«Η αντιφατικότητα του ανταγωνισμού»

«Δεν θα ήταν καλό να σκεπτόμαστε όλοι το ίδιο. Είναι ο ανταγωνισμός που κάνει το άλογο να τρέχει» (Μαρκ Τουαίην)

Ο ανταγωνισμός υπήρχε πάντα και θεωρείται ως ένα από τα βασικότερα κίνητρα δράσης της ανθρώπινης ύπαρξης και ως μία από τις βασικές συνιστώσες της ανθρώπινης φύσης. Στη σύγχρονη διεθνοποιημένη κοινωνία ο ανταγωνισμός κυριαρχεί απόλυτα.

Προβάλλει ως η νέα ιδεολογία μετά «το τέλος των ιδεολογιών» και των πάσης φύσεως –ισμών. Αποτελεί ένα νέο φετίχ και καθοδηγεί σε διαπλανητικό επίπεδο όλες τις δυνάμεις. Αυτή λοιπόν η νέα θεότητα της εποχής μας εμφανίζεται πολυσθενής, βίαιη και απρόσωπη. Στο βωμό του νέου αυτού αδηφάγου θεού αίρονται οι ταξικές αντιπαραθέσεις και οι ιδεολογικές αντιπαραθέσεις και πραγματώνεται μια ιδεολογική κάθαρση.

 

Ο ανταγωνισμός ωστόσο δεν είναι ένας τρόπος ζωής, μία ανθρώπινη συμπεριφορά συνειδητά επιλεγμένη από το σύγχρονο άτομο, αλλά μια κατάσταση που του επιβλήθηκε από τις αναγκαιότητες και τη βασική φιλοσοφία του οικονομικού συστήματος.

 

Οι δύο όψεις

Ο ανταγωνισμός φαίνεται να αποτελεί το βασικό μηχανισμό για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας, από την άλλη όμως επιφέρει και τη διάβρωση του κοινωνικού ιστού, όταν ξεπεράσει κάποια θεμιτά όρια. Το  άτομο ανταγωνιζόμενο τους άλλους μπορεί να δίνει διέξοδο στην ενδόμυχη επιθυμία του για υπεροχή και ανάδειξη, αλλά ταυτόχρονα ανταγωνίζεται και τον εαυτό του, δημιουργώντας έτσι συνθήκες όπου εκτρέφεται το άγχος, το μίσος και ως ένα σημείο ένας αρρωστημένος και αντικοινωνικό εγωκεντρισμός.

Οι υποστηρικτές του ανταγωνισμού προβάλλουν με έμφαση τη θετική του συμβολή στην ανάδειξη και ενδυνάμωση της ατομικότητας. Αυτό επιτυγχάνεται γιατί το άτομο στην πάλη του με τους «άλλους» ενεργοποιεί όλα τα ιδιαίτερα θετικά γνωρίσματά του, χρωματίζοντας με αυτά την προσπάθειά του για υπεροχή και διάκριση. Στον ανταγωνισμό αντανακλάται  ο πλούτος του εσωτερικού κόσμου αλλά και ο βαθμός αυτογνωσίας και αυτοπεποίθησης. Από την άλλη πλευρά, όμως, ο ανταγωνισμός, όχι σπάνια, οδηγεί σε έναν κούφιο εγωισμό και σε έναν επικίνδυνο ναρκισσισμό.  Το άτομο καθίσταται εγωπαθές και η υπεράσπιση του ατομικού συμφέροντος αυτοσκοπός. Η λατρεία του «εγώ» τυφλώνει το νου και αδυνατίζει κάθε προσπάθεια για συνεργασία και ορθολογική ερμηνεία της πραγματικότητας. Ο ανταγωνισμός, δηλαδή, προϋποθέτει και συνεπάγεται νομοτελειακά τον ατομικισμό. 

