«ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ VS ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ» (δισσοί λόγοι)

    «Στη μακρά ιστορία της ανθρωπότητας (και  του ζωικού βασιλείου, επίσης) αυτοί που έμαθαν να συνεργάζονται και να αυτοσχεδιάζουν πιο  αποτελεσματικά, είναι αυτοί που έχουν επικρατήσει», (Δαρβίνος)

Από παλιά στο χώρο της πολιτικής, της ρητορικής, της φιλοσοφίας και αργότερα στην επιστήμη οι διπλές «αναγνώσεις» ενός φαινομένου ή θέματος αποτέλεσαν κυρίαρχο στοιχείο. Οι αντιπαραθέσεις, οι διενέξεις, οι διαφωνίες, οι διχογνωμίες και όχι σπάνια οι συγκρούσεις συνέβαλαν καταλυτικά στη βαθύτερη προσέγγιση της πραγματικότητας (εσωτερικής και εξωτερικής) και στη βαθύτερη κατανόησή της.

 

 Η διπλή ανάγνωση βρήκε έκφραση στους «δισσούς λόγους» των ρητόρων που κυριάρχησαν τόσο  στους δικανικούς λόγους όσος και στις πολιτικές αντιπαραθέσεις στην Εκκλησία του δήμου της αρχαίας Αθήνας. Η δημοκρατία για τους υποστηρικτές της συνιστά το τελειότερο πολίτευμα, ενώ για τους αντιπάλους της είναι η εξουσία των μέτριων, των αμαθών και του όχλου. Το δίκαιο για τη δικαιοσύνη είναι μια απόλυτη αξία, αυταξία, ενώ για τους πραγματιστές είναι μια κοινωνική συνθήκη, που εύκολα μεταβάλλεται. Ο ιδεαλισμός του Πλάτωνα αμφισβητήθηκε από τον ορθολογισμό και τον πραγματισμό του Αριστοτέλη στην πορεία για την ανίχνευση της πραγματικής  ουσίας των όντων και του κόσμου. Τη θέση του Ηράκλειτου για την αέναη αλλαγή αντέκρουσε ο Παρμενίδης που πρέσβευε την ακινησία – σταθερότητα του κόσμου.

Σε επιστημονικό επίπεδο κυριάρχησε και κυριαρχεί η διαπάλη για το αν στο σύμπαν όλα υπακούουν σε μια αδήριτη αναγκαιότητα (ντετερμινισμός = αιτιοκρατία) ή επικρατεί η αρχή της αβεβαιότητας – απροσδιοριστίας (Χάϊζενμπεργκ). Η ανακάλυψη του «σωματιδίου του Θεού» δεν φαίνεται να πείθει όλους – και πολύ περισσότερο τους θρησκευόμενους – για το «πρώτο κινούν» - αρχή της γέννησης του σύμπαντος. Στην τέχνη οι εκπρόσωποι του ρεαλισμού δυσφορούν με τα έργα της αφηρημένης δημιουργίας. Η διαφωνία για το σκοπό – περιεχόμενο της καλλιτεχνικής δημιουργίας εξακολουθεί να δεσπόζει (στρατευμένη vs αστράτευτη).

 

Τα οφέλη της συνεργασίας

Ο κατάλογος είναι μεγάλος και δεν καταγράφει μόνο τη διχογνωμία των ειδικών για θέματα σημαντικά (πολιτικά, οικονομία, ηθική, ιδεολογία…) αλλά και για θέματα της καθημερινότητας. Ένα από αυτά είναι και η διαμάχη γύρω από το ερώτημα, αν η συνεργασία ή ο ανταγωνισμός συνιστά τον κινητήριο μοχλό όχι μόνο για την κοινωνική ευταξία – πρόοδο αλλά  και για την προσωπική ολοκλήρωση.

Για τους υπέρμαχους της συνεργασίας το άτομο ωριμάζει και ισορροπεί μόνο μέσα από το κλίμα που αυτή εξασφαλίζει. Ειδικότερα, η συνεργασία ικανοποιεί την ανάγκη του «ανήκειν» που συνιστά πηγή θετικών συναισθημάτων για το άτομο αφού δίνει διέξοδο στην έμφυτη τάση του για συνύπαρξη (κοινωνικότητα). Απότοκο αυτών των θετικών συναισθημάτων είναι και η πραγμάτωση της κοινωνικής αποδοχής και αναγνώρισης. Κι αυτά συμβαίνουν γιατί μέσα από την συνεργασία το άτομο παράγει έργο ικανό να προκαλέσει την εκτίμηση των συνεργατών του. Εξάλλου η αίσθηση του «ανήκειν» και της «κοινωνική αποδοχής» τονώνουν ψυχολογικά το άτομο και καλλιεργούν την αυτοεκτίμησή του. 

