Είμαστε… τα βιβλία που διαβάσαμε

 

«Απ’ όσα έκαμα κι απ’ όσα είπα/ να μη ζητήσουνε να βρουν ποιος ήμουν./ … Οι πιο απαρατήρητές μου πράξεις/ και τα γραψίματά μου τα πιο σκεπασμένα/ από εκεί μονάχα θα με νιώσουν»

(Κ. Καβάφης, «Κρυμμένα»)

 

Ο Αλεξανδρινός ποιητής σε μια έκρηξη ειλικρίνειας και αυτογνωσίας προτρέπει τους πιθανούς αναγνώστες του να αναζητήσουν την ταυτότητά τους όχι τόσο στα εμφανή αλλά στα αφανή και στα «κρυμμένα». Κι αυτό γιατί ο άνθρωπος ως οντότητα δεν συνιστά μία αυτοφυή και απόλυτα γενετικά προγραμματισμένη ύπαρξη, αλλά προϊόν ποικίλων παραγόντων και στοιχείων. Παράγοντες και στοιχεία που καθορίζουν καταλυτικά την ταυτότητά μας και κατ’ ακολουθίαν τις επιλογές μας.

 

Στους παράγοντες αυτούς ανήκουν το ευρύτερο περιβάλλον (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό, γλωσσικό…), το επάγγελμα, το αξιακό σύστημα, οι ιδεολογικές καταβολές, τα προσωπικά βιώματα και εμπειρίες, η οικογένεια, η παρέα και φυσικά κάποια πρόσωπα που έτυχε να βρίσκονται κοντά μας. Ο κατάλογος είναι μακρύς και είναι δύσκολο να καταγραφούν όλοι οι παράγοντες. Κι αυτό γιατί κάθε άτομο συνιστά μία ξεχωριστή περίπτωση όπως και οι παράγοντες που το διαμορφώνουν.

 

Τα βιβλία και η ταυτότητά μας

Από τους παράγοντες που καθορίζουν σημαντικά – αλλά και αφανώς – είναι και το βιβλίο. Για πολλούς η φράση – ομολογία «Είμαι τα βιβλία που διάβασα» εμπεριέχει μια μεγάλη αλήθεια και συνιστά την κορυφαία πράξη αυτοσυνειδησίας. Μία αναδρομή στο παρελθόν της ζωής μας με τη συνακόλουθη καταγραφή των βιβλίων που μας συντρόφεψαν, όχι μόνο στα μαθητικά μας χρόνια, αλλά και στον ελεύθερο χρόνο μας, θα επικύρωνε την παραπάνω θέση. Όσο κι αν τα βιβλία των μαθητικών μας χρόνων ενείχαν το στοιχείο του υποχρεωτικού, άρα και του καταναγκασμού, δεν παύουν για τους περισσότερους να αποτελούν το αφετηριακό σημείο της πνευματικής μας πορείας. Αυτό γίνεται αντιληπτό από το γεγονός ότι φράσεις από τα βιβλία αυτά συνοδεύουν ως συμπλήρωμα το λόγο αλλά και την επιχειρηματολογία μας όπου χρειάζεται.

Στον κύκλο αυτών των βιβλίων και φράσεων – με τη μορφή αποφθεγμάτων – ανήκουν και τα Ομηρικά έπη (Οδύσσεια και Ιλιάδα). Φράσεις – αποφθέγματα που ενσωματώθηκαν ανεξίτηλα στη μνήμη μας και καθόρισαν το αξιακό μας σύστημα είναι: «Άνδρα μοι έννεπε μούσα», «Εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης», «Αιδώς αργείοι», «Έπεα πτερόεντα», «Δούρειος Ίππος», «Αιέν αριστεύειν…». Η αναφορά στις ομηρικές φράσεις είναι ενδεικτική, αλλά άκρως αποκαλυπτική για την επίδραση που άσκησαν τα ομηρικά έπη στην πνευματική μας πορεία.