Ανταγωνισμός και βία

Το στοιχείο της αντιφατικότητας που εμπεριέχει ο πυρήνας του ανταγωνισμού καθίσταται περισσότερο εναργής στο βαθμό που θα τον συσχετίσουμε με τη βία και την επιθετικότητα των ημερών μας. Οι ερμηνείες για τη σχέση ανταγωνισμού και βίας ποικίλλουν και η μία αναιρεί την άλλη. Άλλοι, λοιπόν, δέχονται πως ανταγωνισμός δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για την εμφάνιση και διόγκωση των φαινομένων βίας και άλλοι διατείνονται πως δρα ανασταλτικά στην έκφραση και εξωτερίκευση της ενστικτιακής επιθετικότητας

Όσοι ενοχοποιούν τον ανταγωνισμό ως πηγή βίας, υποστηρίζουν πως αυτός μυθοποιεί την αξία της δύναμης, της επιβολής και της εξουσίας. Ο ανταγωνισμός, δηλαδή, κάνει μια αλόγιστη χρήση της δύναμης και της εσωτερικής επιθυμίας του ανθρώπου για υπεροχή. Η αγωνία και το άγχος του ανταγωνιστή για νίκη κρατά σε εγρήγορση  και ετοιμότητα τον εσωτερικό μηχανισμό με αποτέλεσμα να διαταράσσεται η ψυχική του ισορροπία, να δημιουργούνται διαταραγμένες προσωπικότητες με κλονισμένο νευρικό σύστημα και με αποδυναμωμένο το σύστημα των εσωτερικών αντιστάσεων. Ο ανταγωνισμός εξουδετερώνει κάθε εμπόδιο που μπορεί να θέσουν οι ηθικές επιταγές της κοινωνίας και επιβάλλει έναν νέο κώδικα αξιών με κύρια γνωρίσματα την ακατανίκητη επιθυμία για επιβολή και «πρωτιά».

Ο αμοραλισμός είναι συνέπεια όλων των παραπάνω που εξοστρακίζει κάθε σκέψη για αλληλεγγύη και σεβασμό προς το διπλανό. Το άτομο γίνεται εχθρός για το συνάνθρωπό του δικαιώνοντας έτσι τη θέση του Χομπς: Homo homini lupus (ο άνθρωπος είναι για τον άνθρωπο). Μέσα από το παιχνίδι του ανταγωνισμού ενεργοποιείται το «άλογο» στοιχείο του ανθρώπινου ψυχισμού και ο άνθρωπος γίνεται έρμαιο των πρωτόγονων παθών και ενστίκτων. Ο ανταγωνισμός από τη φύση του προϋποθέτει την αντιπαλότητα και εκτρέφει το πνεύμα της εχθρότητας και της σύγκρουσης. Υποθάλπει και ωθεί στην επιφάνεια την επιθετικότητα, που υφίσταται εγγεγραμμένη στο γενετικό κώδικα του ανθρώπου. Η ενεργοποίηση της επιθετικότητας οδηγεί πολλές φορές στη βία, επιβεβαιώνοντας έτσι τον αρνητικό ρόλο του ανταγωνισμού στις κοινωνικές σχέσεις.

 

Ο ανταγωνισμός απορροφά την επιθετικότητα

Σύμφωνα όμως με τους θεωρητικούς της δεύτερης άποψης όχι μόνο δε δημιουργεί ο ανταγωνισμός συνθήκες για την εκδήλωση της επιθετικότητας, αλλά κατευθύνει αυτήν προς δημιουργικούς δρόμους. Απορροφά ένα σημαντικό τμήμα της ενεργητικότητας του ανθρώπου συμβάλλοντας αποφασιστικά στην εσωτερική ισορροπία του. Ο άνθρωπος και ιδιαίτερα ο νέος, έχει ανάγκη από την αποφόρτιση της δύναμης που είναι «αποθηκευμένη» στον εσωτερικό του κόσμο κι ο ανταγωνισμός αποτελεί το ασφαλέστερο και αποτελεσματικότερο μέσο για το σκοπό αυτό.

Εξάλλου, η ανώδυνη διοχέτευση της επιθετικότητας σε «ειρηνικούς» και παραγωγικούς τομείς δεν προσφέρει μόνο υπηρεσίες στην κοινωνική πρόοδο, αλλά χαρίζει και στο άτομο την πολυπόθητη κοινωνική αναγνώριση.

Ο αθλητισμός, το εμπόριο, η επιστήμη όπως και η πολιτική δίνουν αβλαβή διέξοδο σε κάποιες ενστικτιακές  δυνάμεις που επιζητούν την με κάθε τρόπο εξωτερίκευσή τους. Η επιθετικότητα βρίσκει ικανοποιητική διέξοδο μέσα από την προσπάθεια αυτού για υπεροχή και διάκριση, που αποτελούν και τους βασικούς πυλώνες του ανταγωνισμού. Για πολλούς ψυχολόγους η «αδιοχέτευτη επιθετικότητα» συνιστά αιτία δυσφορίας για το άτομο και πηγή μελλοντικών βίαιων εκρήξεων και συμπεριφορών. Γι’ αυτό πολλοί ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι επισημαίνουν και προτείνουν τη δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών για την «ειρηνική» εκδήλωση της ενστικτιακής επιθετικότητας του ανθρώπου. 

