Αλλοτρίωση: Ο άνθρωπος αιχμάλωτος της πραγματικότητάς του

Χτίζουμε πολλούς τοίχους, αλλά όχι αρκετές γέφυρες».(Νεύτων)

Η σύγχρονη κοινωνία, αν και χαρακτηρίζεται ως «ανοιχτή», είναι μία κοινωνία κλειστών οριζόντων. Οι άνθρωποι δεν επικοινωνούν πλέον ως όντα με συναισθήματα και κατανόηση αλλά συνάπτουν σχέσεις που διακρίνονται από τη σκοπιμότητα και το συμφεροντολογικό πνεύμα. Όλα έχουν περιχαρακωθεί στο βασίλειο του Εγώ που τρέφει και συντηρεί έναν αρρωστημένο ατομικισμό. Ο καθένας συμπεριφέρεται ως νάρκισσος και καταδυναστεύεται από μία αντικοινωνική αυταρέσκεια.

Ο μοναχικός, δηλαδή, άνθρωπος της εποχής μας δεν μπορεί και δεν θέλει να δει μακριά. Αυτοεγκλωβίζεται στο «πανίσχυρο» Εγώ του και αυτοτραυματίζεται από τα συρματοπλέγματα της μοναξιάς του. Τα αισθήματά του δεν έχουν προοπτική και οι σκέψεις του αναπαράγουν την οίηση και την φιλαυτία. Στον στενό του κόσμο δεν υπάρχουν οι «άλλοι». Κι αν υπάρχουν, υπάρχουν για να τον «υμνολογούν» και να τον καταξιώνουν. Οι άλλοι αντιμετωπίζονται ως εργαλεία και ως μέσα και όχι ως αυθύπαρκτες ανθρώπινες οντότητες.

Αυτή, λοιπόν, η τύφλωση και η απουσία οριζόντων καθιστά το σύγχρονο άτομο, απάνθρωπο και μισάνθρωπο. Το Εγώ αντιπαρατίθεται με το οι «άλλοι» και δεν μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά. Γνωρίζει μόνο τη διάζευξη και την περιφρόνηση. Ένα θολό τοπίο, λοιπόν, σκεπάζει τις σημερινές ανθρώπινες υπάρξεις που κρύβονται πίσω από τον εγωκεντρισμό τους που κρύβει τους ορίζοντες και την παρουσία – ύπαρξη των «άλλων». Αυτοί οι «άλλοι» παύουν να είναι οι συνάνθρωποί του και αντιμετωπίζονται ως ξένοι. Αυτή η αντιμετώπιση εκκολάπτει ένα οδυνηρό βίωμα που συνθέτει τον ιστό της αλλοτρίωσης.

«Γιατί οι άνθρωποι, σύντροφε, ζουν απ’ τη στιγμή που βρίσκουν μία θέση στη ζωή των άλλων».(Τάσος Λειβαδίτης)

Ο αυτοεγκλωβισμός

Ο σύγχρονος άνθρωπος στη διαχρονική του πορεία εκμεταλλευόμενος στο έπακρον το δώρο της λογικής πέτυχε ένα υψηλό επίπεδο πολιτισμού. Η δημιουργικότητά του καθοδηγούμενη από την επιστήμη και την τεχνολογία κατέστη η γενεσιουργός αιτία κοσμογονικών αλλαγών μέσα από τις οποίες αναδύθηκαν νέες πραγματικότητες με στόχο την υπηρέτηση του ανθρώπου - δημιουργού. Ωστόσο στην πορεία του χρόνου οι ίδιες αυτές πραγματικότητες αντί να τον υπηρετούν τον υποσκελίζουν και τον καταδυναστεύουν. Έτσι το σύγχρονο άτομο αυτοεγκλωβίστηκε στις ίδιες τις πραγματικότητες που το ίδιο δημιούργησε και αδυνατεί να ελέγξει αυτές.

Μία καταγραφή αυτών των «πραγματικοτήτων» και του τρόπου με τον οποίο κλώθουν τον ιστό της αλλοτρίωσης θα αποκάλυπτε το δυστοπικό χαρακτήρα τους και τα αδιέξοδα του σύγχρονου ανθρώπου. Η συνειδητοποίηση και αποδοχή αυτών των πραγματικοτήτων ως «αναγκαιοτήτων» μεγεθύνει το πρόβλημα της αλλοτρίωσης που κατατρώγει κάθε δημιουργικό στοιχείο του υποκειμένου.

Οι πραγματικότητες

· Αρχικά η κοινωνική πραγματικότητα με τους θεσμούς, τους νόμους, τα πρότυπα, τα σύμβολα, τις αξίες και τις συμβατικότητες περιορίζει την αυτονομία του ανθρώπου και προσδιορίζει απόλυτα τον κοινωνικό βηματισμό του. Ο κοινωνικός ετεροπροσδιορισμός χαλκεύει και την εσωτερική του ελευθερία.

· Το καταναλωτικό πρότυπο ζωής απορροφά κάθε ενέργεια του ατόμου και το αφυδατώνει από κάθε στοιχείο πνευματικότητας. Το «έχειν» και το «φαίνεσθαι» κρίνονται αξιολογικά υπέρτερα του «είναι».

