ΠΡΟΤΥΠΑ – ΙΔΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΙ

 

*Γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος, Blog "ΙΔΕΟπολις"

 

               «Αληθινά σας συμβουλεύω να μακρύνετε από μένα, να φυλαχτείτε από το Ζαρατούστρα. Κι ακόμη καλύτερα: να τον έχετε ντροπή σας! Μπορεί και να σας γέλασε. Δεν είχατε αναζητήσει ακόμη τους εαυτούς σας. Τότε με βρήκατε. Έτσι κάνουν όλοι οι πιστεύοντες…Τώρα σας προστάζω να χάσετε εμένα και να βρείτε τους εαυτούς σας…»(Ζαρατούστρα, "Τάδε έφη Ζαρατούστρα", Νίτσε).

 

           

                                                          Κοινωνικά πρότυπα και νέοι

     Μια κοινωνία, που δεν είναι μόνο το αθροιστικό αποτέλεσμα των μελών της, αλλά  κι ένα πλέγμα συσχετισμών, θεσμών, ομάδων, το οποίο συνυφαίνεται με πολιτισμικά σύμβολα και αξίες, αποσκοπεί όχι μόνο στη συντήρηση αλλά και στη διαρκή ανανέωσή της, όσο κι αν το δεύτερο μερικές φορές είναι επικίνδυνο και γι’ αυτό απευκταίο για κάποιες κοινωνικές τάξεις και ιδεολογίες.

    Την ομαλή πορεία της κοινωνίας δεν την εξασφαλίζουν μόνο οι νομικοί κανόνες που έχουν επιτακτικό χαρακτήρα (επιβάλλονται και με τη βία), αλλά και η ύπαρξη μιας «ηθικής τάξης», η οποία δεν έχει τον επιτακτικό χαρακτήρα των νομικών κανόνων. Μέρος της «ηθικής τάξης» καταλαμβάνουν τα πρότυπα, οι αξίες και τα ιδανικά μιας κοινωνίας.

       Η ίδια η κοινωνία, ανάλογα με τις ανάγκες και τους στόχους της, δημιουργεί, προβάλλει, υποβάλλει και επιβάλλει πρότυπα. Η ταυτότητα της κοινωνίας καθορίζει και το είδος των προτύπων. Η ύπαρξη προτύπων (οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών…) αποκαλύπτει από τη μια πλευρά τις ανάγκες της κοινωνίας και από την άλλη την ταυτότητα του επιθυμητού πολίτη – πρότυπου. Μια καταναλωτική κοινωνία προβάλλει το πρότυπο του καταναλωτή (Homo consumens). Μια κοινωνία έντονα πολιτικοποιημένη προβάλλει το πρότυπο του ενεργού πολίτη (Homo politicus) σε αντιδιαστολή με το αντίθετο πρότυπο του Homo idiot.

 

     

 Βασικός αποδέκτης της προβολής και επιβολής των κοινωνικών προτύπων είναι το ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας, οι νέοι, οι οποίοι θεωρούνται και είναι για πολλούς ψυχολόγους και κοινωνιολόγους παράγωγα της κοινωνίας, πιστά αντίγραφά της. Γι’ αυτό είναι αδικαιολόγητες ή μονομερείς οι αιτιάσεις που στρέφονται εναντίον της συμπεριφοράς των σύγχρονων νέων, τη στιγμή που δεν επισημαίνονται οι ευθύνες και οι ενοχές της κοινωνίας. Η κραυγή της νεολαίας «εικόνα σου είμαι κοινωνία και σου μοιάζω» είναι δηλωτική μιας πραγματικότητας όχι και τόσο θετικής.

       Η κοινωνία μέσα από τα πρότυπα πλάθει και διαμορφώνει την ιδεολογία, τη συμπεριφορά και την πρακτική των νέων μελών της. Η επιβολή, βέβαια, των προτύπων δε λειτουργεί πάντοτε κατά ντετερμινιστικό τρόπο στον ψυχισμό και στη συμπεριφορά των νέων. Δε σημαίνει, δηλαδή, ότι τα κοινωνικά πρότυπα, τα οποία έχουν ως στόχο τη συμμόρφωση των  νέων προς τα «κρατούντα», καθορίζουν με τρόπο απόλυτο τη συμπεριφορά των νέων.

