Η Φύση καταστροφέας του Ανθρώπου;

             *Γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος, Blog "ΙΔΕΟπολις"

        “Φύσις μηδέν μήτε ατελές ποιεί μήτε μάτην” (Αριστοτέλης, Η Φύση δεν κάνει τίποτα ούτε ατελές ούτε μάταιο)  

                                       “Η Φύση τιμωρεί”,  “Η Φύση εκδικείται”.                  

          Τα παραπάνω γλωσσικά στερεότυπα  συνοδεύουν μόνιμα τα δελτία ειδήσεων ως διαπίστωση κάθε φορά που ένα ακραίο φυσικό φαινόμενο εκδηλώνεται στον πλανήτη μας.

               Τέτοιες διαπιστώσεις ή αξιολογικές κρίσεις για τη λειτουργία της Φύσης, όμως, απέχουν πολύ από την επιστημονική αλήθεια αφού ο θυμός, η οργή, η τιμωρία και η εκδίκηση είναι ανθρώπινα συναιασθήματα και όχι της Φύσης. Κι αυτό γιατί η Φύση έχει τους δικούς της νόμους και κανόνες λειτουργίας εδώ και εκατομμύρια χρόνια που πολλές φορές ο άνθρωπος αδυνατεί να κατανοήσει και τα αποδίδει στια κακές προθέσεις της.

                 Μπορεί η Φύσις και σύμφωνα με τον Ηράκλειτο  «Η Φύσις κρύπτεσθαι Φιλείν», αυτό, όμως, δεν εμπόδισε τον άνθρωπο να βρει τρόπους να προφυλάσσεται από τη «μανία» της (άλλη μομφή αυτή) με όπλο τον πολιτισμό του. Ωστόσο, για πολλούς αυτός ο ίδιος ο πολιτισμός του ανθρώπου ευθύνεται για κάποια ξεσπάσματα της Φύσης που τρομάζουν τον άνθρωπο και γεννούν τον προβληματισμό του για το μέλλον των σχέσεών του μαζί της.

         Σεισμοί, Εκρήξεις Ηφαιστείων, Καταιγίδες, Τυφώνες, Κυκλώνες, Καταποντισμοί, Πυρκαγιές, Θύελες, Ξηρασίες, Λιμοί, Λοιμοί, Επιδημίες, Πανδημίες είναι μερικά από τα λεγόμενα “ακραία καιρικά φαινόμενα” ή άλλως πως “Θεομηνίες” που συνηθίζουμε να τα ονομάζουμε στο βαθμό που ταυτίζουμε τη φύση με το Θεό.

                “Natura est deus rebus” (φύση είναι ο Θεός στα πράγματα)

             Επειδή τώρα τελευταία τα έντονα καιρικά φαινόμενα πολλαπλασιάζονται και εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα και ένταση πολλοί είναι αυτοί διερωτώνται, αν τελικά η Φύση είναι το μεγάλο μας σπίτι που μας συντηρεί και μας προστατεύει ή ο μεγάλος και αδυσώπητος εχθρός μας. Μήπως, τελικά, είναι μύθος αυτό που ισχυρίζονται και πίστευαν πολλοί πως η Μητέρα Γη, η αρχαιοελληνική  Γαία δεν ήταν και δεν είναι και τόσο στοργική και προστατευτική προς τον άνθρωπο; Μήπως τελικά η Φύση είναι ο μεγάλος και ανίκητος Εχθρός του ανθρώπου;

                    Και πώς να το δεχτείς αυτό, όταν αιώνες, χιλιετίες τώρα ζούσαμε με το μύθο πως ο άνθρωπος επιβίωνε λαμβάνοντας από τη φύση ό, τι χρειαζόταν για να καλύψει τις βασικές του υλικές ανάγκες. Κι αυτό γιατί η φύση με μεγάλη γενναιοδωρία και χωρίς να ζητά ανταλλάγματα παρείχε τα πάντα στον άνθρωπο. Αυτός με τη σειρά του  για να την ευχαριστήσει ή να την εξευμενίσει άλλοτε τη θεοποίησε κι άλλοτε διοργάνωνε ειδικές τελετές γι αυτήν.

