Παραγωγικός τρόπος: Ένας τρόπος γραφής και ομιλίας

«Η δημιουργικότητα απαιτεί να έχουμε το θάρρος να

εγκαταλείψουμε βεβαιότητες» (Φρομ) 

Η ικανότητα του ανθρώπου να ενημερώνει σωστά το ακροατήριο (ομιλία) ή τους αναγνώστες (κείμενο) προσδιορίζεται όχι μόνο από το πλήθος και την ποιότητα των πληροφοριών και επιχειρημάτων αλλά και από την τεχνική που χρησιμοποιεί κατά περίπτωση. Στην τεχνική αυτή πληροφόρησης και πειθούς ανήκει και ο τρόπος δόμησης του «πληροφοριακού υλικού» (ιδέες – επιχειρήματα) αλλά και ο τρόπος έκφρασης ή κοινοποίησής του. Στους τρόπους αυτούς δεσπόζουσα θέση κατέχει η παραγωγική πορεία του λόγου.

Σύμφωνα με τους κανόνες της λογικής η παραγωγική πορεία προϋποθέτει την αφόρμηση από κάτι γενικό – ως παραδοχή ή διαπίστωση – με τελικό στάδιο – σκοπό την ειδική έννοια ή το επί μέρους θέμα που θα αποτελέσει αντικείμενο απόδειξης. Ο παραγωγικός τρόπος στοχεύει επίσης στην ένταξη του «ειδικού» στο ευρύτερο – γενικότερο πλαίσιο έτσι ώστε αυτό να «φωτιστεί» πληρέστερα. Εξάλλου με τον τρόπο αυτό καθίσταται κατανοητό πως τίποτα δεν υφίσταται αυτόνομο αλλά τα πάντα πηγάζουν ή επηρεάζονται από τον περιβάλλοντα χώρο (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, ψυχολογικό).

Η παραγωγική πορεία έκφρασης των διανοημάτων – όπως και οι παραγωγικοί συλλογισμοί σύμφωνα με τους αυστηρούς κανόνες της τυπικής λογικής – οδηγεί σε βέβαια συμπεράσματα. Γι’ αυτό στη συντριπτική πλειοψηφία οι ομιλητές ή οι συντάκτες ενός κειμένου (κατεξοχήν δοκιμιακού) επιλέγουν τον παραγωγικό τρόπο και ιδιαίτερα στο εισαγωγικό – προλογικό τμήμα του «λόγου» τους. Αυτό βοηθά σε μια επικοινωνία τόσο τον πομπό, γιατί δίνει το βασικό περίγραμμα των θέσεών του πριν οδηγηθεί στην εξειδικευμένη ανάλυση, όσο και το δέκτη αφού εκ προοιμίου έχει πληροφορηθεί και κατανοήσει το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς της βασικής έννοιας ή θέματος.

Ο επαγωγικός τρόπος δόμησης και έκφρασης των θέσεων δεν είναι ο συνήθης, αν και πολλά πορίσματα της επιστημονικής έρευνας εξήχθησαν από την προσεκτική μελέτη των ειδικών στοιχείων ή περιπτώσεων. Επειδή το συμπέρασμα – αλήθεια του επαγωγικού συλλογισμού είναι αβέβαιο και πιθανό και απαιτείται η εξέταση του μέγιστου αριθμού των ειδικών στοιχείων – περιπτώσεων για την εξαγωγή μιας λογικά αποδεκτής αλήθειας, γι’ αυτό κι αποφεύγεται από τους κειμενογράφους και τους ομιλητές.