· Η οικολογική καταστροφή προϊόν της ανθρώπινης αλαζονείας απειλεί τα ίδια τα βάθρα της βιολογικής ύπαρξης και επιβίωσής του. Συντελείται μια «οικοκτονία» που σπάζει βίαια τους δεσμούς του ανθρώπου με τη Μητέρα – Γη.

· Τα επιστημονικά επιτεύγματα ξέφυγαν από τον έλεγχο της ανθρώπινης ηθικής και τείνουν να αυτονομηθούν κάτω από το σύνθημα «η επιστήμη για την επιστήμη». Δημιουργείται μία ψευδαίσθηση δύναμης στο όνομα του μετα-ανθρώπου. Ο Homo digital είναι η νέα εκδοχή του ανθρώπου.

· Η τεχνολογία αποξενώνει τον δημιουργό από τα δημιουργήματά του, τον μηχανοποιεί και τον αλλοτριώνει. Η φαντασία υποχωρεί, η πρωτοτυπία αφυδατώνεται και ο άνθρωπος εθίζεται στο ξεβίδωμα της ίδιας βίδας, όπως παραστατικά αποδόθηκε στους «Μοντέρνους καιρούς». Ο τεχνοκρατικός μεσσιανισμός κατέστη η νέα θρησκεία της εποχής μας.

· Οι μεγαλουπόλεις ευνοούν τη μαζοποίηση και κλώθουν έναν νέο τύπο ανθρώπου, του μαζάνθρωπου, χωρίς ταυτότητα και προσωπική συνείδηση. Ευνοείται το αγελαίο πνεύμα και η αναζήτηση της ελευθερίας και της σιγουριάς στην αγέλη των ανθρώπων. Ανοίγονται παράλληλοι δρόμοι ανθρώπων που δεν επικοινωνούν μεταξύ τους.

· Τα φιλοσοφικά ρεύματα με τον απόλυτο ορθολογισμό τους αποξενώνουν τον άνθρωπο από κάθε στοιχείο βαθύτερης γνώσης και στοχασμού. Τα μεταφυστικά ερωτήματα εκλείπουν και αντί αυτών ανθοφορούν οι φοβίες και η απόγνωση μέσα σε ένα τοπία αβεβαιότητας και ρευστότητας. Το «διονυσιακό στοιχείο» αντιπαρατίθεται βίαια με το «απολλώνειο» κλονίζοντας έτσι την ισορροπία του ανθρώπου.

· Η Ηθική που κάποτε αποτελούσε το σταθερό σημείο αναφοράς υποβαθμίστηκε, σχετικοποιήθηκε και όλοι ομνύουν στον «ηθικό νανισμό» της εποχής μας. Ο ηθικός σχετικισμός, ο άκρατος μηδενισμός κι ο ισοπεδωτικός σκεπτικισμός αλλοιώνουν ή και αποδυναμώνουν τους ανθρώπινους δεσμούς εκτρέφοντας έτσι τον απάνθρωπο αμοραλισμό.

· Στον κατάλογο αυτών των πραγματικοτήτων μπορούν να προστεθούν η παντοδυναμία των Μ.Μ.Ε. (παραπληροφόρηση, fake news), οι πολυποίκιλοι φανατισμοί (δόγμα, αδιαλλαξία, ανορθολογισμός, μονοδιάστατη σκέψη…) και οι παντοειδείς ιδεοληψίες που τρέφουν τον κοινωνικό συντηρητισμό και εγκλωβίζουν το άτομο σε ανορθολογικές φοβίες.

Αυτές, λοιπόν, οι πραγματικότητες λειτουργούν ως δυνάστες και όχι ως διάκονοι του ανθρώπου. Κατατρώγουν κάθε ίχνος εσωτερικής ελευθερίας και σηματοδοτούν τον νέο εξανδραποδισμό του ανθρώπου. Ο άνθρωπος – δημιουργός κατέστη δημιούργημα των δημιουργημάτων του και βιώνει οδυνηρά την αίσθηση της απώλειας της ταυτότητάς του. Η αλλοτρίωση είναι το επόμενο βήμα που συμπυκνώνει όλα τα παραπάνω και καθιστά το άτομο έρμαιο εξωγενών δυνάμεων.

Να ξαναβρούμε τον εαυτό μας…

Ο Τσε Γκεβάρα τόνισε πως η οικοδόμηση μιας άλλης κοινωνίας προϋποθέτει την απελευθέρωση του ανθρώπου από την αλλοτρίωση: «Η τελική και η πιο σημαντική επαναστατική φιλοδοξία είναι η απελευθέρωση του ανθρώπου από την αποξένωσή του». Ο άνθρωπος πρέπει πρώτα να ξαναβρεί τον εαυτό του, να επανασυμφιλιωθεί μαζί του, να νιώσει αυθύπαρκτος και μετά να αναζητήσει τον άνθρωπο – συνάνθρωπο, όπως και να αναπροσαρμόσει τις σχέσεις του με τη φύση. Ο Σαρτρ το είπε πιο καθαρά:

«Καθένας μας μοιάζει να έχει ριχτεί τυχαία σ’ έναν ξένο, αφιλόξενο κόσμο, όπου πρέπει μόνος του, αποκομμένος από τις καθιερωμένες αξίες και αποξενωμένος να προσπαθήσει να δημιουργήσει τον εαυτό του».