              “Σε όλη τη διάρκεια της Ιστορίας, ο άνθρωπος έπρεπε να παλεύει με τη Φύση για να επιβιώσει. Σ΄αυτόν τον αιώνα, έχει αρχίσει να συνειδητοποιεί ότι για να επιβιώσει, πρέπει να την προστατέψει” (Ζαν Υβ Κουστώ). 

            Κάπως έτσι γράφτηκε μέχρι τώρα η ιστορία των σχέσεων μεταξύ ανθρώπoυ και Φύσης. Μία σχέση που διαταράχτηκε όχι εξαιτίας της αλλαγής της συμπεριφοράς της φύσης προς τον άνθρωπο, κι ας φοβίζουν τα τελευταία έντονα καιρικά φαινόμενα, αλλά εξαιτίας του ανθρώπου που με όπλο την τεχνολογία άλλαξε βίαια το παραδοσιακό πρωτόκολλο των σχέσεών τους.   

              Τα δύο κείμενα που ακολουθούν, αν και πολύ παλιά, το καθένα ξεχωριστά επικυρώνει θέσεις που η σύγχρονη επιστήμη απέδειξε και αποδέχεται.
               Η θεωρία της "ΓΑΙΑΣ" του Λάβλοκ  περί της Γης ως αυτορρυθμιζόμενου συστήματος και της αλληλεπίδρασης των ζωντανών οργανισμών που ενοικούν στο γήινο περιβάλλον επικυρώνει με τον πιο αδιάψευστο τρόπο τη διαπίστωση-διακήρυξη του φύλαρχου των Ινδιάνων περί ενότητας όλων (άψυχων και έμψυχων).

               Από την άλλη πλευρά οι διαπιστώσεις του Φρόιντ (1927) φαίνεται να επιβεβαιώνονται πλήρως, αφού τα ίδια φαινόμενα ταλανίζουν την ανθρώπινη ζωή μέχρι και σήμερα. Στις διαπιστώσεις του Φρόιντ περί της αδυναμίας του ανθρώπου να ελέγξει ή να δαμάσει τις δυνάμεις της Φύσης,  κανείς δεν μπορεί να αντιταχθεί αφού συχνά η σύγχρονη πραγματικότητα επιβεβαιώνει την απόλυτη κυριαρχία των φυσικών δυνάμεων (θάνατος, επιδημίες, σεισμοί, πλημμύρες...).
              Και τα δύο κείμενα είναι προφητικά, αφού οι θέσεις-διαπιστώσεις τους ισχύουν διαχρονικά και δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι στο μέλλον θα ακυρωθούν. Το λυπηρό, όμως, είναι ότι ο άνθρωπος δεν διδάσκεται από το μένος και την οργή της Φύσης και επιδεικνύει μία ασυγχώρητη αβελτηρία ή και προκαλεί με τις ενέργειές του την υγεία- ισορροπία του οικοσυστήματος.
          Αν οι παραπάνω επισημάνσεις έχουν κάποιο νόημα και υπηρετούν την προσπάθεια του ανθρώπου να επιβιώσει στο γήινο περιβάλλον είναι για να γίνει αποδεκτή ή να απορριφθεί η διάχυτη άποψη περί "εχθρότητας" της Φύσης έναντι του ανθρώπου ή ακόμη και μιας συνεχούς και αδυσώπητης ( ή και άνισης) πάλης μεταξύ τους με το αποτέλεσμα προδικασμένο.
            Επειδή, όμως, "δεύτερη ζωή” δεν έχουμε ως άνθρωποι κι αυτή που ζούμε είναι μόνο στη Γη, τo λιγότερο που έχουμε να κάνουμε είναι να προνοούμε και να μην προκαλούμε με τις επεμβάσεις μας στην ισορροπία του οικοσυστήματος.
            Τα άλλα ας τα αφήσουμε στη μεγαλοψυχία και στη "σοφία" της ΓΗΣ που δύσκολα λαθεύει και φυσικά δεν "εκδικείται". 