 

Ωστόσο τα βιβλία που επιλέξαμε μάς επηρέασαν και μάς διαμόρφωσαν σε απόλυτο βαθμό, αφού συνειδητά σε αυτά ανακαλύψαμε ιδέες και απόψεις που βρίσκονταν στο ιδεολογικό και αξιακό μας πλαίσιο ή και το διαμόρφωσαν στις βασικές του συντεταγμένες σε ένα ύστερο επίπεδο. Το βιβλίο είναι ο άψυχος σύντροφός μας και ο ιδεολογικός μας καθοδηγητής. Βρισκόμαστε συνέχεια μαζί του σε μία σχέση δημιουργικής επικοινωνίας και μάς συντροφεύει σε κάθε χρόνο και χώρο της επιλογής μας. Κεντρίζουν τη μνήμη μας και μελαγχολούμε όταν σε ένα αγαπημένο μας βιβλίο βλέπουμε και διαβάζουμε στις σελίδες του τις σημειώσεις μας σε κάποια θέση του συγγραφέα. Ένας γόνιμος και δημιουργικός διάλογος συγγραφέα και αναγνώστη… Και τα βιβλία έχουν μία ιδιομορφία ως αντικείμενα ανταλλακτικής αξίας. Όσο κιτρινίζουν τα φύλλα, τόσο η αξία μεγαλώνει.

 

Τα αγαπημένα μου…

Μία απόπειρα να καταγράψω τα βιβλία που με διαμόρφωσαν και καθόρισαν το πνευματικό μου «είναι» ενέχει τον κίνδυνο να αφήσει εκτός «καταλόγου» πολλά βιβλία και σημαντικά. Ωστόσο η οικονομία του χώρου με υποχρεώνει να παρουσιάσω τα πέντε αγαπημένα μου βιβλία:

 

α. Η υγιής κοινωνία

Η «Υγιής Κοινωνία» εξετάζει τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει ο άνθρωπος σε μια κοινωνία, όπου το κύριο ενδιαφέρον συγκεντρώνεται στην οικονομική παραγωγή και όχι στην ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας και όπου ο άνθρωπος έχει χάσει την κυρίαρχη θέση του. Ο σύγχρονος άνθρωπος – τονίζει ο Φρόμ – έχει αποξενωθεί από τον κόσμο που δημιούργησε ο ίδιος, από τούς συνανθρώπους του, από τον ίδιο τον εαυτό του. Είναι μία  «προσωπικότητα που άγεται και φέρεται». Αν οι τάσεις αυτές αφεθούν να  αναπτυχθούν ανεξέλεγκτα, το αποτέλεσμα θα είναι – σύμφωνα με τον Φρόμ – μια κοινωνία όχι υγιής, που θα την αποτελούν απαλλοτριωμένοι άνθρωποι.

Τί μπορούμε να κάνουμε; Ανάμεσα στην καπιταλιστική κοινωνία των διευθυντών και την ολοκληρωτική δικτατορία, υπάρχει ένας τρίτος δρόμος, ο δρόμος της δημιουργίας μιας υγιούς κοινωνίας, όπου κανένας άνθρωπος δε θα χρησιμεύει σα μέσο για την επιτυχία των σκοπών ενός άλλου, όπου ο άνθρωπος θα είναι το κέντρο και όπου όλες οι οικονομικές και πολιτικές δραστηριότητες θα υποτάσσονται στο σκοπό της ανάπτυξής του.

Ενώ παρουσιάζει (για πρώτη φορά στα κείμενά του) μια ολοκληρωμένη και συστηματική έννοια της ανθρωπιστικής ψυχανάλυσης, ο Φρόμ προβάλλει ορισμένες δυνατότητες κοινωνικής αλλαγής που μπορούν να μας απομακρύνουν από το δρόμο του αυτοματισμού και να μας οδηγήσουν στην ψυχική υγεία, σαν παραγωγικά, υπεύθυνα άτομα μιας υγιούς κοινωνίας.

Ο Φρόμ, πρωτοποριακός ψυχολόγος, ενδιαφέρεται έντονα για το τόσο ουσιαστικό ερώτημα σχετικά με την σύγχρονη δυτική κοινωνία: είναι υγιής; Και παραθέτει τους σοβαρούς λόγους που τον έκαναν να θέσει αυτό το ερώτημα.  Αποδείχνει με πειστικότητα ότι είναι δυνατή, η σύγκριση ανάμεσα στις κοινωνίες, ότι οι κοινωνίες ασκούν είτε εξυψωτική είτε παραμορφωτική επίδραση πάνω στα άτομα που τις αποτελούν.