     Μια κοινωνία μέσα από τα πρότυπα δεν ικανοποιεί μόνο βασικές κοινωνικές ανάγκες αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί και νέες. Το οικονομικό σύστημα δρομολογεί τις αναγκαίες κοινωνικές προσαρμογές. Αυτές με τη σειρά τους διαμορφώνουν το κατάλληλο πλαίσιο μέσα στο οποίο μεγαλώνουν οι νέοι, δομώντας μία προσωπικότητα ικανή να ανταπεξέλθει αφενός μεν στην ισχυρή επιθυμία για διατήρηση της ατομικότητας, και, αφετέρου, στις αναγκαιότητες της κοινωνίας που ζητούν πλήρη υποταγή ή προσαρμογή του ατομικού στο κοινωνικά αποδεκτό.

     Ο κίνδυνος της ισοπέδωσης, της ομοιομορφίας, της ομοιογενοποιημένης σκέψης και συνείδησης, της εξαφάνισης της ιδιαιτερότητας, και γενικά ο φόβος της απώλειας της ατομικής ταυτότητας, ωθεί τους νέους σε μια κατάσταση αβεβαιότητας, ανασφάλειας και μειωμένης αυτοεκτίμησης. Τα φαινόμενα αυτά επιτείνονται και τροφοδοτούνται από αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες αστάθειας και αποδόμησης των παραδοσιακών προτύπων, τα οποία λειτουργούσαν ως σταθερά πλαίσια αναφοράς για τους νέους.

     Οι παραπάνω συνθήκες επενεργούν ως «διαβρωτικό» στην ψυχολογία των νέων και τους οδηγούν στην αναζήτηση της ταυτότητάς τους, μέσα από την οποία περιμένουν την αυτοεπιβεβαίωσή τους, το αυτεξούσιο και την ικανότητά τους να υπάρχουν και να δημιουργούν σε μια κοινωνία απαιτητική και αφιλόξενη. Ένας τρόπος για την δόμηση της ταυτότητάς τους είναι η ανεύρεση κάποιου προτύπου που θα δίνει διέξοδο στις αναζητήσεις τους, σιγουριά στις ανασφάλειές τους, απαντήσεις στα ερωτήματά τους, όραμα και έμπνευση στην πεζότητα της καθημερινότητας.

     Τα πρότυπα με την ακτινοβολία τους γίνονται σημεία αναφοράς για τον νέο, ο οποίος, μέσα από τους αμυντικούς μηχανισμούς της προβολής, της ταύτισης και της μετάθεσης, προσπαθεί να εξισορροπήσει τις προσωπικές του ανάγκες και φιλοδοξίες με τις απαιτήσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος. Το πρότυπο λειτουργώντας κατά έναν εξουσιαστικό τρόπο στην εύπλαστη προσωπικότητα του νέου καλύπτει όλα εκείνα τα κενά που του δημιουργούνται, είτε από την απεξάρτησή του από τα γονεϊκά πρότυπα είτε από την απογοήτευσή του εξ αιτίας της δυσαρμονίας μεταξύ των προσωπικών του ουτοπιών και των κοινωνικών δεδομένων.

      Τα πρότυπα αποτελούν έναν από τους σπουδαιότερους και περισσότερο αποτελεσματικούς παράγοντες  κοινωνικοποίησης των νέων. Φορείς ιδεολογίας τα πρότυπα ασκούν στα νέα μέλη της κοινωνίας έναν ιδιόμορφο και δύσκολα αναγνωρίσιμο (και καθόλου αθώο) κοινωνικό έλεγχο.

