Κοινωνική Αλληλεγγύη: Θετική ενέργεια

 

«Είμαστε καταδικασμένοι να ζούμε με αλληλεγγύη».

(Α. Καμύ)

          Οι κοινωνιολόγοι, οι δημοσκόποι και οι διάφοροι ερευνητές προσπαθούν να εφεύρουν εκείνα τα σταθερά κριτήρια με τα οποία θα ορίσουν την ποιότητα μιας κοινωνίας. Άλλοι - και είναι οι περισσότεροι - προκρίνουν τα οικονομικά μεγέθη ως κριτήριο (το κατά κεφαλήν εισόδημα). Κάποιοι άλλοι το βαθμό ευτυχίας - όσο κι αν αυτός δύσκολα προσμετράται. Άλλοι πάλι επιλέγουν ως κριτήριο το επίπεδο ασφάλειας και ψυχικής υγείας των πολιτών. Για άλλους η ελευθερία - σε όλες τις εκφάνσεις της - αποτελεί ακαταμάχητο κριτήριο της ποιότητας μιας κοινωνίας.

 

α. Η Έννοια

          Τελευταία ολοένα και περισσότερο και από πολλούς επιλέγεται ως κριτήριο και η Κοινωνική Αλληλεγγύη μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας. Αυτή η επιλογή καταδεικνύει όχι μόνο την ύπαρξη προβλημάτων που καθιστά την κοινωνική αλληλεγγύη αναγκαία αλλά και τη στροφή των επιστημόνων προς εκείνες τις σταθερές της κοινωνικής συμβίωσης που αποκαλύπτουν το ανθρώπινο στοιχείο. Γιατί το στοιχείο αυτό τείνει να εκλείψει στο βαθμό που η ανθρωπιά μας συνθλίβεται στις μυλόπετρες του ανταγωνισμού, της αλλοτρίωσης και του τεχνοκρατικού πνεύματος.

          Η κοινωνική αλληλεγγύη ορίζεται ως η προσφορά υλικής και ηθικής βοήθειας μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας. Νοηματικά παραπέμπει στην αλληλοβοήθεια, τη φιλανθρωπία και την ελεημοσύνη χωρίς να ταυτίζεται εννοιολογικά με αυτές. Κοντά στην κοινωνική αλληλεγγύη βρίσκεται και ο εθελοντισμός.

          Άλλοι μιλούν για ταξική αλληλεγγύη, άλλοι για εθνική αλληλεγγύη και άλλοι για διεθνιστική αλληλεγγύη. Όσο κι αν το «επίθετο» διαφοροποιεί - έστω και κατ’ ελάχιστον - το περιεχόμενο της έννοιας αλληλεγγύη, ωστόσο ο πυρήνας της παραμένει ο ίδιος. Κι αυτό γιατί το «έτυμον» της λέξης (αλληλο + εγγύη = ενέχυρο) αναδεικνύει τις υποχρεώσεις και τις ευθύνες που έχει κάθε άτομο προς τα άλλα στο βαθμό που συν-κοινωνεί με αυτά. Εξάλλου αυτή η συν-κοινωνία πέρα από τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις που υπαγορεύει συνοδεύεται και από πλείστα θετικά που αισθητοποιούνται και στο χώρο της κοινωνικής αλληλεγγύης.

 

β. Η υπέρβαση του Νάρκισσου -Εγώ

          Η κοινωνική αλληλεγγύη, ως μία συνειδητή επιλογή που αποτυπώνει και το βαθμό κοινωνικής ευαισθησίας του υποκειμένου δεν συνοδεύεται μόνο από τα αυτονόητα θετικά των «εχόντων ανάγκη», αλλά και από θετικά που βιώνει και εισπράττει ο φορέας αυτής. Ειδικότερα η κοινωνική αλληλεγγύη βοηθά το άτομο - φορέα:

          1. Υπέρβαση του εγωκεντρισμού: Η ανιδιοτελής προσφορά προς το συνάνθρωπό μας πηγάζει από την κοινωνική φύση του ανθρώπου. Η αντίπαλη δύναμη, το εγωιστικό εγώ, εμποδίζει την έκφραση των κοινωνικών αισθημάτων και το εγκλωβίζει σε έναν αντικοινωνικό ναρκισσισμό. Σε αυτό το σημείο η κοινωνική αλληλεγγύη συνδράμει θετικά στην έξοδο του ατόμου από το αρρωστημένο εγώ και τον απεγκλωβισμό του από την τυραννική εξουσία του Νάρκισσου που κρύβει μέσα του. Ο ατομοκεντρισμός και ο κτητικός εγωισμός υποχωρούν μπροστά στη Θέληση να συμπάσχουμε με τα προβλήματα του πλησίον μας. Έτσι επέρχεται ένας εξανθρωπισμός του υποκειμένου που συνειδητοποιεί πως δεν υπάρχει μόνο για τον εαυτό του αλλά και έναν και «ένεκεν των άλλων».

