Τα σχολεία και οι "Δάσκαλοι" της Ζωής μας

 

              *Γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος, Blog "ΙΔΕΟπολις"

         1.“Παιδεία  ευτυχούσι μεν εστί κόσμος, ατυχούσι δε καταφύγιον” (Η μόρφωση είναι στολίδι γι΄ αυτούς που ευτυχούν και καταφύγιο γι΄ αυτούς ου δυστυχούν, Ισοκράτης).

             2.“Το σχολείο μάς προετοιμάζει για τη ζωή σε έναν κόσμο που δεν υπάρχει” (Αλμπέρ Καμύ).

               3. "Ο δάσκαλος να΄ ναι η δύναμη / πράξη ο μαθητής / και το σχολειό γιορτή" (Δ. Λιαντίνης).

               Δεν υπάρχει άνθρωπος με την έναρξη της σχολικής χρονιάς και με το πρώτο άκουσμα του σχολικού κουδουνιού (όσα έμειναν ακόμη…) να μην ανατρέχει νοερά στα δικά του σχολικά χρόνια. Χρόνια αθωότητας και ξεγνοιασιάς.

            Οι μορφές των πρώτων  μας δασκάλων, οι παλιοί μας φίλοι, τα πρώτα μας βιβλία, ο μαυροπίνακας, το μελανοδοχείο, η παραδοσιακή “πλάκα”, τα μολύβια, τα ξύλινα θρανία και τόσα άλλα συνθέτουν το σκηνικό των πρώτων ημερών μας στο σχολείο. Μαζί με όλα τα παραπάνω η αγωνία, ο φόβος, το άγχος και φυσικά η προσπάθεια να γίνουμε ή να φανούμε ως “οι πιο καλοί οι μαθητές”  που λέει και το τραγούδι

             Κι ενώ πέρασαν χρόνια πολλά ή και αιώνες ή και χιλιετίες από τότε που η εκπαίδευση και το σχολείο αποτέλεσε τη βασική προτεραιότητα τόσο των ατόμων όσο και της πολιτείας, εντούτοις δεν συμφωνούν όλοι για το περιεχόμενο και για το σκοπό της Εκπαίδευσης και της Παιδείας γενικότερα.

               Οι περισσότεροι θεωρούν το Σχολείο και την Εκπαίδευση ως “όπλο ζωής” για την επιβίωση και την κατάκτηση της ευτυχίας μας.  Κάποιοι άλλοι, όμως, το σχολείο και την εκπαίδευση γενικότερα ως θεσμό τα θεωρούν ως τον κατεξοχήν “Ιδεολογικό Μηχανισμό του Κράτους” (Αλτουσέρ).

          Γνωστή είναι και η θέση του Στάλιν της ιδεολογικής χρήσης της εκπαίδευσης. Κάτι ήξερε αυτός.

      «Η εκπαίδευση είναι ένα όπλο, οι συνέπειες του οποίου εξαρτώνται από το ποιος το κρατά στα χέρια του και σε ποιον το έχει στραμμένο».           

            Αυτές τις μέρες, λοιπόν, με την έναρξη της νέας σχολικής χρονιάς πολλοί είναι αυτοί που ανατρέχουν στα περασμένα ανακαλώντας γνωστές μορφές σοφών και δασκάλων από την ελληνική αρχαιότητα.

             Από τις πιο εμβληματικές μορφές δασκάλων της Ομηρικής εποχής παραδίνονται οι μορφές του Φοίνικα (δασκάλου και παιδαγωγού του Αχιλλέα) και φυσικά του Νέστορα, βασιλιά της Πύλου.

          «Τούνεκά με προέηκε διδασκέμεναι τάδε πάντα, μύθων τε ρητήρ΄ έμεναι πρηκτήρά τε έργων » (Ιλιάδα Ι 443, Για τούτο εμένα απόστειλε, σε αυτά να σε διδάξω ώστε να γίνεις έξοχος στα λόγια και στην πράξη).

