Πολυπολιτισμικότητα: Ανοιχτές κοινωνίες

   «Γιατί ο άνθρωπος δεν είναι απλώς μια βιολογική πραγματικότητα, αλλά και μια πολιτισμική πραγματικότητα»(Σαβατέρ, «Μιλώντας στο γιο μου»)

Κάθε απόπειρα χαρακτηρισμού ή αξιολόγησης μιας κοινωνίας ή του απότοκου πολιτισμού της προϋποθέτει και συνεπάγεται τον εντοπισμό του κυρίαρχου στοιχείου. Στην αξιολογική βαθμίδα δεσπόζουσα θέση κατέχει η συνύπαρξη διαφορετικών πολιτιστικών στοιχείων μέσα σε ένα στενό ή ευρύτερο πλαίσιο κοινωνικής ζωής. Εξαιτίας αυτού του στοιχείου οι κοινωνίες και ο πολιτισμός χαρακτηρίζονται από το στοιχείο της πολυπολιτισμικότητας.

 

Η πολιτιστική πολυφωνία και ποικιλότητα διαφαίνεται σε ένα ευρύ φάσμα τομέων και αφορά τόσο την καθημερινότητα όσο και τη βαθύτερη δομή και περιεχόμενο του ίδιου του πολιτισμού. Η πολυπολιτισμικότητα ως εγγενές στοιχείο του σύγχρονου πολιτισμού διαμορφώθηκε ως απόρροια της παγκοσμιοποίησης που τείνει να επιβάλει με εξουσιαστικό τρόπο τη «λογική», τις «ανάγκες» και το «αξιακό» της σύστημα.

Παράγοντες ευνοϊκοί

Ειδικότερα, την πολυπολιτισμικότητα ευνόησε και προκάλεσε η διευκόλυνση των μετακινήσεων μεγάλου αριθμού ατόμων από χώρα σε χώρα. Οι μετακινήσεις αυτές αφορούν τόσο τους μετανάστες – πρόσφυγες όσο και το μαζικό τουρισμό αλλά και την τάση – ανάγκη κάποιων να αναζητούν σε άλλη χώρα εργασία (οικονομικοί μετανάστες). Έτσι, διαμορφώθηκαν κοινωνίες πολυφυλετικές, πολυγλωσσικές, πολυθρησκευτικές και πολυεθνικές.

Οι άνθρωποι στις νέες χώρες – κοινωνίες καθίστανται φορείς και αντίστοιχων τρόπων ζωής και νοηματοδότησης της πραγματικότητας. Τα δυο αυτά στοιχεία δεν ορίζουν μόνον την έννοια «πολιτισμός» αλλά συνιστούν και τους βασικούς πυλώνες της πολυπολιτισμικότητας. Άνθρωποι, δηλαδή, διαφορετικοί συνυπάρχουν σε ένα πλαίσιο όχι μόνο μεταφυσικό ή νοηματοδότησης της ύπαρξής τους αλλά και σε μια πρακτική στάση ζωής και συμπεριφοράς που περιλαμβάνει τις προτεραιότητες των υλικών αναγκών. Ένα πλέγμα, λοιπόν, διαφορετικοτήτων συνυφαίνει τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα των σύγχρονων κοινωνιών. 

Ένας άλλος παράγοντας που ευνόησε – διευκόλυνε την πολυπολιτισμικότητα είναι και η εξέλιξη των δικτύων επικοινωνίας και ενημέρωσης. Η αμεσότητα, η ταχύτητα και η καθολικότητα – παγκοσμιότητα των σύγχρονων δικτύων ενημέρωσης συνέβαλαν καταλυτικά όχι μόνο στην ενοποίηση του γήινου χώρου αλλά και στην πολυχρωμία του. Το τοπικό αποχρωματίστηκε ή εμπλουτίστηκε από άλλα ξενικά στοιχεία. Οι ιδέες διακινούνται ελεύθερα και ταχύτατα πυροδοτώντας νέες σκέψεις και διαμορφώνοντας νέες συμπεριφορές.  