 

          2. Καλλιέργεια Κοινωνικών Αρετών και Αξιών: Η κοινωνική αλληλεγγύη με όποιον τρόπο και αν εκδηλώνεται συνιστά μία συλλογική αξία που ενεργοποιεί την ανάπτυξη και εξωτερίκευση κοινωνικών αρετών και θετικών συναισθημάτων. Η συντροφικότητα, ο αλτρουισμός και η τάση για συνεργασία επωάζονται σε δράσεις κοινωνικής προσφοράς. Το άτομο, επίσης, καθίσταται ηθικά αρτιωμένο, αφού η προσφορά στον «άλλον» εμπεριέχει από τη φύση της την ανθρωπιά, το αγαθό και το «δέον». Απεγκλωβίζεται από την τυραννία της ιδιωτείας που τρέφει την διανοητική τύφλωση και την αντικοινωνικότητα. Σε αυτό το πλαίσιο, επίσης, ανθοφορεί ένα αξιακό σύστημα με κέντρο τον άνθρωπο - συνάνθρωπο. Έτσι επιτυγχάνεται η συναισθηματική πρόσβαση προς τους άλλους που ολοκληρώνεται με την ανάπτυξη της Ενσυναίσθησης.

          3. Κώδικες ερμηνείας και κατανόησης: Η κοινωνική αλληλεγγύη ως κοινωνική πρακτική και ιδεολογική επιλογή μάς βοηθά να αλλάξουμε τους παραδοσιακούς κώδικες ερμηνείας και κατανόησης του κόσμου και της ζωής. Οι νέοι κώδικες - απότοκη της κοινωνικής αλληλεγγύης - μας απομακρύνουν από την ισοπεδωτική καθημερινότητά μας και μας πιέζουν να δούμε τα πράγματα βαθύτερα και πιο ουσιαστικά. Μας διδάσκουν πως οι συνάνθρωποί μας δεν μας είναι χρήσιμοι μόνο ως μάζα αλλά και ως αυθύπαρκτες οντότητες.  Δηλαδή, ο άλλος - ο φτωχός, ο άστεγος, ο αποκλεισμένος - υφίσταται ως ισότιμη και αυτόνομη ύπαρξη ανεξάρτητα από την πρόσκαιρη ή μόνιμη οικονομική του κατάσταση και κοινωνική θέση. Ο άλλος είναι ίσως τα πιθανά κομμάτια του εαυτού μας.

          Στο επίπεδο αυτό της υιοθέτησης νέων κωδίκων ερμηνείας και κατανόησης πρέπει να επισημανθεί και η συνειδητοποίηση από το υποκείμενο της κοινωνικής αλληλεγγύης πως όλοι μετέχουμε στην κοινή μοίρα του ανθρώπινου είδους και οι προοπτικές της ζωής μας είναι ανοικτές προς όλες τις κατευθύνσεις. Κανενός, δηλαδή, η ζωή δεν είναι αιτιοκρατικά προσδιορισμένη προς τη θετική εκδοχή και την επιτυχία ή ευτυχία.  Η αρχή της απροσδιοριστίας και της αβεβαιότητας (Χαϊζενμπερκ) βρίσκει απόλυτη εφαρμογή και στη ζωή των ανθρώπων. Ιδιαίτερα στην εποχή μας οι όροι και οι συνθήκες της παγκοσμιοποίησης επιτείνουν το εύθραυστο της ζωής μας και καθιστούν αναγκαίο τον συμπλησιασμό των ανθρώπων αλλά και την κοινωνική αλληλεγγύη.

 

          Σε όλες τις παραπάνω θετικές επενέργειες (υπέρβαση εγωκεντρισμού, καλλιέργεια κοινωνικών αρετών και αποδοχή νέων κωδίκων ερμηνείας) της κοινωνικής αλληλεγγύης σε ατομικό επίπεδο θα μπορέσει κανείς να προσθέσει κι άλλες. Το άτομο, δηλαδή, μέσα από τέτοιες δράσεις δεν ωριμάζει και δεν εμπλουτίζεται μόνο κοινωνικά, ηθικά και ψυχοσυναισθηματικά αλλά και πνευματικά.

γ. Από τον ιδιώτη στον πολίτη.