          Τα παραπάνω λόγια περιγράφουν με καθαρότητα το ιδανικό του Ομηρικού Ήρωα** αλλά και το εκπαιδευτικό ιδεώδες της εποχής. Να διαπρέπει, δηλαδή, τόσο στο λόγο όσο και στα έργα (πόλεμο;). Ένας συνδυασμός ρητορικής δεινότητας και πολεμικής ανδρείας

             Κανείς φυσικά δεν πρέπει να αφαιρέσει από το πλάνο των παλιών δασκάλων τους Κενταύρους (Φοίνιξ, Χείρων) που ασκούσαν παρόμοιο εκπαιδευτικό έργο με τους σημερινούς δασκάλους με την ευρύτερη έννοια του όρου.

             Βέβαια θα συνιστούσε ασυγχώρητη παράλειψη να μην γίνει κάποια αναφορά σε δασκάλους* και “σχολεία” που σημάδεψαν την ιστορία της Εκπαίδευσης και του ανθρώπινου Πολιτισμού. Ίσως και μόνο η αναφορά τους θα μπορούσε να μας προκαλέσει μελαγχολία, αν γίνουν οι συγκρίσεις…

             Ποιος δεν θα ήθελε να είναι μαθητής στην Ακαδημία του Πλάτωνα, στο Λύκειο του Αριστοτέλη και στoν Κήπο του Επίκουρου; Κάθε σύγκριση με τα σημερινά δεδομένα μόνο λύπη μπορεί να μας φέρει.

          Βέβαια κάποιοι θα πουν άλλες εποχές, άλλες προτεραιότητες, άλλες σκοπιμότητες, άλλες ανάγκες.

           Καλός δάσκαλος και ο Σωκράτης, αλλά δεν μας άφησε τίποτα γραπτό θα πουν κάποιοι. Ο Σωκράτης δάσκαλος του Πλάτωνα φέρεται να είπε σχετικά μα τη διδασκαλία του και τη σκέψη.

        «Δεν μπορώ να διδάξω σε κανέναν τίποτε. Μπορώ μόνο να τον κάνω να σκέφτεται».

              Ο Πλάτων χάθηκε στον κόσμο των «Ιδεών» του θα πουν κάποιοι άλλοι αφού αγνόησε την πραγματικότητα. 

            Ο μαθητής του, ο Αριστοτέλης, τον αγνόησε και τον υπερέβαλε με την πολυμάθειά του και τον Ορθολογισμό του. Ωστόσο κι αυτός δεν μπόρεσε να εμφυσήσει στον μαθητή του τον Μ. Αλέξανδρο το μέτρο και τη λογική της πράξης και της συμπεριφοράς ή και της εξουσίας, αφού όσα τόλμησε και πέτυχε ο μεγάλος στρατηλάτης ήταν πέραν πάσης “λογικής”.

    “Στους γονείς μου οφείλω το ζην, αλλά στο δάσκαλό μου το «Ευ Ζην»”.

               Κάποιοι άλλοι ίσως στην προσπάθειά τους να αποδομήσουν τον ενοχλητικό μύθο των αρχαίων δασκάλων και “σχολείων” καταφεύγουν στον Επικούρειο Κήπο που σε αυτόν ο Επίκουρος κήρυξε επίσημα την «ΗΔΟΝΗ» ως το κατεξοχήν ρυθμιστικό παράγοντα της ανθρώπινης ζωής και συμπεριφοράς.

           Η χριστιανική θρησκεία προβάλλει τον ΙΗΣΟΥ ως τον μεγαλύτερο δάσκαλο όλων των εποχών ανεξάρτητα αν η διδασκαλία του δεν έγινε αντιληπτή ούτε από τον «χύδην» όχλο όσο κι από τους μαθητές του. Δεν είναι τυχαία η φράση-εξομολόγηση του Χριστού στον κήπο των Ελαιών.

                         «Περίλυπος εστί η ψυχή μου έως θανάτου»

          Πολλοί θα πουν πως αυτή είναι η μοίρα και το τέλος όλων των μεγάλων δασκάλων.

            Σημαντική, επίσης, ήταν και η παρουσία των Σοφιστών στον τομέα της διδασκαλία και της εκπαίδευσης, όσο κι αν κατηγορήθηκαν και αμφισβητήθηκαν τόσο από τους σύγχρονούς τους όσο κι από τους νεώτερους. Πιο συγκεκριμένα ο Πλάτων πρέσβευε πως οι Σοφιστές δεν έκαναν τίποτε άλλο από το να παραπλανούν και να κολακεύουν το πλήθος με τις «σοφιστείες» τους.

