«Αγέλη ή Άτομο;: Η κοινωνική ατομικότητα»

 

«Εικόνα σου είμαι κοινωνία και σου μοιάζω»

(Γαλάτεια Καζαντζάκη).

 

          Κοινωνιολόγοι και ψυχολόγοι στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν τη συμπεριφορά και τις επιλογές του σύγχρονου ανθρώπου καταφεύγουν στην καταγραφή όλων εκείνων των στοιχείων που συνθέτουν την ταυτότητα της σημερινής κοινωνίας. Θεωρούν πως οι αντιδράσεις και οι επιλογές του ατόμου καθορίζονται από το κοινωνικό περιβάλλον (κοινωνιογέννηση).

 

Εικόνα σου είμαι κοινωνία…

          Για αυτούς ο άνθρωπος δεν συνιστά μία αυθύπαρκτη οντότητα, αλλά είναι προϊόν των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων, όπως αυτές καθορίζονται από τις βαθύτερες δομές και υπόγειες διαδρομές του κυρίαρχου οικονομικού και κοινωνικού συστήματος. Για τους ειδικούς συνιστά ερμηνευτικό ολίσθημα η αναγωγή όλων των εκδηλώσεων του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου σε κληρονομικούς ή γονιδιακούς παράγοντες.

          Χωρίς να υποβαθμίζουμε το στοιχείο της κληρονομικότητας, θα αποτελούσε μοιραία παράβλεψη, αν δεν χαρτογραφούσαμε στις βασικές του λεπτομέρειες τον ιστό της σύγχρονης κοινωνίας. Μιας κοινωνίας που τα κυρίαρχα γνωρίσματά της διαμορφώνουν τα επί μέρους υποσυστήματα και τα οποία με τη σειρά τους ενισχύουν και υποβαστάζουν τα πρώτα. Ο ορισμός της κοινωνικής αλληλεπίδρασης.

          Ωστόσο η δυσκολία καταγραφής της βαθύτερης δομής της κοινωνίας μας έγκειται στη δυσχέρεια ανίχνευσης και αξιολόγησης εκείνων των στοιχείων που από τη φύση τους πυροδοτούν άλλα επί μέρους φαινόμενα, ικανά, όμως, να επηρεάσουν και να συνδιαμορφώσουν το βασικό ιστό των σύγχρονων κοινωνιών. Μία τέτοια καταγραφή αποπειράται ο Έριχ Φρόμ στο εμβληματικό του έργο «Η υγιής κοινωνία». Μία καταγραφή που φωτίζει όλες τις βασικές παραμέτρους της κοινωνίας και τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνουν την ψυχολογία του σύγχρονου ατόμου:

 

          «Το οικονομικό μας σύστημα, ενώ πλούτισε υλικά τον άνθρωπο, τον φτώχυνε στο επίπεδο της ανθρωπιάς του. Παρ' όλη την προπαγάνδα και τα σλόγκαν γύρω από την πίστη του Δυτικού κόσμου στο Θεό, τον ιδεαλισμό του, τα πνευματικά του ενδιαφέροντα, το σύστημά μας δημιούργησε μια υλιστική κουλτούρα κι έναν υλιστικό άνθρωπο. Στο διάστημα που εργάζεται, το άτομο διοικείται σαν μέρος μιας παραγωγικής ομάδας. Στον ελεύθερο χρόνο του κατευθύνεται και χειραγωγείται έτσι που να είναι ο τέλειος καταναλωτής που προτιμάει αυτό που του λένε να προτιμάει, με την ψευδαίσθηση πως ακολουθεί τα δικά του γούστα.

          Όλη τη μέρα τον σφυροκοπούν από παντού τα σλόγκαν, οι υποβολές, οι φωνές μιας πλαστής πραγματικότητας που τον στερούν από το τελευταίο ίχνος ρεαλισμού που μπορεί να του έχει μείνει. Από τα παιδικά χρόνια κιόλας οι γνήσιες πεποιθήσεις αποθαρρύνονται. Η κριτική σκέψη είναι ελάχιστη, το ίδιο και το πραγματικό συναίσθημα κι επομένως μόνο η ομοιομορφία μπορεί να σώσει το άτομο από το αφόρητο αίσθημα της μοναξιάς και της ερημιάς.

