Αντιγόνη vs Κρέων: Το διαχρονικό δίπολο με τα πολλά σημαινόμενα

               *Γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος, Blog "ΙΔΕΟπολις"

       *Ένα σχόλιο σε σχετικό δημοσίευμα του κ.  Στέλιου Ράμφου “Κρέων ή Αντιγόνη;” (“ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ”, 16 Μαρτίου 2025).

            “Οι μύθοι είναι ανθρώπινες ιστορίες που οι άνθρωποι διηγούνται ή ακούνε, ενσωματωμένες στη συλλογική πολιτιστική κληρονομιά μέσω των οποίων κάθε κοινωνία προσπαθεί να καταλάβει πώς είναι φτιαγμένη, τις σχέσεις της με τον εξωτερικό κόσμο και τη θέση του ανθρώπου στο σύνολο του σύμπαντος”(Claude Levi-Strauss).

          Να, λοιπόν, που η Τραγωδία των Τεμπών και όσα την ακολούθησαν μέχρι τώρα (συγκεντρώσεις στις πλατείες, παράπονα-καταγγελίες για την αργοπορία απονομής δικαιοσύνης, πρόταση μομφής, προανακριτική…) δεν τροφοδότησε με υλικό μόνον τον πολιτικό προβληματισμό, αλλά και τον φιλοσοφικό, αφού κάποιοι αναζητούν αναλογίες ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του σήμερα με αυτούς των αρχαίων τραγωδιών και ιδιαίτερα της τραγωδίας του Σοφοκλή «Αντιγόνη».

               Στην εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» (16/3/2025) σε σχετικό του άρθρο ο κ. Στέλιος Ράμφος με τίτλο «Κρέων ή Αντιγόνη;» αποπειράται να βρει αναλογίες ανάμεσα στον Κρέοντα και την Αντιγόνη (από τη μία πλευρά) και σε κάποια σημερινά πρόσωπα, πολιτικά και μη από την άλλη πλευρά (Πρωθυπουργός, Μαρία Καρυστιανού, συγγενείς θυμάτων…).

                 Παραθέτω δύο αποσπάσματα από αυτό το άρθρο που είναι δηλωτικά των συγκρίσεων και των αναλογιών που εντοπίζει ο συγγραφέας:

             “Η Αντιγόνη είναι Ελευθερία, ο Κρέων* και κάθε Κρέων είναι Αναγκασμός, με τον οποίο καλούμαστε εκόντες άκοντες να ζήσουμε. Εξ ου και η χαρά που μας δίνει η πνευματική νίκη της Αντιγόνης” // “Στα πρόσωπα της Αντιγόνης και των συγγενών όλα δείχνουν αγάπη. Για τον Κρέοντα και τη μεταχρονολογημένη δημοκρατική του εκδοχή τα πάντα στρέφονται γύρω από τον υψηλό εαυτό τους” // “Από την πλευρά τους ο Κρέων και ο πρωθυπουργός είναι προσκολλημένοι στο κράτος… και βρίσκουν τον εαυτό τους στην επιβεβαίωση μέσω της εξουσίας ανήμποροι πια να υπηρετούν το ανώτερο της ανθρωπινότητός τους”

                Με όλο το σεβασμό στην αντίθετη άποψη και στο στοχασμό του κ. Ράμφου πιστεύω πως οι απλουστεύσεις αυτού του είδους (παραπάνω αποσπάσματα), αλλά και κάποιες ισοπεδωτικές γενικεύσεις στην ερμηνεία της συγκεκριμένης τραγωδίας μάλλον σύγχυση προκαλούν παρά φωτίζουν τα γεγονότα και ερμηνεύουν τις ανθρώπινες συμπεριφορές.

             Η ανάλυση-ερμηνεία της τραγωδίας «Αντιγόνη» που ακολουθεί δεν διεκδικεί το αλάθητο, αλλά εμπεριέχει μία άλλη θέση-ερμηνεία από εκείνες που διδαχτήκαμε στο σχολείο κι από εκείνες που καθιερώθηκαν ως “ερμηνευτικά θέσφατα”.

              Κάθε αντίλογος αποδεκτός, σύμφωνα και με τους «Δισσούς Λόγους» του Πρωταγόρα («Δύο λόγους είναι περί παντός πράγματος αντικείμενους αλλήλους») {για κάθε πράγμα υπάρχουν δύο λόγοι-απόψεις αντίθετοι μεταξύ τους}.                

             Η  "Αντιγόνη" του Σοφοκλή-ως η κατεξοχήν  πολιτική τραγωδία-δεν χωρά σε μανιχαϊστικά  ερμηνευτικό σχήματα του τύπου "Η επαναστάτρια Αντιγόνη και ο αυταρχικός Κρέων ".  

                   

             Ο Σοφοκλής δεν ηθικολογεί. Απλά δίνει με έναν ξεχωριστό τρόπο την μετάβαση από την φυλετική κοινωνία (δεσμοί αίματος) στην πολιτική κοινωνία (κυριαρχία του λόγου).              