Ασκεί δριμύτατη κριτική σε εκείνους τους κοινωνιοψυχολόγους που εκφράζονται ως ειδικοί απολογητές του κατεστημένου και στη σύγχρονη Αμερική υπηρετούν ως «ιερείς της νέας θρησκείας της διασκέδασης, της κατανάλωσης και της ομοιομορφίας». Εκφράζει την άποψη ότι οι κοινωνιοψυχολόγοι πρέπει να ασκούν κριτική της κοινωνάς και όχι να είναι απλώς ειδικοί των τρόπων χειραγώγησης του ανθρώπου.

 

β. Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ

Στον κύκλο των βιβλίων του Φρόϋντ που ασχολούνται με προβλήματα της κοινωνικής ψυχολογίας εξέχουσα θέση, δίπλα στο Τοτέμ και ταμπού και στο Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας, κατέχει αναμφισβήτητα το μικρό σε όγκο, αλλά πλούσιο σε περιεχόμενο βιβλίο Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ.

Ξεκινώντας από προηγούμενες εργασίες άλλων μελετητών, κυρίως αυτή του Λε Μπον, που εξέταζαν τις μάζες από φαινομενολογική κατά κανόνα άποψη, ο Φρόϋντ, έχοντας στο χέρι του επιπλέον το νέο, μοναδικό και εξαιρετικά διεισδυτικό εργαλείο της ψυχανάλυσης, κάνει ένα βήμα παραπέρα, όπως δηλώνει μάλιστα και ο ίδιος: «στον δρόμο από την ανάλυση του ατόμου στην κατανόηση της κοινωνίας».

Με μια θαυμαστή σύνδεση κοινωνικής ανθρωπολογίας και ψυχανάλυσης ο Φρόϋντ εξετάζει το ξεχωριστό άτομο μέσα στη μάζα, αλλά και τη μάζα μέσα στο άτομο, την πρωταρχική οικογένεια και τους μεγάλους μαζικούς σχηματισμούς, την εκκλησία και τον στρατό, και καταλήγει σε σκέψεις και συμπεράσματα που εκπλήσσουν με την πρωτοτυπία της σύλληψής τους και την οριστικότητα της διατύπωσής τους. Είναι και αυτό ένα από τα βιβλία μεγάλης εμβέλειας, με τα οποία ο ψυχαναλυτής Φρόϋντ γίνεται δάσκαλος και διαφωτιστής, συνεχιστής της μεγάλης παράδοσης του Νίτσε, του Σοπενχάουερ, του Φόουερμπαχ, του Δαρβίνου, αλλά και του Σπινόζα, του Βολταίρου και του Ντιντερό.

 

γ. Άκου, ανθρωπάκο!

Το Άκου, Ανθρωπάκο! είναι ένα ανθρώπινο βιβλίο, ένα βιβλίο χωρίς επιστημονικές αξιώσεις. Ο Βίλχελμ Ράιχ το έγραψε το καλοκαίρι του 1946 για τα Αρχεία του Οργονικού Ινστιτούτου, χωρίς να έχει σκοπό να το δημοσιεύσει. Ήταν το αποτέλεσμα της εσωτερικής πάλης ενός φυσικού επιστήμονα και γιατρού, που για δεκαετίες ολόκληρες βίωσε, αρχικά με αφέλεια, μετά με έκπληξη και τελικά με τρόμο, τον τρόπο με τον οποίο ο απλός άνθρωπος του λαού μεταχειρίζεται τον εαυτό του: είδε πώς ο άνθρωπος υποφέρει και επαναστατεί, πώς δοξάζει τους εχθρούς του και δολοφονεί τους φίλους του, πώς, όποτε αποκτά εξουσία σαν «αντιπρόσωπος του λαού», κάνει κατάχρηση της δύναμής του και μεταχειρίζεται τους άλλους πιο απάνθρωπα απ’ ό,τι ο ίδιος υπέφερε κάποτε στα χέρια των σαδιστών της άρχουσας τάξης.