          Το άτομο δεν βιώνει τον εαυτό του σαν ενεργητικό φορέα των προσωπικών του δυνάμεων και του εσωτερικού του πλούτου, αλλά σαν ένα φτωχό «αντικείμενο», εξαρτούμενο από δυνάμεις έξω απ' αυτόν, πάνω στις οποίες έχει προβάλει τη ζωντανή του ουσία. Ο άνθρωπος έχει αποξενωθεί από τον εαυτό του και προσκυνάει τα προϊόντα των χεριών του. Σκύβει και προσκυνάει τα αντικείμενα που παράγει, το κράτος και τους ηγέτες που κατασκεύασε ο ίδιος. Η ίδια του η πράξη γίνεται μια ξένη δύναμη που στέκεται πάνω κι απέναντι του αντί να διευθύνεται απ' αυτόν.

 

 

          Περισσότερο από ποτέ στην ιστορία η αναγωγή των ιδίων των κατασκευασμάτων μας σε αντικειμενική δύναμη πάνω μας, ξεφεύγοντας από τον έλεγχό μας, διαψεύδοντας τις προσδοκίες μας και ξεγελώντας τους υπολογισμούς μας, αποτελεί έναν από τους κύριους παράγοντες που καθορίζουν την εξέλιξη μας. Τα προϊόντα του, οι μηχανές του και το κράτος έχουν γίνει είδωλα του σύγχρονου ανθρώπου και τα είδωλα αυτά αντιπροσωπεύουν τις δικές του ζωτικές δυνάμεις σε αλλοτριωμένη μορφή.

          Το αποτέλεσμα είναι ο μέσος άνθρωπος να νιώθει ανασφάλεια, μοναξιά και κατάθλιψη και να υποφέρει από έλλειψη χαράς μέσα στην αφθονία. Η ζωή του φαίνεται άσκοπη μαντεύει κάπου αχνά πως το νόημα της ζωής δεν μπορεί να είναι μόνο και μόνο στην "κατανάλωση". Αυτή τη ζωή δίχως χαρά και δίχως νόημα δε θα μπορούσε να την αντέξει αν δεν υπήρχε το γεγονός ότι το σύστημα του προσφέρει αμέτρητες διεξόδους φυγής, απ' την τηλεόραση ως τα ηρεμιστικά, που του επιτρέπουν να ξεχνάει ότι χάνει όλο και περισσότερο αυτό που είναι πολύτιμο στη ζωή.

          Παρ' όλα τα αντίθετα συνθήματα, πλησιάζουμε ολοταχώς προς μια κοινωνία διευθυνόμενη από γραφειοκράτες που κυβερνούν ένα μαζάνθρωπο, καλοθρεμμένο και καλοφροντισμένο, που έχει χάσει την ανθρωπιά του».

 

          Αν η παραπάνω καταγραφή αποτυπώνει με ενάργεια την εικόνα της σύγχρονης κοινωνίας και τον αντιπροσωπευτικό τύπο ανθρώπου αυτής (μαζάνθρωπος), τότε μπορούμε ευκολότερα να κατανοήσουμε την παρακάτω θέση:

          «Κάθε κοινωνία τιμά τους ζωντανούς κομφορμιστές της και τους νεκρούς ταραχοποιούς της», (Mignon Mc Laughlin, Αμερικανίδα αρθρογράφος).

         

Η αυτονομία του ανθρώπου

Ωστόσο κάποιοι μελετητές της ανθρώπινης συμπεριφοράς διατείνονται πως η σχέση Ατόμου – Κοινωνίας και η διαμόρφωση της ατομικής ταυτότητας δεν συνιστούν μία μηχανιστική διαδικασία που υπακούει σε μία άτεγκτη «κοινωνική αιτιοκρατία». Ο άνθρωπος, δηλαδή, μπορεί ως κοινωνικό ον και  ως συν – άνθρωπος να δέχεται τις επιδράσεις του περιβάλλοντος αλλά αυτό δεν σημαίνει και μία «άνευ όρων και ορίων» αποδοχή και συμμόρφωση στους κοινωνικούς κανόνες. Ο καθένας αντιδρά με τον δικό του τρόπο στην πίεση για συμμόρφωση και ο βαθμός συμμόρφωσης είναι συνάρτηση των ιδιαιτεροτήτων και της θέλησης να διαφυλάξει για το υποκείμενο ένα χώρο αυτονομίας και προσωπικού άβατου.

Τα προσωπικά βιώματα, οι εμπειρίες, η βιοθεωρία, η πνευματικότητα, το αξιακό σύστημα, οι κοινωνικοί προβληματισμοί, το ιδεολογικό οπλοστάσιο, οι φιλοσοφικές ανησυχίες, οι υπαρξιακές αναζητήσεις και το ψυχικό κενό αποτελούν το ατομικό πλέγμα με το οποίο διηθούνται οι κοινωνικές επιδράσεις. Βέβαια σε μια μαζική κοινωνία με διάχυτο το αγελαίο πνεύμα και με υπαρκτές τις ανθρώπινες φοβίες και αβεβαιότητες χρειάζονται μεγάλες αντιστάσεις για να μη βρίσκει κάποιος την ταυτότητά του στην αγέλη.