     Όσο κι αν η δημοκρατία απέκτησε στις μέρες μας παγκόσμιες διαστάσεις και όλοι ομνύουν στο όνομά της, εντούτοις δεν απουσιάζουν και οι ενστάσεις ή και οι διαφωνίες για το κύρος της εξουσίας και για τις προϋποθέσεις απονομιμοποίησής της και πολιτικής ανυπακοής.     

                                             Η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή

     Η τραγωδία του Σοφοκλή «Αντιγόνη»  ένα από τα δημοφιλέστερα έργα του αρχαίου λόγου χρησιμοποιήθηκε όσο κανένα άλλο κείμενο για να καταγγελθεί από τη μία πλευρά η αυταρχικότητα της εξουσίας (Κρέων) κι από την άλλη να προβληθεί η αξία της ανυπακοής (Αντιγόνη) απέναντι στην κρατική εξουσία. Παρουσιάστηκε κι ερμηνεύτηκε η στάση της Αντιγόνης ως πράξη δημοκρατική και επαναστατική και έγινε σύμβολο αγωνιστικότητας.

    Η σύγκρουση Κρέοντα και Αντιγόνης παραπέμπει στην αιώνια σύγκρουση των δύο όρων του διωνύμου Άτομο vs Αυταρχικό κράτος. Το άτομο διεκδικεί το δικαίωμα της αυτονομίας και της ελεύθερης βούλησης απέναντι στη δύναμη και τη θεσμοποιημένη βία του Κράτους. Υποστηρίζεται πως η τραγωδία «Αντιγόνη» εμπερικλείει όλη την επιχειρηματολογία για το δίκαιο της «Ηθικότητας» μιας πράξης (Αντιγόνη – ταφή νεκρού) και για το δίκαιο μιας νόμιμης πράξης (Διαταγή Κρέοντα) αλλά όχι και υποχρεωτικά ηθικής.

                                                Νομιμότητα vs  Ηθικότητα     

      Η μεν Αντιγόνη υπερασπίζεται με πάθος τους άγραφους νόμους και το εθιμικό δίκαιο. Με το ίδιο πάθος ο Κρέοντας υπερασπίζεται τους γραπτούς νόμους και το ανθρώπινο δίκαιο. Η Αντιγόνη μάχεται για τους αιώνιους ηθικούς νόμους, ενώ ο Κρέοντας για την ανθρώπινη νομιμότητα.    

  

       Η Αντιγόνη φαίνεται να κερδίζει τις εντυπώσεις και την συμπάθεια με την τόλμη της και την αποφασιστικότητά της, αν λάβουμε υπόψη και τη θέση της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα. Προσωποποιεί με την στάση της την αντίσταση στην εξουσία.

       Από την άλλη πλευρά, όμως, και ο Κρέοντας – όσο κι αν φαίνεται σκληρός και πείσμων – εντυπωσιάζει με την καθαρότητα των θέσεών του και με την αποφασιστικότητα στην υπεράσπιση του ανθρώπου, ως υποκειμένου της ιστορίας. Κάπου μάς παραπέμπει στο «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» του Πρωταγόρα.

      Έχουμε την αιώνια σύγκρουση ανάμεσα στην Ηθικότητα και στη Νομιμότητα μιας πράξης και στο δίλημμα, αν μία πράξη νόμιμη είναι και ηθική.

                                     Το δίκαιο του Ατόμου vs Το δίκαιο της Πόλης

          Βέβαια, ο Σοφοκλής μέσα από τη σύγκρουση των δύο ηρώων δεν ήθελε να μοιράσει τους ρόλους του τύπου «ο καλός» και «ο κακός», γιατί αυτό θα αναιρούσε την ίδια την ποιότητα της τραγωδίας. Η Αντιγόνη υπερασπίζεται με πάθος τα δικαιώματα του νεκρού αδελφού της, ενώ ο Κρέων το δίκαιο της πόλης. Δύσκολα θα μπορούσε να κατηγορήσει κάποιος τον Κρέοντα για τη σταθερή εμμονή του στο ανθρώπινο δίκαιο και στο συλλογικό συμφέρον (πατρίδα).         

       Ο Κρέων εκπροσωπεί την ώριμη φάση οργάνωσης της «πολιτικής κοινωνίας», ενώ η Αντιγόνη προβάλλει ως συντηρητικό κατάλοιπο μιας πρωτόγονης και φυλετικής κοινωνίας (δεσμοί αίματος).

   Ο Κρέων μυθοποιεί και προσωποποιεί τον ορθό λόγο, ενώ η Αντιγόνη τις πρωτόγονες δυνάμεις και τις διάφορες θεϊκές και μυστικιστικές δοξασίες «άγραπτα κασφαλή θεών» (Στίχ. 452). 