Οι χωροχρονικές αποστάσεις περιορίζονται και οι πολιτισμοί πλέον υπόκεινται σε μια ατέρμονη – και εν πολλοίς – ανεξέλεγκτη διαδικασία αλληλεπιδράσεων και επιρροών, συγκρίσεων αλλά όχι σπάνια και συγκρούσεων. Έτσι διαμορφώνεται ένας νέος τύπος πολιτισμού όπου συντίθενται τα διαφορετικά χωρίς να οδηγούνται στην ομοιογενοποίηση. Η πολυπολιτισμικότητα, δηλαδή, ανθοφορεί πάνω στη νέα πραγματικότητα που διαμορφώνει η οικουμενικότητα της πληροφορίας που επιτρέπει σε άτομα και κοινωνίες να γνωρίζουν, να οικειοποιούνται και να μορφοποιούνται κάτω από το θησαυρό των πολιτιστικών ετεροτήτων. Έτσι, λοιπόν, η ελεύθερη διακίνηση των πληροφοριών δημιουργεί το βασικό πλαίσιο και τον αναγκαίο ιστό της πολυπολιτισμικότητας.

 

Σημαντική, επίσης, στη δημιουργία των πολυπολιτισμικών κοινωνιών είναι και η συμβολή των οικονομικών διεργασιών που επιτελούνται σε παγκόσμιο επίπεδο. Επιβλήθηκε μια οικουμενική οικονομική αγορά που διευκόλυνε-νει όχι μόνο την ελεύθερη διακίνηση αγαθών, εμπορευμάτων και κεφαλαίων, αλλά και ανθρώπων και ιδεών. Οι υπερεθνικοί νόμοι της αγοράς αναδιαμόρφωσαν όχι μόνο την υλική βάση του κοινωνικού οικοδομήματος αλλά και το εποικοδόμημα όπου ανθοφορούν οι ιδεολογίες, οι νοοτροπίες, οι αντιλήψεις, οι αξίες και γενικά τα πνευματικά και πολιτιστικά στοιχεία. Άνθρωποι, θεσμοί και συμπεριφορές προσαρμόζονται στη νέα πραγματικότητα που απαιτεί κατανόηση, συνεργασία και ανεκτικότητα. Τα υλικά και άυλα στοιχεία της νέας οικονομικής πραγματικότητας (εμπορεύματα – νοοτροπίες) συνυφαίνουν ένα πρωτόγνωρο πλέγμα – πλαίσιο συνύπαρξης διαφορετικών στοιχείων που λειτουργούν ως θερμοκήπιο των πολυπολιτισμικών κοινωνιών. Οικονομία και πολιτισμός αλληλεπιδρούν και αλληλοδιαμορφώνονται.

 Η συμβολή, επομένως, των παραπάνω αιτιακών παραγόντων (μετανάστευση – ελεύθερη ροή πληροφοριών – παγκοσμιοποίηση οικονομίας) αναμόρφωσαν ριζικά τη δομή και το «ύφος» των σύγχρονων κοινωνιών και τις κατέστησαν «ανοιχτές». Η δύναμη της τεχνολογίας και η διάχυση της επιστημονικής γνώσης σε ευρύτερα στρώματα ανθρώπων διευκόλυναν αναμφισβήτητα την ώσμωση διαφορετικών πολιτιστικών στοιχείων διαμορφώνοντας έτσι νέο πλαίσιο κοινωνικών σχέσεων και όρους – κανόνες κοινωνικής συνύπαρξης. Διαπιστώνεται μια κοινωνική κινητικότητα που στο τέλος ισορροπεί πάνω στα βάθρα της διαφορετικότητας και της ανοχής προς το «ξένο».

Όλοι, πλέον, δέχονται και συνειδητοποιούν πως τα Κυκλώπεια τείχη του «διαφορετικού», του «άλλου» και του «ξένου» δεν μπορούν πια να εγκλωβίσουν άτομα και κοινωνίες στο ναρκισσισμό του οικείου, του τοπικού, του εθνικού και της ψευδαίσθησης της μοναδικότητας του δικού μας πολιτισμού. Όλα αυτά, λοιπόν, συνέβαλαν και συμβάλλουν στο βάθεμα της πολυπολιτισμικότητας των κοινωνιών.

Η πολυπολιτισμικότητα γεννά φόβο…

Ωστόσο, πολλοί είναι κι εκείνοι που διατείνονται πως η πολυπολιτισμικότητα εκτός από την ποικιλότητα και την ώσμωση των διαφορετικοτήτων εμπεριέχει και τα στοιχεία της αμφιβολίας, της κριτικής και την αβεβαιότητας. Ο σύγχρονος άνθρωπος στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες είναι υποχρεωμένος να διακινδυνεύσει καθημερινά τις βεβαιότητες του παρελθόντος και να εθίζει στην ιδέα μιας ζωής όπου τίποτα δεν είναι προδιαγεγραμμένο. Δηλαδή, ο σύγχρονος άνθρωπος πρέπει «να συντηρείται από τον κίνδυνο, την αβεβαιότητα, την αγωνία», (Μορέν).