             Οι Σοφιστές, δάσκαλοι της Ρητορικής και της Διαλεκτικής, αναδείχτηκαν οι μέγιστοι δάσκαλοι του ορθολογισμού και της δύναμης του επιχειρήματος. Άνθρωποι με ευρεία εγκυκλοπαιδική μόρφωση σημάδεψαν πνευματικά μία ολόκληρη εποχή. Κατηγορήθηκαν φυσικά γιατί πληρώνονταν για τα μαθήματά τους και φυσικά για τις νεωτεριστικές τους ιδέες. Το ανθρωποκεντρικό διδακτικό τους έργο είναι μοναδικό, γι αυτό κατατάσσονται στους πρώτους ανθρωπολόγους και κοινωνιολόγους.

            Ποιος δεν θα ήθελε για δάσκαλό του τον Πρωταγόρα, τον Γοργία, τον Αντιφώντα, τον Κριτία ή και τον Αλκιδάμα έστω κι αν διαφωνούμε σε κάποια επιμέρους θέματα και θέσεις που εμφαντικά πρόβαλαν; 

                           Είναι τυχαίο πως δεν διασώθηκε ούτε ένα έργο τους;

            Στο πάνθεον των δικών μου μεγάλων δασκάλων θα μπορούσε να προστεθεί και ο Πυθαγόρας που με το ομώνυμο θεώρημά του θεμελίωσε το οικοδόμημα της Γεωμετρίας. Εξάλλου η θεωρία του για τους αριθμούς επιβεβαιώθηκε και κυριαρχεί μέχρι σήμερα.

         Σε παγκόσμιο επίπεδο ξεχωρίζει η φυσιογνωμία του μεγάλου δασκάλου του Κομφούκιου. Οι μύθοι μιλάνε για 3000 μαθητές. Εξάλλου ένα φιλοσοφικό και θρησκευτικό κίνημα-ρεύμα φέρει το όνομά του (Κομφουκιανισμός).

       “Αν σκέφτεσαι για έναν χρόνο, φύτεψε ένα σπόρο. Αν σκέφτεσαι για δέκα χρόνια, φύτεψε ένα δέντρο. Αν σκέφτεσαι για 100 χρόνια, δίδαξε τους ανθρώπους”.

              Ωστόσο δάσκαλος ή δασκάλα με την ριζική έννοια του όρου υπήρξε η Ανν Σάλιβαν Μέισι. Ήταν η δασκάλα της γνωστής Έλεν Κέλερ (γεννήθηκε τυφλή και κωφή). Είναι ο ορισμός της δασκάλας…

              Την αξία της Εκπαίδευσης και του σχολείου πρόβαλε εμφαντικά και ο Περικλής στον «Επιτάφιό» του παρουσιάζοντας την Αθήνα ως:

        “Ξυνελών τε λέγω την τε πάσαν πόλιν της Ελλάδας παίδευσιν” (Συνοψίζοντας λέγω ότι η πόλη μας σε όλες τις εκδηλώσεις της είναι σχολείο της Ελλάδας).

           Ποια χώρα και ποια πόλη θα μπορούσε σήμερα να υπερηφανευτεί για το ίδιο πράγμα (ποιότητα εκπαίδευσης);

                Ως επιμύθιον του περιεχομένου και του σκοπού της Εκπαίδευσης και της Παιδείας γενικότερα θα μπορούσε να αποτελέσει η σχετική αναφορά του Ισοκράτη που πολλές φορές παρερμηνεύεται ή χρησιμοποιείται για πολλούς και διαφόρους λόγους ποικίλων σκοπιμοτήτων.