 

      Ο Κρέων εκπροσωπεί το πέρασμα από το Μύθο στο Λόγο, ενώ η Αντιγόνη τη στενοκέφαλη εμμονή της σε παρωχημένες μορφές ερμηνείας του κόσμου.

       Την πρόοδο, την εξέλιξη και τον πολιτισμό τον εκπροσωπεί η ανθρώπινη λογική, ενώ το παρελθόν και την κοινωνική ακινησία οι θεϊκές δοξασίες.

       Η υποταγή στη θεϊκή βούληση συνιστά μία παραίτηση από το δικαίωμα του ανθρώπου να ορίσει αυτός τα όρια και τους όρους – κανόνες της κοινωνικής συμβίωσης.     

                                             Η ηθική και η νομική τάξη

     Στην τραγωδία συγκρούεται η παραδοσιακή ηθική τάξη με τη νέα ανθρώπινη νομική τάξη. Το ερώτημα που τίθεται είναι: Μπορούν να συνυπάρξουν η παραδοσιακή ηθική τάξη με τους θεσπισμένους νόμους και το δίκαιο της πόλης; Σε ποιο βαθμό το ανθρώπινο δίκαιο στο όνομα του συμφέροντος της πόλης μπορεί να παραβιάζει περιοχές της προσωπικής ηθικής;;

      Οι Σοφόκλειοι ήρωες κινούνται στα όρια της ορθολογικής τάξης των πραγμάτων – όπως την υφαίνουν οι ιδέες των σοφιστών – και της παλιάς αριστοκρατικής ηθικής (φυλετικές κοινωνίες). Ο Σοφοκλής προσπαθεί να ορίσει το νέο πρότυπο του ιδανικού πολίτη με αναφορές στον «Υψίπολιν» και τον «Άπολιν».

       Το ότι στο τέλος πεθαίνουν και οι δύο ήρωες αυτό σημαίνει πως και οι δύο υπερβαίνοντας το μέτρο διέπραξαν την “Ύβριν”.

 Κάθε αρχαία Τραγωδία είναι η ιστορία μιας  “Ύβρης” και φυσικά να μην ξεχνάμε πως μπορεί:        

           “Η Τραγωδία να έχει πεθάνει ως θεατρικό είδος στον 21^ο αιώνα, η “τραγωδία”, όμως, ως ανθρώπινη συνθήκη και το “τραγικό” ως ”εν δυνάμει”  κατάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης, βρίσκονται πάντοτε παρόντα” (G. Steiner).S

                                    & Μία αναγκαία υπενθύμιση

        *Ο κ. Ράμφος, όταν κατηγορεί τον Κρέοντα για  “Ύβρη” σχετικά με τη διαταγή του να μείνει άταφος ο Πολυνείκης, οφείλει να γνωρίζει,  πως αυτός ως επιτιθέμενος εναντίον της Πατρίδας του θεωρείται Προδότης με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την τιμωρία του. Οι προδότες στην αρχαία Ελλάδα τιμωρούνταν σκληρά.  Θανατώνονταν και δεν θάβονταν στην πατρίδα τους. Αν κάποιος προδότης  είχε ταφεί, τότε πετούσαν τα κόκαλά του έξω από την πόλη...

  «Ψηφίζεται ὁ δῆμος Κριτίου εἰπόντος, τὸν  μὲν  νεκρὸν κρίνειν προδοσίας, κἂν  δόξῃ προδότης ὢν ἐν τῇ χώρᾳ τεθάφθαι, τά γε ὀστᾶ αὐτοῦ ἀνορύξαι καὶ ἐξορίσαι ἔξω τῆς Ἀττικῆς».

         Προς τι, λοιπόν, η μομφή εναντίον του Κρέοντα για τη διαταγή του περί απαγόρευσης ταφής του Πολυνείκη; Η διαταγή του ήταν σύννομη και δεν αναιρούσε ούτε την ηθική τάξη της εποχής του. Σε τι συνίστατο λοιπόν ο αυταρχισμός του και η σκληρότητά του; (Εξάλλου κάθε πρόσωπο ή συμπεριφορά πρέπει να κρίνεται με βάση την εποχή του και όχι ετεροχρονισμένα. Διαφορετικά θα διολισθήσουμε σε ερμηνευτικές τερατογενέσεις).

       Αλήθεια, αν κάποιος σήμερα επιτεθεί κατά της πατρίδος του ποια θα είναι η τύχη    του;

                                                    ΣΗΜΕΙΩΣΗ
      Το παρόν άρθρο μου η εφημερίδα “ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ” αρνήθηκε να το δημοσιεύσει, ως όφειλε, για απροσδιόριστους και ακατανόητους λόγους. Φαίνεται πως η καλή εφημερίδα χρησιμοποιεί αδόκιμους τρόπους για να δείξει το σεβασμό της στην "διαφορετική άποψη"  και να προστατεύει το "κύρος" και την "αυθεντία" των συνεργατών της.

                         “Είναι και αυτή μια στάσις ."Νιώθεται".