     Ο κοινωνικοποιητικός και ηθικοποιητικός ρόλος των προτύπων νομιμοποιεί κατά κάποιο τρόπο την αναγκαιότητα της ύπαρξής τους μέσα σε μια κοινωνία. Γι’ αυτό η ίδια η κοινωνία μερικές φορές, όταν δεν υπάρχουν τέτοια πρότυπα (θετικά), τα δημιουργεί με σκοπό να διαπαιδαγωγήσει τη νέα γενιά. Σήμερα, με την ευρύτατη εξάπλωση των Μ.Μ.Ε., έχουμε οδηγηθεί σε μια πρωτοφανή βιομηχανία παραγωγής προτύπων, που ανατρέπει τη φυσική ισορροπία μεταξύ αυθεντικών και προκατασκευασμένων προτύπων. Τα τελευταία προβάλλονται κατά κόρον από τα Μ.Μ.Ε., με αποτέλεσμα οι νέοι να οδηγούνται σε μια γρήγορη, ασυνείδητη, άκριτη και δουλική μίμηση αυτών των προτύπων, ενώ όχι σπάνια φθάνουν και στην ειδωλοποίησή τους.

        Έτσι, η προσοχή και η εκτίμηση προς το πρότυπο αντικαθίσταται από την προσήλωση και τη λατρεία. Το νεαρό άτομο αιχμαλωτίζεται συναισθηματικά. Παύει να είναι αυθύπαρκτο και γίνεται επιρρεπές προς τη συμμόρφωση, την προσαρμογή, την ομοιομορφία, τη μαζικοποίηση, τη μονοδιάστατη και συμπολιτευτική σκέψη, τη συναίνεση, την παθητικότητα και γενικά γίνεται εύκολο θύμα των μηχανισμών της κοινωνικής και πολιτικής χειραγώγησης. 

 

                                                     Η αναγκαιότητα των προτύπων

    Μπροστά σ’ αυτές τις παρενέργειες που γεννά η «βιομηχανία των προτύπων» και η δουλική και άκριτη αποδοχή τους, επανέρχεται οξύτερο το πρόβλημα – ερώτημα κατά πόσο ο νέος μπορεί να διασώσει την ατομικότητά του μέσα από τη μίμηση των προτύπων. Υπάρχει, δηλαδή, πρότυπο που να αμβλύνει τη διαχρονική αντίθεση, ανάμεσα στην ατομική ελευθερία και την κοινωνική προσαρμογή;

      Προβλήματα δε δημιουργεί μόνο η άκριτη αποδοχή και δουλική μίμηση των προτύπων, και ιδιαίτερα των μη αυθεντικών, αλλά και τα υψηλά πρότυπα των οποίων το βεληνεκές ξεπερνά κατά πολύ τις δυνατότητες και ικανότητες του εφήβου. Σχετικά ο Martin Herbert επισημαίνει: «Φαίνεται παράδοξο το γεγονός ότι πολλά υψηλά πρότυπα που θέτουν για τον εαυτό τους αρκετοί από τους προ-εφήβους και τους εφήβους είναι δυνατόν να τους δημιουργήσουν προβλήματα. Όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι οι νέοι που κρίνουν πολύ αυστηρά τον εαυτό τους – δηλαδή αυτοί για τους οποίους υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στον τρόπο που βλέπουν τον εαυτό τους και στον τρόπο που θα ήθελαν να είναι (ιδανικός εαυτός) – προσαρμόζονται δυσκολότερα σε σύγκριση με άτομα που αποδέχονται τον εαυτό τους όπως αυτός είναι. Τα άτομα αυτά έχουν την τάση να είναι αγχώδη, ανασφαλή, μελαγχολικά, και, κατά κάποιο τρόπο, κυνικά».