                                                 ΚΕΙΜΕΝΟ 1ο

      Η απάντηση του αρχηγού των ινδιάνων στον πρόεδρο των ΗΠΑ (1855).

 

             Το παρακάτω κείμενο αυτό αποτελεί την ιστορική απάντηση του αρχηγού των ινδιάνων Σκουάμις στον Πρόεδρο των ΗΠΑ που ζητά να αγοράσει τη γη της φυλής του.

            Αν και γραμμένο το 1855, είναι σήμερα επίκαιρο όσο ποτέ. Η δυσαρμονία του ανθρώπου με τη φύση δεν ήταν ποτέ μεγαλύτερη όσο σήμερα. Η θυσία κάθε αξίας στο κέρδος δεν ήταν ποτέ πιο γενικευμένη. Η περιθωριοποίηση όλων των μη δυτικών τρόπων ζωής και σκέψης, που τόσα έδωσαν στην ανθρωπότητα, δεν ήταν ποτέ πιο αισθητή. Η απάντηση του ινδιάνου αρχηγού Seatle λέει τα αυτονόητα σε μια εποχή που έγινε κανόνας το παράλογο…

                              Προς τον πρόεδρο της ΗΠΑ Φραγκλίνο Πιρς:

                “Είμαστε κομμάτι της γης και αυτή πάλι ένα κομμάτι από μας.
             Οι χυμοί που τρέχουν μέσα στα δέντρα μεταφέρουν τις μνήμες του ερυθρόδερμου ανθρώπου.
               Τα ευωδιαστά λουλούδια είναι αδελφές μας.

              Το ελάφι, το άλογο, ο μεγάλος αετός είναι τ’ αδέλφια μας.
         Οι απότομες, ψηλές κορυφές, τα καταπράσινα λιβάδια, η ζεστασιά του αλόγου, ο άνθρωπος, όλα ανήκουν στην ίδια οικογένεια.

                                     Ξέρουμε τουλάχιστον αυτό:
              Η γη δεν ανήκει στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος ανήκει στη γη.
               Κι ακόμα πως εμείς δε δημιουργήσαμε τον ιστό της ζωής,
               αλλά αποτελούμε μόνο μια ίνα μέσα σ’ αυτόν.
                   Αν προκαλέσουμε κάποια καταστροφή στον ιστό (της γης)
οι συνέπειες θα έρθουν και σε μας τους ίδιους”.

                                                   ΚΕΙΜΕΝΟ 2^ο (Φρόιντ)

         “…Κανένας άνθρωπος, όμως, δεν πλανάται πιστεύοντας ότι η φύση έχει ήδη δαμαστεί. Ελάχιστοι τολμούν να ελπίζουν ότι η φύση θα υποταχθεί κάποια ημέρα ολοκληρωτικά στον άνθρωπο.

             Υπάρχουν τα στοιχεία της φύσης, που φαίνεται να χλευάζουν κάθε ανθρώπινη επικυριαρχία: Η Γη που σείεται, σχίζεται και γκρεμίζει στα έγκατά της τους ανθρώπους και τα έργα τους. Το νερό που ανεβαίνει κατακλύζοντας και αφανίζοντας τα πάντα. Η θύελλα που σαρώνει ό,τι απαντήσει στο πέρασμά της.

             Έπειτα είναι και οι αρρώστιες, που πρόσφατα αναγνωρίστηκαν ως επιθέσεις άλλων έμβιων οργανισμών εναντίον μας. Και, τέλος, το αλγεινά αίνιγμα του θανάτου, για την αντιμετώπισή του οποίου δεν έχει βρεθεί ως τα σήμερα κανένα βοτάνι, και προφανώς δεν θα βρεθεί ποτέ.            

