάτης, όθεν πάγκλαυτονεξαμά θέρος»

(Δεν πρέπει ο άνθρωπος να υπερηφανεύεται πέρα από το μέτρο. Κι αυτό γιατί όταν η αλαζονεία ανθίσει, μεστώνει το στάχυ της πλάνης, από όπου τρυγάει καρπούς γεμάτους δάκρυα).

 

Η αξία του μέτρου

Το «μέτρο» λοιπόν με την αρχαιοελληνική του σημασία διαποτίζει μέχρι και σήμερα το ανθρώπινο δίκαιο, την κοινωνική ηθική, τις διαπροσωπικές σχέσεις, τον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς καθώς και όλο το οικοδόμημα της ειρηνικής συμβίωσης ατόμων και λαών. Έχει διαποτίσει, δηλαδή, βαθύτατα κάθε πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης και της κοινωνικής ζωής. Συνιστά ρυθμιστικό παράγοντα των ενδοατομικών συγκρούσεων και λειτουργεί εξισορροπητικά στις κοινωνικές διενέξεις. Κατέστη τόσο ατομική όσο και κοινωνική αξία. Προβάλλεται ως αρετή και εγγυάται μια υγιή και αποτελεσματική κοινωνικοποίηση. Αντιπαλεύει επίσης η έννοια του μέτρου κάθε σκέψη ή συμπεριφορά, που στο βωμό της εξυπηρέτησης ιδιοτελών σκοπών χρησιμοποιεί αθέμιτα μέσα εις βάρος του κοινωνικού συμφέροντος. Έτσι η έννοια του μέτρου κατέστη στις μέρες μας συνώνυμη του ορθού, του λογικού, του δικαίου και του κοινωνικά δέοντος και επιτρεπτού. Η κοινωνική αποδοχή κερδίζεται από άτομα που εμφορούνται από τις αξίες του «μέτρου» και της Αριστοτελικής «μεσότητας».

Περισσότερο όμως σημαντική είναι η συμβολή του «μέτρου» στην ολοκλήρωση του ανθρώπου. Ως ολοκλήρωση εννοείται η ισόμετρη ανάπτυξη όλων των πτυχών της ανθρώπινης ύπαρξης. Η πνευματική ανάπτυξη, η ψυχοσυναισθηματική εκλέπτυνση, η κοινωνική ωρίμανση και κυρίως η ηθική αρτίωση προϋποθέτουν αυτοκυριαρχία και υψηλό βαθμό αυτογνωσίας. Όλα αυτά είναι αποτέλεσμα της ικανότητας του ατόμου να «αιωρείται» ανάμεσα στα άκρα και στις υπερβολές και να επιλέγει ως κριτήριο των πράξεώντου την αριστοτελική μεσότητα. Η αποδοχή της αξίας του μέτρου προφυλάσσει τον άνθρωπο από τις σειρήνες τόσο των εξωγενών ερεθισμάτων όσο και από τη δυναστεία των εσωτερικών επιθυμιών. Το άτομο που γνωρίζει τη σημασία του μέτρου μπορεί και κυριαρχεί πάνω στις άλογες δυνάμεις του ψυχισμού του (ένστικτα, ορμές…) αλλά ταυτόχρονα ενισχύει και το αμυντικό του σύστημα απέναντι στις προκλήσεις της εξωτερικής πραγματικότητας. Το «μέτρο» βοηθά το άτομο να αποτιμά λογικά την ανάγκη ικανοποίησης των αναγκών του και να ελέγχει κάθε στιγμή όλες τις παθογόνες εστίες – πηγές της αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Οπλισμένο δηλαδή το άτομο με υπομονή και αυτοπειθαρχία ενεργοποιεί τα αντισώματά του απέναντι στο υλιστικό πνεύμα, στον αντικοινωνικό ατομικισμό και στον αμοραλισμό της εποχής.