      Για την αναγκαιότητα και το ρόλο των κοινωνικών προτύπων υπάρχουν πολλές ενστάσεις που αμφισβητούν την «αθωότητα» και αποτελεσματικότητά τους στην αγωγή και διαμόρφωση των νέων. Πολλοί είναι εκείνοι που πιστεύουν πως  οι νέοι χρειάζονται παραδείγματα και όχι πρότυπα, με το σκεπτικό ότι το παράδειγμα είναι εξ ορισμού μια συγκεκριμένη περίπτωση ενός αντικειμένου (λ.χ. αρχής, κανόνα, αξίας…), ενώ το πρότυπο είναι αυτό που ένα άτομο θεωρεί ως την πιο τέλεια μορφή ενός αντικειμένου.

       Έτσι, ενώ τα παραδείγματα ενός αντικειμένου είναι πολλά, το πρότυπο είναι μόνον ένα (Τάσος Καζεπίδης). Γι’ αυτούς όλα τα πρότυπα είναι τεχνητά δημιουργήματα μιας ιδεολογίας, και, είναι έξω από κάθε παιδαγωγική αρχή και δεοντολογία να υποχρεώνουμε τους νέους να μιμούνται ένα προκατασκευασμένο πρότυπο σκέψης, ζωή, συμπεριφοράς και ηθικής.

     Κατά τον Καζεπίδη, τα πρότυπα είναι από τη φύση τους στατικά και περιοριστικά. Είναι οι αντίποδες της αλλαγής, της δημιουργικότητας και της πρωτοτυπίας. Είναι λογικά αδύνατο να υπάρχουν πρότυπα πρωτοτυπίας και δημιουργικότητας, ενώ υπάρχουν πάμπολλα τέτοια παραδείγματα. Τα πρότυπα είναι περιοριστικά, διότι αποκλείουν την ελευθερία της επιλογής, εναντιώνονται στην προσωπική έκφραση, δεν επιτρέπουν τον πλουραλισμό, την ανεκτικότητα και τις εναλλακτικές λύσεις. Η προσκόλληση σε πρότυπα μπορεί να επιτευχθεί μόνο με το μακροχρόνιο δογματικό διαποτισμό των νέων. Πίσω από κάθε πρότυπο κρύβεται κάποια καταπιεστική ιδεολογία, η οποία έχει οριοθετήσει και προσδιορίσει τους θεμιτούς σκοπούς κι τις επιτρεπτές ενέργειες του πολίτη με τους δικούς της προκαθορισμένους στόχους… Το άτομο χάνει έτσι το δικαίωμα, και πολλές φορές την ικανότητα, αυτοπροσδιορισμού του και γίνεται ένα άβουλο όργανο στα χέρια των πρωτεργατών της ιδεολογίας.

      Κάτω από τέτοιες συνθήκες δεν μπορεί να γίνεται σοβαρός λόγος για ανάπτυξη της ηθικής σκέψης και του ηθικού προβληματισμού, και πολύ περισσότερο για προαγωγή της ηθικής πρωτοβουλίας. Ενώ λοιπόν έχουμε χρέος να είμαστε παραδείγματα ηθικής ζωής για την νέα γενιά, κανένας δεν έχει το δικαίωμα να επιβάλλει το δικό του πρότυπο και το δικό του τρόπο ζωής στους συνανθρώπους του,  είτε αυτοί είναι μεγάλοι είτε είναι μικροί.

       Όμως, όσες αλήθειες κι αν κρύβονται στις παραπάνω επισημάνσεις, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει και τις ευεργετικές επιδράσεις των προτύπων πάνω στους νέους, αφού τους παρέχουν τους απαραίτητους μηχανισμούς κατανόησης και ερμηνείας της πραγματικότητας, ελέγχου της ανάρμοστης συμπεριφοράς, άντλησης ικανοποίησης για προσαρμοστικές σκέψεις και πράξεις. Το πρότυπο θεωρείται από τους ψυχολόγους σαν ένας από τους βασικότερους παράγοντες διαμόρφωσης της συνείδησης του ανθρώπου.