              Μ΄ αυτές τις δυνάμεις ορθώνεται η φύση απέναντί μας, μεγαλειώδης, φρικιαστική, αμείλικτη, φέρνοντας μπροστά στα μάτια μας την αδυναμία και την ανημποριά μας, από τις οποίες θελήσαμε να γλιτώσουμε μέσα  από την πολιτισμική εργασία.

           Μια από τις λίγες ευχάριστες και αισιόδοξες εντυπώσεις που μπορεί να έχει κανείς από την ανθρωπότητα είναι  όταν, μπροστά σε καταστροφές από τα στοιχεία της φύσης, ξεχνά το πολιτισμικό της αδιέξοδο, όλες τις εσωτερικές δυσκολίες και εχθρότητες, για να θυμηθεί το μεγάλο συλλογικό της καθήκον, την υπεράσπιση της ύπαρξής της ενάντια στην τιτάνια δύναμη της φύσης (Φρόιντ «Το Μέλλον μια Αυταπάτης», 1927).

                                                        Ε Π Ι Μ Υ Θ Ι Ο Ν

             Ως επιμύθιον δεν θα μπορούσε να τεθεί άλλη άποψη παρά αυτή του Ένγκελς που δίνει τη δική του ερμηνεία για τη σχέση Ανθρώπου και Φύσης

                                                        Η Φύση μάς εκδικείται

            «Ας μην κολακευόμαστε ωστόσο πάρα πολύ για τις ανθρώπινες νίκες μας πάνω στη φύση. Η φύση μάς εκδικείται για καθεμιά τους. Κάθε νίκη έχει, βέβαια, κατά κύριο λόγο τις συνέπειες στις οποίες αποβλέπαμε, αλλά στη συνέχεια έχει εντελώς διαφορετικά, απρό­οπτα αποτελέσματα, που πολύ συχνά εκμηδενίζουν τις πρώτες τους συνέπειες […] Τα γεγονότα μάς θυμίζουν σε κάθε βήμα, πως δεν κυριαρχούμε καθόλου πάνω στη φύση όπως ένας κατακτητής πάνω σ’ έναν ξένο λαό, όπως κάποιος που θα στεκόταν έξω από τη φύση, αλλά πως ανήκουμε στη φύση με τη σάρκα, το αίμα και το μυαλό μας, πως είμαστε μέσα της και πως όλη μας η εξουσία βρίσκεται στο πλεονέκτημα που έχουμε σχετικά μ’ όλα τ’ άλλα όντα, να γνωρίζουμε τους νόμους της και να μπορούμε να τους εφαρμόζουμε ορθά» [ “H διαλεκτική της Φύσης”, Ένγκελς, 1883, σ. 159].

            Ωστόσο και παρά τη διάχυτη αντίληψη ότι η Φύση εχθρεύεται τον άνθρωπο και κατά καιρούς “θυμώνει” μαζί του ή και τον “εκδικείται”, υπάρχει και η αντίθετη άποψη πως η Φύση είναι ο σωτήρας του και ο επίγειος Παράδεισος, όπως αυτή εκφράστηκε με το «Αρκαδικό Ιδεώδες».

                                       Αρκαδικό ιδεώδες

           «Πρόκειται για μια αναπόληση της αθώας ζωής, του ποιμενικού παραδείσου στην πιο κοινότοπη μορφή του. Είναι μια νοσταλγία για τα αγνά ήθη και πρότυπα της φυσικής ζωής, για την παράδοση στο χρόνο. Καθίσταται ένας φόρος τιμής στην Αρκαδική αυτοσυγκράτηση που δεν επιτρέπει στην ανθρώπινη υπόσταση να επιβληθεί στη φύση. Το Αρκαδικό ιδεώδες είναι ένας κόσμος Δύναμης και Γνώσης» (Διαδίκτυο).