          Ειδικότερα το άτομο προβληματίζεται για το κοινωνικό αδιέξοδο, και ερωτά για την υφή της κοινωνικής αδικίας, κρίνει με αυστηρότητα τους μηχανισμούς λειτουργίας του κοινωνικού συστήματος και αναζητά λύσεις τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Επίσης δεν αρέσκεται σε μία ανέξοδη και φιλοσοφική ενατένιση του γκρίζου τοπίου της κοινωνίας αλλά προσπαθεί να ζευγαρώσει τη σκέψη με την πράξη. Έτσι καλλιεργείται ο ορθολογισμός και ο κοινωνικός προβληματισμός που θεωρούνται οι βασικοί πυλώνες για το μετασχηματισμό του ανθρώπου από ιδιώτη σε πολίτη. Σε όλα αυτά μπορεί να προστεθεί και η ιδεολογική αφύπνιση που νομοτελειακά οδηγεί στην αποδοχή μιας ιδεολογίας που έχει ως κέντρο τον άνθρωπο και την προαγωγή του κοινωνικού συμφέροντος.

 

          Επομένως η κοινωνική αλληλεγγύη ως ατομική πράξη και κοινωνική συμπεριφορά ενεργοποιεί τη φαντασία, την κρίση, την αμφισβήτηση κι ένα πλήθος άλλων πνευματικών αρετών που εξοπλίζουν το άτομο με εκείνα τα εφόδια που είναι απαραίτητα για την προσωπική του ανέλιξη. Κι αυτό γιατί η ατομική ολοκλήρωση είναι συνάρτηση και του «κοινωνικού μερίσματος» που ανιδιοτελώς ο καθένας προσφέρει στο συνάνθρωπό του.

          Στο ίδιο σκεπτικό κινούνται και οι επισημάνσεις του Περικλή στον επιτάφιο του - έστω και αν εξιδανικεύει κάπως την πολιτική της Αθήνας.

          α. «Ου γαρ πάσχοντες ευ, αλλά δρώντες κτώμεθα τους φίλους» και β. «και μόνοι ου του συμφέροντος μάλλον λογισμώ ή της ελευθερίας τω πιστώ αδεώς τινά ωφελούμεν», (γιατί αποκτούμε φίλους ευεργετώντας τους και όχι περιμένοντας απ’ αυτούς κάτι καλό/ Μόνοι εμείς σκορπούμε απλόχερα τις ευεργεσίες μας, όχι από συμφεροντολογικούς υπολογισμούς, αλλά από φιλελεύθερη γενναιοδωρία).

 

δ. «Να σκέφτεσαι τους άλλους»

          Ο πλούτος, λοιπόν, και η ποιότητα τόσο των ανθρώπων όσο και της κοινωνίας δεν προσδιορίζονται τόσο από τα υλικά μεγέθη όσο από το περίσσευμα αγάπης, ανθρωπιάς και αλληλεγγύης.

          Την κοινωνική αλληλεγγύη την κατοχύρωσε το Βυζάντιο θεσμικά με το περίφημο «Αλληλέγγυον» ως μία υποχρεωτική συνεισφορά των πλουσίων προς τους φτωχότερους όταν οι συνθήκες το επέβαλαν.

          Βέβαια, η κοινωνική αλληλεγγύη δεν επιβάλλεται στις μέρες μας από κανένα νόμο. Πώς θα μπορούσε άλλωστε να είναι υποχρέωση μία πράξη που αναβλύζει από την ευαισθησία και την ανθρωπιά μας; Ο Ρουσσώ μας υπενθυμίζει πως «το πιο γλυκό κομμάτι της ύπαρξής μας είναι το κοινωνικό» και είναι αυτό που καταπολεμά το διάχυτο κοινωνικό μιθριδατισμό της εποχής μας.

 

          Όταν η αδιαφορία για τον «πλησίον» και η παραίτηση αντικατασταθούν από τη συνείδηση του «κοινωνικού μας είναι» κι από την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης τότε πιο εύκολα μπορούν να ενεργοποιηθούν και οι αμυντικοί μηχανισμοί της κοινωνίας.

          «Όταν γυρνάς στο σπιτικό σου, να σκέπτεσαι τους άλλους. Μην ξεχνάς όσους ζουν σε αντίσκηνα./ Όταν τ’ αστέρια μετράς πριν κοιμηθείς, να σκέφτεσαι τους άλλους. Εκείνους που δεν έχουν πού να πλαγιάσουν. /Όταν ελεύθερα μιλάς, να σκέφτεσαι τους άλλους. Εκείνους που δεν τους αφήνουν να μιλήσουν/ και καθώς του σκέφτεσαι/ στον εαυτό σου γύρισε και πες: /Αχ και να ήμουν ένα κερί στο σκοτάδι».

(Μαχμούντ Νταρουίς «να σκέφτεσαι τους άλλους»),  30-11- 2018.