 

 

«Η άγαν ελευθερία έοικε εις άγαν δουλείανμεταβάλλειν»

(Πλάτων)

Κατακτά επομένως μια εσωτερική ελευθερία που το βοηθά να αντιστέκεται στη δύναμη της υπερβολής. Ιδιαίτερα στις μέρες μας το «μέτρο» - με την αρχαιοελληνική του σημασία – επιβάλλεται να γίνει βίωμα ζωής, αφού ο άνθρωπος σπρώχνεται στη θεοποίηση των επιτευγμάτων του και ο ίδιος αρχίζει να αισθάνεται ως «μικρός» θεός (κλωνοποίηση…). Η γνώση των «ορίων» μας και η προσαρμογή των πράξεών μας σε αυτά συνιστά την αναγκαία προϋπόθεση για την προστασία της ανθρώπινης ζωής και της «ηθικής» του πολιτισμού μας. Έτσι λοιπόν το «μέτρο» μπορεί να διασώσει τον πολιτισμό του ανθρώπου από τις υπερβολές αλλά και να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την αυτοπραγμάτωσή του.

 

Επιμύθιον

Η ανάδειξη του «μέτρου» ως κανόνα ζωής δεν σχετίζεται μόνο με τον αγώνα του ανθρώπου για αυτοπραγμάτωση αλλά και με τον αυτοπεριορισμό του ως κοινωνικού όντος. Στην εποχή μας που το δίπολο σχήμα Πνεύμα – Ύλη φαίνεται να κυριαρχεί, το μέτρο προβάλλει ως εκείνη η αξία που μπορεί να διαφυλάξει τον πνευματικό και ηθικό «θησαυρό» της ανθρωπότητας από τη διάβρωση του υλιστικού πνεύματος. Οι «μαραθωνοδρόμοι» της ύλης μόνο με τον εξοπλισμό του μέτρου μπορούν να αντισταθούν στην καταναλωτική βουλιμία και στην αλόγιστη εκμετάλλευση της φύσης. Επειδή στις μέρες μας η απουσία του μέτρου είναι διάχυτη (χρήση βίας, άσκηση εξουσίας, χρήση γνώσης) κρίνεται αναγκαία η εκπαίδευση των πολιτών πάνω στις αρχές της «μεσότητας» και του «μέτρου». Στις πολυποίκιλες εκφράσεις του φανατισμού (θρησκευτικού, εθνικού, πολιτικού…) η χρήση του μέτρου και η «παλίντροπος αρμονία» του Ηράκλειτου κρίνονται αναγκαία για την επιβίωση και εξέλιξη του ανθρώπινου γένους.

Μπορεί κάποια ιστορικά γεγονότα ή κάποια επιστημονικά επιτεύγματα να εμπεριέχουν το σπέρμα της υπερβολής και της ακρότητας, κανείς όμως  δεν διανοείται να ακυρώσει τις ευεργετικές επιδράσεις του μέτρου στην ιστορική πορεία του ανθρώπου. Γιατί η μεσότητα και το μέτρο εξανθρωπίζουν το άτομο, το αρτιώνουν ηθικά και αναδεικνύουν την αξία της «νοητικής επάρκειας» και του δαμασμού των «άλογων παθών».

 

 

Για τους αρχαίους η «ύβρις» επέφερε την «ατιμίαν», την στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων και τον «πολιτικό θάνατο». Στον Όμηρο η «ύβρις» συνοδεύεται από το επίθετο «ατάσθαλος» που παραπέμπει στην μοχθηρία, αυθάδεια, απρέπεια, αφροσύνη, ακολασία και ανηθικότητα και γι’ αυτό συνοδεύεται από την σκληρή  τιμωρία «τίσις».

«Ζευ, Πάτερ η ρα ετ’ εστέ/ θεοί κατά μακρόν Όλυμπον/ ει ετεόν μνηστήρες/ ατάσθαλον ύβριν έτισαν»

(Οδύσσεια, ω 351-352… Πατέρα, Δία πραγματικά ζείτε στον Όλυμπο, αφού τιμωρήθηκαν σκληρά οι μνηστήρες για την απρεπή αλαζονεία τους).

 

­ Χρήσιμο άρθρο:

«Ήλιος ουχ υπερβήσεται μέτρα…», (Η αξία του μέτρου): Από το βιβλίο «ΙΔΕΟπολις», Εκδόσεις Λιβάνη