 

Η αγελαία συμπεριφορά ή «η συμπεριφορά της αγέλης» (herd behavior)  χρησιμοποιείται ως όρος για να ερμηνεύσει κάποια συγκεκριμένα φαινόμενα στα οποία το πλήθος των ανθρώπων δρα και αντιδρά με ομοιόμορφο τρόπο. Κανείς δεν αρνείται την ύπαρξη τέτοιων φαινομένων. Η ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών έχει να «επιδείξει» πολλές τέτοιες συμπεριφορές που συνιστούν το όνειδος για τον homo Sapiens. Στο θησαυροφυλάκιο, όμως, της ανθρώπινης ιστορίας υπάρχουν και παραδείγματα ανθρώπων που ξεχώρισαν, απειθάρχησαν στην εξουσία και στην «ασφάλεια» της αγέλης και διαφύλαξαν την ατομικότητά τους.

 

Κοινωνική Ατομικότητα

Το ζητούμενο, λοιπόν, στις σύγχρονες κοινωνίες δεν είναι ο υψηλός βαθμός κοινωνικής πειθάρχησης ούτε η απόλυτη εναντίωση του ατόμου σε ό,τι κοινωνικό, στο όνομα μιας ψευδούς ελευθερίας. Δεν επιζητούμε ούτε το άβουλο ον της αγέλης ούτε τον «μοναχικό λύκο». Και οι δύο αυτοί τύποι ανθρώπων αποτελούν τροχοπέδη τόσο για την ατομική ολοκλήρωση όσο και για την κοινωνική πρόοδο και εξέλιξη.

Όταν ο αγώνας για διαφύλαξη της ατομικότητας δεν εκπίπτει στον αντικοινωνικό ατομικισμό, τότε μπορούμε να σκιαγραφήσουμε την επιθυμητή εικόνα του σύγχρονου πολίτη. Βασικό στοιχείο αυτής η Κοινωνική Ατομικότητα. Σε αυτήν συνυπάρχουν και διασώζονται το δικαίωμα στην ετερότητα, μοναδικότητα αλλά και το χρέος διακονίας του κοινωνικού συμφέροντος. Η αυτονομία και το αυτεξούσιον του ανθρώπου δεν καταργούν υποχρεωτικά και όσες αρετές πηγάζουν από την κοινωνική του φύση. Γιατί η κοινωνική ατομικότητα αρνείται τον ορισμό της κοινωνίας ως ένα απλό άθροισμα ατόμων και αναδεικνύει ως αναγκαιότητα τον αυτοπροσδιορισμό του ατόμου μέσα στο πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων και κανόνων.

 

Το αφηρημένο άτομο ιστορικά δεν υπάρχει και είναι εφεύρημα μιας ακραίας φιλελεύθερης άποψης. Ο όρος «ανοσία της αγέλης» είναι λανθασμένος γιατί παραπέμπει σε κοινωνικά σύνολα ασύντακτα και ανοργάνωτα. Το άτομο γεννιέται, μεγαλώνει και εργάζεται μέσα στην κοινωνία. Δημιουργεί αποβλέποντας στο ατομικό όφελος, γνωρίζοντας όμως πως κάθε δραστηριότητά του έχει πολλαπλό κοινωνικό αντίκτυπο.

Ο Αϊνστάιν προφητικά είχε επισημάνει τη θέση του ατόμου στην κοινωνία («Ο κόσμος όπως τον βλέπω εγώ»).

«Σε τι παράξενη κατάσταση βρισκόμαστε εμείς οι θνητοί!... Υπάρχουμε για τον συνάνθρωπό μας… Εκατό φορές κάθε μέρα, θυμίζω στον εαυτό μου ότι η εσωτερική και εξωτερική ζωή μου εξαρτάται από την εργασία των ανθρώπων, ζωντανών και νεκρών, και ότι πρέπει να υπερβάλλω εαυτόν για να μπορέσω να δώσω στο ίδιο μέτρο με το οποίο έχω λάβει και συνεχίζω να λαμβάνω… Σίγουρα δεν πιστεύω στην ανθρώπινη ελευθερία με την φιλοσοφική έννοια. Όλοι δρουν όχι μόνο υπό την επιρροή ενός εξωτερικού καταναγκασμού αλλά επίσης σύμφωνα και με μια εσωτερική ανάγκη…».