        «Τοσούτον δ΄ απολέλοιπεν η πόλις ημών περί το φρονείν και λέγειν τους άλλους ανθρώπους, ώσθ΄ οι ταύτης μαθηταί των άλλων διδάσκαλοι γεγόνασι και το των Ελλήνων όνομα πεποίηκε μηκέτι του γένους αλλά της διανοίας δοκείν είναι, και μάλλον Έλληνας καλείσθαι τους της παιδεύσεως της ημετέρας ή τους της κοινής φύσεως μετέχοντας» (Είναι δε τόσο μεγάλη η απόσταση που χωρίζει την πολιτεία μας από τους άλλους ανθρώπους ως προς την πνευματική ανάπτυξη και την τέχνη του λόγου, ώστε οι μαθητές της έχουν γίνει διδάσκαλοι των άλλων και κατόρθωσε ώστε το όνομα των Ελλήνων να είναι σύμβολο όχι πλέον της καταγωγής αλλά της πνευματικής ανύψωσης, και να ονομάζονται Έλληνες εκείνοι που παίρνουν τη δική μας μόρφωση και όχι αυτοί που έχουν την ίδια καταγωγή, απόσπασμα από τον “Πανηγυρικό”).

        Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που ο λαός εξέφρασε τη μεγάλη του εκτίμηση και αποδοχή του ρόλου του σχολείου και του δασκάλου στη ζωή του με τον ανεπανάληπτο παροιμιώδη λόγο, όπως:

            “Με όποιον δάσκαλο καθήσεις τέτοια γράμματα θα μάθεις” ή τη φράση

        “Το πεζοδρόμιο είναι μεγάλο σχολείο” ή το “Η συμμετοχή μου σε μία εθελοντική δράση αποτέλεσε για μένα μεγάλο σχολείο”.

        Κανείς, ωστόσο, δεν θα μπορούσε να διαφωνήσει πως το απόλυτο πρότυπο μεγάλου δασκάλου είναι αυτό του Ζαρατoύστρα, όπως μας τον παρουσιάζει ο Νίτσε στο έργο του “Τάδε έφη Ζαρατούστρα”. Απευθυνόμενος στους μαθητές του ο δάσκαλος Ζαρατούστρα λέει:

          “Μόνος φεύγω τώρα, μαθητές μου! Κι εσείς φύγετε τώρα και να είστε μόνοι. Έτσι θέλω να γίνει. Φύγετε μακριά από μένα και φυλαχτείτε από τον Ζαρατούστρα! Κι ακόμα καλύτερα: ντραπείτε γι αυτόν! Ίσως σας εξαπάτησε. Ο άνθρωπος της γνώσης πρέπει όχι μόνο να αγαπά τους εχθρούς του, πρέπει και να μισεί τους φίλους του. Ντροπιάζει κανείς τον δάσκαλό του όταν μένει για πάντα μόνο μαθητής . . .” (Νίτσε “Τάδε έφη Ζαρατούστρα”).

           Και επειδή οι μέρες μας είναι δύσκολες και όλοι χρειαζόμαστε ένα καλό σχολείο και έναν φωτισμένο δάσκαλο ας ευχηθούμε να πραγματωθεί η θέση του αμερικανού δημοσιoγράφου  Sydney J. Harris:

          “Ο τελικός σκοπός της εκπαίδευσης είναι να μετατρέψει τους καθρέφτες σε παράθυρα”.

            Παράθυρα, όμως, που ρίχνουν φως στο δρόμο μας και στα σκοτάδια μας και όχι σαν εκείνα που φοβάται ο Καβάφης στο ομώνυμο ποίημά του:

        “Όταν ανοίξει  / ένα παράθυρο θα  ΄ναι παρηγορία- /  Ίσως το φως θα ΄ναι μια νέα τυραννία. / Ποιος ξέρει τι καινούρια πράγματα θα δείξει”.

               Εξάλλου τόσο ο Δάσκαλος όσο και η Γνώση που παρέχει το Σχολείο πρέπει να υπηρετούν ένα και μοναδικό στόχο. Να μαθαίνουμε για τη ζωή.

                                "Discimus Vitae" (Σενέκας).

     * Ο πίνακας των μεγάλων δασκάλων είναι ενδεικτικός και φανερώνει το πνευματικό βάθος του υποκειμένου που θεωρεί ότι επηρέασαν τη ζωή του.

    ** "Ο Όμηρος υπήρξε ο μεγαλύτερος Δάσκαλος όλων μας σε όλες τις εποχές, όπως λέγεται μεταφορικά".