 

Ένας υπόκωφος «θόρυβος» - προϊόν της πάλης των διαφορετικών στοιχείων – τρομάζει το σύγχρονο άνθρωπο που γαλουχήθηκε στις εθνικές, θρησκευτικές και πολιτικές – ιδεολογικές βεβαιότητες. Η ανάγκη να ισορροπεί πάνω διαφορετικά και αλληλοσυγκρουόμενα στοιχεία προκαλεί φόβο και όχι σπάνια έναν ιδιόμορφο ίλιγγο. Την ανάγκη να υπάρχει δημιουργικά και ειρηνικά με το διαφορετικό και το «ξένο» το ερμηνεύει ως εντολή για συμμόρφωση και παραίτηση από το οικείο (γλώσσα, θρησκεία…). Οι μονοδιάστατες θεωρήσεις του χθες και οι απλουστευτικές προσεγγίσεις της πραγματικότητας ορρωδούν μπροστά στην πολυπολιτισμική πραγματικότητα που κατακλύζεται από τη συνθετότητα και την πολυπλοκότητα.

Αν παλιά ανατραφήκαμε με το νόμο της διάζευξης και όχι της συμπληρωματικότητας, σήμερα είμαστε υποχρεωμένοι να αποδεχτούμε τις αναγκαιότητες που επιβάλλει η πολυπλοκότητα και η τυχαιότητα της γόνιμης πρόσμειξης των διαφορετικών στοιχείων μέσα στους κόλπους μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας. Σχετικά, ο Γάλλος φιλόσοφος Εντγκάρ Μορέν επισημαίνει: «Τότε μόνο θα μπορέσουμε να καταλάβουμε ότι όσο περισσότερο μια κοινωνία είναι πολύπλοκη, τόσο περισσότερο περιέχει μέσα της τις δυνατότητες ανταγωνισμών, συγκρούσεων και αταξίας, τόσο περιέχει μέσα της, ταυτόχρονα, τις δυνατότητες καινοτομιών, στρατηγικών και απαντήσεων στις δυνάμεις της διάλυσης, τόσο θα έπρεπε να περιέχει μέσα της, για να αντισταθμίσει την οργανωτική της ευθραυστότητα, την αδελφοποιητική επικοινωνία που μεταβάλλει την αταξία σε ελευθερία», («Αφήνοντας τον Εικοστό Αιώνα»).

Ένα άλλο στοιχείο της πολυπολιτισμικότητας των κοινωνιών μας είναι κι αυτό της απροσδιοριστίας των κοινωνικών και πολιτιστικών διεργασιών που επιτελούνται στον πυρήνα τους. Η πολυσυλλεκτικότητα, ως τυχαίο γεγονός αναπάντεχων προσμείξεων, θέτει σε δοκιμασία την παραδοσιακή αντίληψη της φυσικής επιστήμης για την ύπαρξη μιας αιτιοκρατίας στο σύμπαν που αποτρέπει το τυχαίο που πολλές φορές γονιμοποιεί θετικά την πρόοδο και την εξέλιξη. Η απιθανότητα της συνύπαρξης πολιτισμικών ετεροτήτων μπορεί να λειτουργήσει ως θερμοκήπιο καινοτομιών και αλλαγών σε πολλούς τομείς της κοινωνικής ζωής.

Η πολυπολιτισμικότητα συνιστά μια αναγκαιότητα και ως τέτοια πρέπει να την προσλαμβάνουμε για να κατανοήσουμε πληρέστερα τη νέα πραγματικότητα αλλά και να προγραμματίσουμε τις αντιδράσεις μας. Οι φοβικές συμπεριφορές τυφλώνουν την όρασή μας και παραποιούν την αλήθεια που μας περιβάλλει μέσα από τη συνθετότητα, την πολυχρωμία και την τυχαιότητά της.

«Στην πραγματικότητα, λοιπόν, ο φυσικός, βιολογικός και ανθρωποκοινωνικός κόσμος μας, αυτός της ύπαρξής μας και της νοημοσύνης μας, είναι ένα μείγμα/συνδυασμός της Τάξης (νόμοι, κανόνες, κανονικότητες, δομές, πιθανότητες) και της Αταξίας (τυχαίο, αναταραχές, τυχαίες συναντήσεις, συγκρούσεις, διασπορές)», (Εντγκάρ Μορέν).