 

     Εξάλλου η συνεργασία συμβάλλει και στην ηθικοποίηση του ατόμου αφού ως ένα βαθμό περιορίζονται οι εγωιστικές τάσεις, εξανθρωπίζονται τα άλογα πάθη και ανθοφορούν αξίες και αρετές, όπως η συντροφικότητα, ο αλτρουισμός, η ομαδικότητα, η υπομονή και ο σεβασμός του «άλλου» και του διαφορετικού (ανεκτικότητα). Επιπρόσθετα, η συνεργασία καταπολεμά τη μοναξιά, δρα κοινωνικοποιητικά και προσδίδει στο άτομο το αναγκαίο αίσθημα της ασφάλειας αλλά και της συνυπευθυνότητας.

Αλλά και στον πνευματικό τομέα η συνεργασία δρα θετικά αφού το άτομο εθίζεται στη σύγκριση, στην αξιολόγηση, στη συνθετική σκέψη και στην πνευματική  εγρήγορση. Ο συγχρωτισμός με τους άλλους σε ένα κλίμα ειρηνικής συνύπαρξης ευνοεί τη φαντασία, την προνοητικότητα, την κριτική σκέψη και τον ορθολογισμό.

 

Τα θετικά του ανταγωνισμού

Στην αντίπερα όχθη οι υποστηρικτές του ανταγωνισμού θεωρούν πως το άτομο εξελίσσεται και ολοκληρώνεται μέσα από την αντίθεση, την αντιπαράθεση και τη σύγκριση. Κι αυτό γιατί ο ψυχικός κόσμος του ανθρώπου δεν συνιστά μια αυτόνομη περιοχή  αλλά καθορίζεται και διαμορφώνεται από εξωγενείς παράγοντες. Ο «άλλος», ο «απέναντι», ο «διαφορετικός» και ο «αντίπαλος» ορίζουν τα πλαίσια και τους όρους δόμησης της ψυχοσύνθεσης μας. Είμαστε και γινόμαστε κάθε φορά αυτό που μας διαφοροποιεί μέσα από τη διαδικασία της «σύγκρισης» με τους άλλους συνανθρώπους μας.

«Βλέπουμε τους αετούς να πετούν ψηλά μόνοι τους, ενώ τα πρόβατα μαζεύονται σε κοπάδια», (Philipe Sindey)

Ο καθένας, δηλαδή, συγκροτεί την ατομικότητά του με εκείνα τα στοιχεία  που τον χαρακτηρίζουν ως μοναδικό σε σχέση με το διπλανό. Η σύγκριση και η διαφοροποίηση με τον «απέναντι» γίνεται άλλοτε συνειδητά και άλλοτε ασυνείδητα. Η διαφορετικότητά μας επιζητείται με κάθε μας ενέργεια και μέσα από αυτή ενδόμυχα διεκδικούμε την ατομική προβολή και την κοινωνική αναγνώριση. Η διατήρηση της ανθρώπινης προσωπικότητας απαιτεί την αντίθεση, και όταν ο «εχθρός» δεν υπάρχει, είμαστε υποχρεωμένοι να τον δημιουργήσουμε. Αυτό σε σημαίνει ότι χρειάζεται να καταστρέψουμε εκείνους που αντιτίθενται σε μας. (Άντονι Στορ, «Ανθρώπινη επιθετικότητα»).

Η σύγκριση, λοιπόν, η διαφοροποίηση και όχι σπάνια η αντιπαλότητα με τους άλλους χαράσσει τα όρια και το χρώμα της ταυτότητάς μας και μας καθιστά αναγνωρίσιμους μέσα σε ένα ομοιόμορφο πλήθος ανθρώπων. Η προσπάθειά μας να ξεπεράσουμε τους άλλους μας προφυλάσσει από το να καταντήσουμε απρόσωποι αριθμοί, χωρίς περιεχόμενο και ουσία. Γι’ αυτό, λοιπόν, ο αυτοπροσδιορισμός και η αυτοπραγμάτωση του υποκειμένου συντελείται με την αρωγή του ανταγωνισμού. 