Ο ανταγωνισμός, λοιπόν, όσο κι αν μερικές φορές φαίνεται να λειτουργεί θετικά στο μετασχηματισμό της επιθετικότητας σε βίαιη συμπεριφορά, τις περισσότερες φορές ωστόσο μεταμορφώνεται σε έναν ασφαλή υποδοχέα της ενδογενούς αυτής δύναμης κι απαλλάσσει άτομα και κοινωνία από διάφορα αντικοινωνικά φαινόμενα. Απελευθερώνοντας, δηλαδή, ο ανταγωνισμός ένα σημαντικό ποσοστό της επιθετικότητας του ατόμου συντελεί αποφασιστικά τόσο στην ψυχική ισορροπία του όσο και στην κοινωνική γαλήνη και πρόοδο.

Ανταγωνισμός και Αμοραλισμός

Η αρνητική παρουσία του ανταγωνισμού αισθητοποιείται και στην αποδιάρθρωση του παραδοσιακού κώδικα ηθικών αξιών και στην ανάπτυξη φαινομένων αμοραλισμού. Επιπλέον αποσυνθέτοντας τον ψυχικό κόσμο διαβρώνει τις κοινωνικές σκέψεις και επιφέρει ρήγματα στην κοινωνική ισορροπία και συνοχή. Ωστόσο όμως ο ανταγωνισμός συνιστά το αφετηριακό σημείο για την κοινωνική πρόοδο και εξέλιξη. Πολλές φορές το άτομο ανταγωνιζόμενο τον εαυτό του ξεπερνά τις αδυναμίες του και καθίσταται ενεργό μέλος τους κοινωνικού σώματος. Από την άλλη πλευρά ακυρώνει από τον κοινωνικό οργανισμό κάθε στίγμα νωχέλειας, απάθειας και αδράνειας. Έχοντας ως στόχο την ανανέωση και την εξέλιξη προστατεύει την κοινωνία από κάθε τάση εφησυχασμού και απραξίας.

Επιμύθιο

Αποτελώντας λοιπόν ο ανταγωνισμός μια αναμφισβήτητη πραγματικότητα της οικονομικής και κοινωνικής μας ζωής επιβάλλει σε όλους μια ρεαλιστική αντιμετώπιση μακριά από εύκολες κρίσεις, ύμνους ή ανέξοδους αφορισμούς – εξορκισμούς. Ο ανταγωνισμός είτε ως έκφραση της ανθρώπινης φύσης, είτε ως φαινόμενο – στοιχείο του σημερινού οικονομικοκοινωνικού συστήματος εμπεριέχει όπως όλα τα αντίστοιχα φαινόμενα το γνώρισμα της αντιφατικότητας.

Δεν είναι δηλαδή ούτε «το απόλυτο κακό, ούτε το απόλυτο καλό» της εποχής μας. Το ήθος των ανθρώπων και η ποιότητα των κοινωνικών μας σχέσεων προδιαγράφει κάθε φορά και τη χρήση του ανταγωνισμού. Στο βαθμό όμως που η παρουσία του έχει υπερβεί τα επιτρεπτά όρια και λειτουργεί ως διαβρωτική ουσία πάνω στις σχέσεις μας με τους άλλους συνανθρώπους, αλλά και πάνω στην προσωπική μας ισορροπία τότε οφείλουμε να αμυνθούμε επενδύοντας περισσότερο στο «συν» και λιγότερο στο «αντί».

«Ο καθένας μας ξεχωριστά είναι μια σταγόνα, αλλά όλοι μαζί,

είμαστε ένας ωκεανός»

(Ryunosuke Satoso)

ΣΧΕΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ - ΑΡΘΡΑ

1.        «Η θρησκεία του ανταγωνισμού», Ηλία Γιαννακόπουλος (Διαδικτυακό άρθρο)

2.       «Συνεργασία vs Ανταγωνισμός», Ηλίας Γιαννακόπουλος (Διαδικτυακό άρθρο)