                                                               Πρότυπα και ιδανικά

        Εάν είναι κάτι που χαρακτηρίζει έντονα και σε ανησυχητικό βαθμό τη σύγχρονη κοινωνία είναι η κατάρρευση των ιδεολογιών, των παραδοσιακών μύθων και προτύπων, καθώς και η έλλειψη στόχων και ιδανικών. Το επικοινωνιακό αδιέξοδο, το διαφημιστικό μαστίγωμα των πιο αφύσικων επιθυμιών, η πεζότητα της καθημερινής ζωής, η ρευστότητα των παραδοσιακών αξιών, το αγχωτικό κυνήγι της «νέας εμπειρίας», η ειδωλοποίηση του «έχειν» και πολλά άλλα έχουν οδηγήσει τους νέους σε μια γενική κατάθλιψη και σε μια αγωνιώδη προσπάθεια για ανεύρεση νέων κοινωνικών προτύπων που να βρίσκονται στο ίδιο πλαίσιο αναφοράς με τα ιδανικά και τα οράματά τους. Από τα πράγματα τίθεται λοιπόν το πρόβλημα της σχέσης προτύπων και ιδανικών. 

                            

     Τα ιδανικά δεν είναι αυθύπαρκτες και αιώνιες οντότητες. Κάθε εποχή έχει τα ιδανικά της. Είναι απότοκα φαινόμενα και βασικές συνιστώσες κάθε οργανωμένης κοινωνίας. Όλες οι κοινωνίες, στην  αγωνιώδη προσπάθειά τους να συνυφάνουν την επιθυμία του ανθρώπου για διατήρηση και ενδυνάμωση της ατομικότητάς του με την ανάγκη της ανάδειξης του αισθήματος της κοινωνικότητας (όρος απαραίτητος για την κοινωνική ζωή), εφευρίσκουν και προβάλλουν στα μέλη τους κίνητρα ικανά για την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και της προσωπικής ανέλιξης.

      Τέτοια κοινωνικά κίνητρα είναι το χρήμα, η δόξα, η εξουσία, η δύναμη, η κατανάλωση, τα οποία σε σχέση με τα βιολογικά κίνητρα δεν έχουν όρια ικανοποίησης. «Μια βαθμίδα πιο πέρα από τα κοινωνικά κίνητρα βρίσκονται τα κοινωνικά ιδανικά. Οι ενέργειες του ανθρώπου δεν έχουν πια ως στόχο μόνο την κάλυψη ατομικών αναγκών, είτε βιολογικές είναι αυτές είτε κοινωνικές, αλλά και την υλοποίηση αξιών και ιδανικών που δεν έχουν (ή έχουν ελάχιστη μόνο) σχέση με την ατομική ευημερία.  Οι αξίες και τα ιδανικά αυτά είναι προϊόντα κοινωνικών διεργασιών, και έχουν, σε τελευταία ανάλυση, σχέση με την ευημερία της κοινότητας. Ο αγώνας για κοινωνικά ιδανικά, όπως της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της δημοκρατίας  και του σοσιαλισμού, είναι αγώνας για μια τέτοια ευημερία. Ο αγώνας για τέτοια ιδανικά είναι που δίνει νόημα στην ύπαρξή μας, που μας κάνει να νιώθουμε ότι τη ζωή αξίζει να  τη ζει κανείς.  Γι’ αυτό τα ιδανικά ασκούν καθοριστική επίδραση πάνω στον άνθρωπο, οδηγώντας τον σε μεγάλη αποδέσμευση δυνάμεων». (Δερμιτζάκης – «Η αναγκαιότητα του μύθου»)

      Η ύπαρξη ιδανικών είναι λοιπόν εκ των «ων ουκ άνευ» κάθε ανθρώπινης κοινότητας και λειτουργούν είτε ως ενοποιητικός παράγοντας μεταξύ των μελών της (κοινό σημείο αναφοράς, κοινό πλαίσιο δράσης, κοινό αφετηριακό ερέθισμα σκέψης…) είτε ως πρόκληση για το ζητούμενο της κοινωνικής εξέλιξης. Τα ιδανικά ζητούν τρόπους και μέσα να μετουσιωθούν σε πράξεις, σε συγκεκριμένες συμπεριφορές, σε πολιτικές πρακτικές, σε τρόπο σκέψης και ερμηνείας του κόσμου. Αυτόν το ρόλο της αισθητοποίησης, της καθόδου των ιδανικών από το χώρο του ιδεατού στο χώρο του αισθητού και πραγματικού, καλούνται να παίξουν τα κοινωνικά πρότυπα.