Ο παραγωγικός, λοιπόν, τρόπος ως κυρίαρχη μεθοδολογία σκέψης και πειθούς απαντάται σε πλήθος κειμένων και ομιλιών και περισσότερο στα προλεγόμενα – εισαγωγικά μέρη. Τα παραδείγματα που ακολουθούν ενισχύουν και επικυρώνουν τη θέση για την αποτελεσματικότητα και πειστικότητα της παραγωγικής συλλογιστικής πορείας. Ωστόσο για να αποφευχθεί η τυποποίηση που απονευρώνει το στόχο και αφυδατώνει το ενδιαφέρον του «δέκτη» (ακροατής / αναγνώστης) κρίνεται αναγκαία η πρωτοτυπία και η ευρηματικότητα στον εντοπισμό του αφετηριακού σημείου εκκίνησης. Τα παραδείγματα παραγράφων που παρατίθενται είναι ενδεικτικά και στοχεύουν στην επιβεβαίωση του κύρους – αποδεικτική ισχύς – του παραγωγικού τρόπου έκφρασης.

Τα παραδείγματα

Α.«Ο ανθρώπινος πολιτισμός οικοδομήθηκε πάνω στην έμφυτη δυνατότητα του ανθρώπου να απορεί, να αμφιβάλει, να ερωτά και να προβληματίζεται. Όλα αυτά συμπυκνώνονται κι απορρέουν από την ικανότητά του να «σκέπτεται». Η σκέψη, όμως, δε θα ήταν εφικτή ή τόσο πλούσια, αν ο άνθρωπος ως έλλογο ον δεν είχε εφεύρει τη «λέξη» που συνιστά το πυρηνικό στοιχείο της επικοινωνίας. Με τη γλώσσα – λέξη ο άνθρωπος ανήλθε σε άλλη σφαίρα πολιτισμού…». (Ο ρόλος και η αξία της γλώσσας – λέξης).

Β.«Η ανθρώπινη ζωή και η πορεία μιας κοινωνίας δεν προσδιορίζονται μόνο από τα υλικά μεγέθη, ούτε από τους στόχους που θέτουν αλλά κι από τα σύμβολα που υιοθετούν. Μέσα σε αυτά αντανακλώνται οι πιο μύχιες επιθυμίες κι επιλογές ανθρώπων και κοινωνιών στον αγώνα τους να νοηματοδοτήσουν τη ζωή και το μέλλον τους. Τα σύμβολα, δηλαδή, συμπυκνώνουν τα συλλογικά οράματα αλλά και τις προσωπικές αξίες και επιδιώξεις. Τα κοινωνικά και ηθικά σύμβολα ανήκουν στην ανώτατη αξιακή κλίμακα και αποτελούν πηγή υγιών συμπεριφορών και φαινομένων. Κορυφαίος μεταξύ αυτών θεωρείται και ο αθλητισμός». (Ο αθλητισμός ως αξία…).

Γ.«Αποτελεί μια κοινότοπη και οδυνηρή διαπίστωση το γεγονός ότι ζούμε σε έναν ιδιαίτερα πολύπλοκο και αβέβαιο κόσμο. Η αταξία, η απροσδιοριστία και η τυχαιότητα κυριαρχούν σε όλα τα επίπεδα της προσωπικής, κοινωνικής, εθνικής και παγκόσμιας ζωής. Η αποδόμηση της «αιτιοκρατικής» κατανόησης του κόσμου και η αποδοχή της θεωρίας του «χάους» απειλούν την παγκόσμια τάξη και ισορροπία. Μέσα σε αυτό το «ντετερμινιστικό χάος» επωάζονται φαινόμενα που προκαλούν ανησυχία σε όλους, όπως το φαινόμενο της τρομοκρατίας». (Η όξυνση της διεθνούς τρομοκρατίας).

Δ.«Η περιγραφή και η κατανόηση του χώρου στον οποίο ζούμε και ενεργούμε είναι συνάρτηση των λέξεων – εννοιών που χρησιμοποιούμε. Συνειδητά ή ασυνείδητα οι λέξεις αποτυπώνουν με ενάργεια τόσο τον πυρήνα των διαφόρων φαινομένων όσο και την ιδεολογική προσέγγισή τους από τον άνθρωπο και την κοινωνία. Στον κατάλογο αυτών των λέξεων δεσπόζουσα θέση κατέχει και η λέξη πολυπολιτισμικότητα…». (Η γέννηση – αναγκαιότητα της πολυπολιτισμικότητας).