Οι δύο σχολές

Ισχυρά επιχειρήματα για το γονιμοποιό ρόλο τόσο της Συνεργασίας όσο και του Ανταγωνισμού στην κοινωνική πρόοδο και εξέλιξη προβάλλονται κι από τις δύο πλευρές. Η φιλελεύθερη οικονομική σχολή θεωρεί τον ανταγωνισμό ως απαραίτητο όρο για την υγιή λειτουργία της αγοράς και την αύξηση της παραγωγής και παραγωγικότητας. Προσβλέποντας, δηλαδή, το άτομο στο προσωπικό κέρδος αυξάνει τόσο το δικό του πλούτο όσο και τον κοινωνικό (Η αόρατος χειρ του Άνταμ Σμιθ). Αυτό συμβαίνει γιατί μέσα από τον ανταγωνισμό διαμορφώνονται άτομα ανήσυχα, δημιουργικά, δραστήρια με αποφασιστικότητα, επιμονή και πρωτοβουλία.

 

       Τη συνεργασία στο όνομα του συλλογικού καλού προβάλλει ως ακρογωνιαίο λίθο της κοινωνική ισορροπίας και εξέλιξης η Μαρξιστική – σοσιαλιστική ιδεολογία. Κι αυτό γιατί η συντροφικότητα και η συμμετοχικότητα στην κοινή προσπάθεια για την οικοδόμηση μιας κοινωνίας χωρίς εκμετάλλευση συμβάλλουν καθοριστικά. Εξάλλου στην ιδεατή κομμουνιστική κοινωνία η ατομική ιδιοκτησία εκλείπει, οπότε μετριάζονται οι κοινωνικές ανισότητες, οι ταξικές διαφοροποιήσεις και επέρχεται ο εξανθρωπισμός του ανθρώπου ως βασικού μοχλού μιας υγιούς κοινωνίας χωρίς αλλοτρίωση και αρρωστημένους ατομικισμούς.

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι δυο κόσμοι συγκρούονται, όχι μόνο σε θεωρητικό επίπεδο και σε επίπεδο ιδεολογικής ανάλυσης, αλλά και στον τρόπο δόμησης, διάρθρωσης και ανανέωσης των κοινωνιών. Στις αξιολογικές κρίσεις – προτάσεις δεν υφίσταται το «επιστημονικώς ορθόν». Πολλές φορές ούτε η ίδια η πραγματικότητα δεν μπορεί να επικυρώσει τη μία ή την άλλη άποψη – θεώρηση. Φαίνεται πως στη ζωή των ανθρώπων τίποτα δεν είναι σύμβολο του απόλυτου καλού ή κακού.

Οι οπαδοί της συνεργασίας αναζητούν τη δικαίωσή τους στη θέση «Μόνος του ο άνθρωπος φθάνει γρηγορότερα∙ μαζί με άλλους πάει μακρύτερα».

Αντίθετα, οι θεωρητικοί του ανταγωνισμού διαβλέπουν παντού μια φανερή ή υφέρπουσα πάλη που πυροδοτεί την κοινωνική εξέλιξη. Ίσως η παρακάτω θέση του Άντονυ Στορ να αποτελεί και το υπόβαθρο της επιχειρηματολογίας τους: «Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ξεφύγει από την πάλη παρά μέσα στη μήτρα ή τον τάφο: είναι και τα δυο ωραίοι και ιδιωτικοί χώροι τους οποίους μπορούμε να επιθυμούμε ή να νοσταλγούμε. Αλλά στον ένα η δυναμική της ζωής μόλις που έχει αρχίσει, ενώ στον άλλο έχει χαθεί για πάντα».

 

Ας ασκηθούμε στην αντιλογία, αφού σύμφωνα και με τον Πρωταγόρα «δυο λόγους είναι περί παντός πράγματος αντικειμένους αλλήλοις».

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

1.       «Η αντιφατικότητα του ανταγωνισμού», Ηλία Γιαννακόπουλου

2.       «Η θρησκεία του ανταγωνισμού», Ηλία Γιαννακόπουλου