     Τα πρότυπα λοιπόν είναι κατά κάποιο τρόπο η αντανάκλαση και η προβολή των ιδανικών μιας κοινωνίας. Μέσα από τα πρότυπα επιζητείται η παραγωγή και προβολή αξιών και ιδανικών που θα κινητοποιήσουν το νεανικό πληθυσμό μιας χώρας (και όχι μόνον αυτόν) σε στόχους υψηλούς και από πριν καθορισμένους. Τα ιδανικά ενοποιούν και ολοκληρώνουν την προσωπικότητα και επηρεάζουν τη συμπεριφορά του ατόμου, θέτοντας ένα πρότυπο συμπεριφοράς, για την κατάκτηση του οποίου αγωνίζονται. Προϊόντα κοινωνικής παραγωγής τα ιδανικά ενσωματώνονται με τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης στον  εύπλαστο ψυχισμό του νέου, με αποτέλεσμα την κινητοποίηση όλων των δυνάμεών του για την κατάκτηση του «ιδεατού».

     Είναι βέβαια συχνό το φαινόμενο και σημείο υγείας τα ιδανικά της νέας γενιάς κάθε εποχής να βρίσκονται σε δυσαρμονία και αναντιστοιχία με εκείνα της κοινωνίας και κατ’ ακολουθία με τα πρότυπά της. Τα προβαλλόμενα από την κοινωνία ως θετικά πρότυπα (πετυχημένος άνθρωπος) ενδέχεται να θεωρούνται από τους νέους ως αρνητικά για τα ιδανικά τους και τα πρότυπά τους (ευτυχισμένος άνθρωπος). Σ’ αυτή την περίπτωση οι νέοι στρέφονται είτε στη λύση της περιθωριοποίησης και αυτονόμησής τους, με όλες τις απότοκες παρενέργειες αυτής της επιλογής, είτε συμβιβάζονται και συμμορφώνονται προς τα «κρατούντα» ιδανικά και πρότυπα συμπεριφοράς και ζωής, εισπράττοντας έτσι την εμπειρία της ισοπέδωσης και της απώλειας της ατομικότητάς τους, είτε έρχονται σε ρήξη με  τις υπάρχουσες κοινωνικές δομές (Status social) με όλα τα επακόλουθα, τόσο για την προσωπική τους ζωή και εξέλιξη, όσο και για την κοινωνική ισορροπία. 

 

      Η κλασική φράση έλλειψη ιδανικών και προτύπων έρχεται συχνά στα λόγια ψυχολόγων και παιδαγωγών, όταν θέλουν να αιτιολογήσουν τη νεανική βία ή τη δυσκολία των νέων για ένταξη στο κοινωνικό σώμα. Μπορεί θεωρητικά τα πρότυπα και τα ιδανικά να μην είναι απαραίτητα για να ζήσει κανείς. Η πείρα όμως έχει αποδείξει ότι αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες στη βία  και την εγκληματικότητα των νέων. Μπορεί η κοινωνία μας ακόμη και σήμερα να έχει διατηρήσει κάποια ιδανικά, όπως πατρίδα, δικαιοσύνη, οικογένεια, ή άλλες αρχές, αλλά ο τρόπος ζωής των μεγαλύτερων είναι τέτοιος που δεν πείθει τους έφηβους, με συνέπεια την έντονη επιφυλακτικότητα που φτάνει έως την άρνηση απέναντι στα παραδοσιακά πρότυπα και ιδανικά.

        Ωστόσο, πρέπει να γνωρίζουμε πως:

               "Οι άνθρωποι σπάνια βελτιώνονται όταν δεν έχουν άλλο πρότυπο, εκτός από τον εαυτό τους, για να αντιγράψουν".