          Ειδικότερα, το Αρκαδικό ιδεώδες αναπτύχθηκε ως αξιόλογο πνευματικό και καλλιτεχνικό κίνημα.

           Το κείμενο που ακολουθεί αλιεύτηκε από το Blog “Μυσταγωγία - Μυθαγωγία” του φίλου μου Βασίλη Χλέτσου.

             «Ο πίνακας «Pastorale» του Rupert Bunny (1893) αποτελεί μια σύνθετη αλληγορική απεικόνιση, όπου η φύση δεν παριστάνεται απλώς ως σκηνικό, αλλά ως ζωντανός μύθος που φέρνει στο προσκήνιο το Αρκαδικό ιδεώδες και την ιδέα ενός παλαιότερου, έμψυχου κόσμου, και την χρυσή εποχή.

             Το Αρκαδικό ιδεώδες αναφέρεται στην ιδανική, παραδοσιακή εικόνα της φύσης – έναν κόσμο όπου η απλότητα, η αρμονία και η αθωότητα συνυπάρχουν. Στον πίνακα, τα τοπία, η χρήση του φωτός και οι λεπτομερείς απεικονίσεις των φυσικών στοιχείων μεταφέρουν την αίσθηση ενός κόσμου που μοιάζει να έχει διαμορφωθεί από θρύλους και μύθους. Αυτή η εικόνα της φύσης, που είναι γεμάτη από ζωντάνια και μυστικισμό, αντιπροσωπεύει έναν ιδανικό χώρο που ανήκει στο παρελθόν, σε μια εποχή όπου η φύση ενσάρκωνε πνευματικές και ποιητικές αξίες.

                    Αλληγορίες για την Ομορφιά και τη Μοίρα

            Μέσα από τα συμβολικά στοιχεία του πίνακα διαφαίνεται και μια διττή διάσταση. Από τη μία πλευρά, η ομορφιά του Αρκαδικού τοπίου αναπαριστά την ιδανική αρμονία και την αθανασία της φύσης σε ένα πνευματικό επίπεδο. Από την άλλη, όμως, αυτή η ομορφιά συνοδεύεται από μια αίσθηση μοιραίας αβεβαιότητας και φθοράς.

       Η αλληγορία εδώ υποδηλώνει πως κάθε ιδανικό, όσο όμορφο κι αν φαίνεται, είναι έμφυτα θνητό και διαρκεί μόνο για μια στιγμή πριν υποχωρήσει στην αβεβαιότητα του χρόνου.

               Η ερμηνεία αυτή συνδυάζει δύο βασικές πτυχές:

          Την αναζήτηση για την αρμονία και την ομορφιά: Το έργο μεταφέρει την έλξη προς έναν κόσμο όπου η φύση και ο άνθρωπος ήταν σε απόλυτη συγχορδία.

            Την επίγνωση της απώλειας: Παράλληλα, η μελαγχολία που διαπερνά το έργο εκφράζει τη θλίψη για το τέλος αυτής της μυθικής εποχής, μια θλίψη που ίσως είναι συλλογική, διότι μας θυμίζει την απώλεια του αρχαίου, έμψυχου κόσμου και την είσοδο μας σε μια πιο σύγχρονη αλλά λιγότερο μαγική πραγματικότητα.

           Με αυτόν τον τρόπο, ο πίνακας «Ποιμένας» δεν λειτουργεί μόνο ως μια αισθητική απόδειξη του Αρκαδικού ιδεώδους, αλλά και ως μια βαθιά αλληγορία για το πέρασμα του χρόνου, τη μεταβατικότητα της ομορφιάς και την αναπόφευκτη μετάβαση από ένα μυθικό παρελθόν σε έναν πιο καθημερινό κόσμο – ένα θέμα που, όπως φαίνεται, προκαλεί μια συλλογική θλίψη για το χαμένο όνειρο της αρχαίας, έμψυχης φύσης, η οποία χάθηκε αμετάκλητα με την επικράτηση του Χριστιανισμού.