 

δ. Αφήνοντας τον Εικοστό Αιώνα

Ο Εντγκάρ Μορέν προσπαθεί στο βιβλίο αυτό ν’ αναλύσει τα μεγάλα φιλοσοφικά, επιστημονικά και ιδεολογικά προβλήματα του αιώνα που τελειώνει σε λίγο, τις μεγάλες συγκρούσεις κι αναστατώσεις, και προπάντων τα φαινόμενα του Ναζισμού και του Σταλινισμού. Προσπαθεί κυρίως ν’ αναλύσει το πώς τα γεγονότα διαθλάστηκαν μέσα στις συνειδήσεις των ανθρώπων ή πώς συνελήφθηκαν από τους γνωστικούς τους μηχανισμούς, κάτω από τους τεράστιους μηχανισμούς πληροφόρησης, προπαγάνδας, αποπληροφόρησης, που διαθέτουν οι σύγχρονοι πολιτικοί οργανισμοί.

Πώς πρέπει να βλέπουμε τον κόσμο; Τί και ποιον πρέπει να πιστέψουμε; Τί σχέση έχει η βεβαιότητα της πίστης με την αβεβαιότητα μέσα στην οποία προχωράει η γνώση; Πώς προσδιορίζεται η αλήθεια; Ιδού μερικά από τα ερωτήματα όπου προσπαθεί ν’ απαντήσει ο Ε. Μορέν. Όπως γράφει και ο ίδιος, «αυτό το βιβλίο μάς λέει ανάμεσα στ’ άλλα, ότι για να δούμε σωστά τον κόσμο πρέπει να κοιτάξουμε τους εαυτούς μας να κοιτάζουν τον κόσμο».

 

 

ε. ΙΔΕΟπολις

«Οι ιδέες δεν είναι μόνο εργαλεία γνώσης,

αλλά κτητικές οντότητες.

Οι ιδέες μάς χειραγωγούν περισσότερο

από ό,τι τις χειραγωγούμε εμείς»

(Εντγκάρ Μορέν)

Είμαστε όλοι – άνθρωποι, κοινωνίες, πολιτισμός – γεννήματα των Ιδεών, από τη στιγμή που εμείς, ως δημιουργοί τους, τις χρησιμοποιούμε για να αποκωδικοποιήσουμε την πραγ-ματικότητα. Κάθε πνευματικό μας βήμα ή άλμα εμπεριέχει μια ιδέα ως πλοηγό. Οι ιδέες μάς καθορίζουν, αλλά και μάς χαρακτηρίζουν.

Οι λέξεις μας, οι συγκρούσεις μας, η φιλοσοφία μας, ο πατριωτισμός μας, η ελευθερία μας, η πολιτική μας συμπεριφορά, οι μηχανισμοί χειραγώγησης, ο τρόπος που ερμηνεύουμε τον εσωτερικό μας κόσμο, το μέγεθος της αγωνιστικότητάς μας, το πώς βλέπουμε τον ρόλο και τη θέση μας στη ζωή και στην κοινωνία, το πώς αντιδρούμε στα σύγχρονα φαινόμενα, το πώς ορίζουμε το χρέος των πνευματικών ανθρώπων, την ευθύνη μας απέναντι στο φυσικό περιβάλλον και, τέλος, το πώς χειριζόμαστε τον χρόνο είναι πλημμυρισμένα από τις ιδέες και τα παράγωγά τους.

Είμαστε όλοι πολίτες στων «Ιδεών την πόλιν», στην ΙΔΕΟ – πολη. Οι ιδεολογίες, οι ιδεοληψίες, τα ιδεολογήματα, τα ιδανικά, τα ιδεώδη και ο ιδεαλισμός διαποτίζουν κάθε ενέργειά μας και συνθέτουν, με έναν μυστηριακό τρόπο, την τοιχογραφία τόσο των παραδοσιακών όσο και των σύγχρονων κοινωνιών.

Χωρίς φανατισμούς, δόγματα και προκαταλήψεις τα δοκίμια του βιβλίου μπορούν να βοηθήσουν να δούμε την αθέατη πλευρά της πραγματικότητας και της ζωής. Οδηγός μας η επινοητικότητα του Οδυσσέα, η «αυθάδεια» του Θερσίτη, η προσπάθεια του Σίσυφου και βέβαια το Απολλώνειο Φως. Γιατί σύμφωνα και με τον Αισχύλο «φάος σκότω άντίμοιρον».

 

 

«Ο κόσμος είναι φτιαγμένος για να καταλήξει σ’ ένα ωραίο βιβλίο» (Μαλαρμέ)

 

­ Το περιεχόμενο των βιβλίων έχει ληφθεί από το οπισθόφυλλο των αντίστοιχων βιβλίων.