Ε.«Αξιολογώντας αντικειμενικά την κοινωνία μας μπορεί κανείς να διακρίνει ένα πλήθος αρνητικών φαινομένων που συνυφαίνουν την ταυτότητά της. Ειδικότερα οι ψηφίδες του μωσαϊκού που χρωματίζουν το προσωπείο της κοινωνίας μας είναι: Η μηχανοποίηση του ανθρώπου, η αριθμοποίηση του ατόμου, η αποπροσωποποίηση των κοινωνικών σχέσεων, η αλλοτρίωση – διάσπαση της ενότητας του ανθρώπινου προσώπου. Τη φαιά αυτή πραγματικότητα συμπληρώνει κι ένα άλλο αρνητικό φαινόμενο, η ομοιομορφία…». (Η ομοιομορφία ως φαινόμενο).

ΣΤ.«Κοινή είναι η αίσθηση όλων μας ότι σε παγκόσμιο επίπεδο κυοφορείται κάτι νέο. Η σύγχρονη πραγματικότητα σε όλες τις αποχρώσεις της – οικονομική, κοινωνική… - αδυνατεί να ανταποκριθεί στις νέες προκλήσεις που επιτάσσουν ριζικές αλλαγές και αναδιαρθρώσεις σε όλα τα επίπεδα. Οι παραδοσιακές ιδεολογίες εγκλωβισμένες σε απόλυτα ερμηνευτικά πλαίσια δυσχεραίνουν τόσο την κατανόηση του καινούριου όσο και την αφύπνιση των μαζών. Απέναντι σε όλα αυτά χρειάζονται νέες ιδέες, πολιτικές και δράσεις για να αλλάξουμε τη ζωή μας και τον κόσμο». (Η αναγκαιότητα των νέων ιδεών…).

Επιμύθιο

Η παράθεση των παραπάνω κειμένων καταδεικνύει τη λειτουργικότητα του παραγωγικού τρόπου δόμησης του λόγου μας και ιδιαίτερα του εισαγωγικού – προλογικού τμήματός του. Γίνεται, επίσης, καταφανές πως ο παραγωγικός τρόπος λειτουργεί και ως μια άτυπη αιτιολόγηση της βασικής έννοιας που καλούμαστε να αναπτύξουμε στο υπόλοιπο σώμα του λόγου (ομιλία – κείμενο). Το δεύτερο στοιχείο διευκολύνει το δέκτη (ακροατή – αναγνώστη) να παρακολουθεί ευκολότερα τις διαδρομές της σκέψης του πομπού. Κι αυτό γιατί η ένταξη του ειδικού στο γενικό υποδηλώνει και την απουσία της αυθυπαρξίας κάθε φαινομένου.

Εξάλλου ο παραγωγικός τρόπος δόμησης της εισαγωγικής – προλογικής παραγράφου «υποχρεώνει» τον συντάκτη να αναζητήσει πιθανά πεδία αναφοράς της βασικής έννοιας. Έτσι ασκείται πνευματικά και αναδεικνύει τον πολυσύνθετο χαρακτήρα κάθε φαινομένου. Αποφεύγει τους ερμηνευτικούς αποκλεισμούς ή εγκλωβισμούς σε ένα μόνο πεδίο νοηματικής αναφοράς. Είναι σημαντικό για τον καθένα να μπορεί να επικοινωνεί με διαφορετικά νοηματικά πεδία και να βρίσκει τις υπόγειες διαδρομές που τα συνδέουν.

Γι’ αυτό χρέος όλων είναι η γενική θεώρηση της πραγματικότητας για να μπορούμε να ερμηνεύουμε τα επί μέρους στοιχεία της. Κοντά σε αυτή τη θέση βρίσκεται και η διαπίστωση του Κομφούκιου:

«Ο άριστος κοιτάει το σύνολο και όχι το επί μέρους, ο μικρός άνθρωπος κοιτάει το επί μέρους και όχι το σύνολο».

(Τα ανάλεκτα, τόμος Α΄)