                          Το Μανιφέστο του Αρκαδισμού.

             Η Γαία είναι ζωντανή Οντότητα, είναι η Μεγάλη Μητέρα που μας τρέφει και μας φροντίζει. Αυτός ο Κόσμος δεν είναι ούτε πέρασμα, ούτε σχολείο που ήρθαμε για να μάθουμε, ούτε κοιλάδα δακρύων. Είναι ο χαμένος Παράδεισος της Χρυσής Εποχής που χρειάζεται να ξαναβρούμε και να ξαναδημιουργήσουμε.

       Δεν ήλθαμε από κάπου αλλού και δεν θα πάμε πουθενά. Αυτή η ζωντανή και πανίερη Γαία είναι το παντοτινό και αγαπημένο μας σπίτι. Τα κύτταρα μας βρίσκονται εδώ για αναρίθμητους αιώνες και θα συνεχίσουν να υπάρχουν μέσα από τις αδιάκοπες μεταμορφώσεις τους.

       Μας ενώνουν με τα ζώα, τα φυτά, τα ορυκτά, τα Δάση, τα Βουνά, τα Ποτάμια και τις Θάλασσες οι ακατάλυτοι δεσμοί της συντροφικότητας και του Έρωτα. Τα πάντα είναι κομμάτια της Ύπαρξης μας και είμαστε μέρος τους. Τα πάντα συνυπάρχουν στο Συλλογικό Πνεύμα της Γαίας. Ζούμε εδώ, με φροντίδα, αγάπη και εμπιστοσύνη, και θα βρισκόμαστε για πάντα εδώ σαν προστατευτικά πνεύματα της Φύσης.

        Εξέλιξη, για την Αρκαδία, δεν σημαίνει προετοιμασία για φυγή, ούτε μετατροπή ενός είδους σε άλλο. Σημαίνει φροντίδα, αγάπη και δημιουργία ομορφιάς και αρμονίας τόσο στο περιβάλλον όσο και στον εαυτό μας. Σημαίνει μια αδιάκοπη πορεία προς την εξάλειψη της φτώχειας, της ανάγκης, της δυστυχίας, της ανασφάλειας και του φόβου για όλα τα ανθρώπινα και μη-ανθρώπινα όντα.

      Κάθε θρησκεία ή ιδεολογία που στρέφει τον άνθρωπο μακριά από αυτή τη Γη, τον υποτάσσει σε εξωκόσμιους Θεούς και του υπόσχεται μεταφυσικούς Παραδείσους, υπονομεύει τη ζωή σε αυτήν τη διάσταση, δημιουργεί μια ψυχοπαθολογική θεώρηση του κόσμου και προκαλεί μια σχιζοειδή κατάσταση στη συνείδηση, που οδηγεί στη δυστυχία, στην ανάγκη μεταφυσικής παρηγοριάς και στο Φόβο.

       Ο Άνθρωπος της Πνευματικής Αρκαδίας βρίσκεται πάντοτε στο Εδώ και στο Τώρα. Νοιώθει ένα με την Καρδιά του Κόσμου και δεν ονειρεύεται να εξοριστεί από αυτήν. Στόχος του είναι να φροντίσει, να αγαπήσει και να εξελιχθεί, όχι να καταστρέψει, να εγκαταλείψει και να υποτάξει.

            Ο Άνθρωπος της Πνευματικής Αρκαδίας στοχεύει, μέσα από το Μέτρο και την Ουσία της Ελληνικότητας, να γίνει ο ίδιος ένα Μονοπάτι για τον Επίγειο Παράδεισο της Αρκαδίας. Και δεν υπάρχει άλλος υγιής Δρόμος εκτός από αυτόν».