«Η θρησκεία του ανταγωνισμού»

«Αιέν αριστεύειν και υπείροχον έμμεναι άλλων»

(Όμηρος)

Η κοινωνική ιστορία του ανθρώπου είναι στενά συνυφασμένη με πράξεις και ενέργειες που τις χαρακτηρίζουν το πνεύμα της ΑΝΤΙθεσης και ΑΝΤΙδρασης απέναντι σε πρόσωπα και καταστάσεις που δεσμεύουν και φυλακίζουν την ανθρώπινη σκέψη και ελευθερία.

Το κοινωνικό άτομο βρίσκεται μόνιμα  άλλοτε συνειδητά και ηθελημένα και άλλοτε ασυνείδητα και αθέλητα – σε μια ΑΝΤΙπαράθεση προς τον εαυτό του, τους άλλους και σε όλους εκείνους τους παράγοντες που θέτουν εμπόδια στη ζωή του. 

 

Αυτό το πνεύμα της αντιπαράθεσης και ΑΝΤΙστασης άλλοτε αποτελεί παράγοντα προόδου και εξέλιξης για το άτομο και την κοινωνία και άλλοτε πηγή έντονων συγκρούσεων ανάμεσα σε άτομα, κοινωνικές ομάδες και κράτη. Το πνεύμα της ΑΝΤΙπαλότητας φαίνεται να δεσπόζει σε κάθε φάση της ιστορικής πορείας του ανθρώπου άλλοτε με τη μορφή της προσπάθειας για επιβίωση και άλλοτε με τη μορφή της θέλησης για υπεροχή και διάκριση.

 

Η διαχρονία του «ΑΝΤΙ»

Παλαιότερα το πνεύμα αυτό της αντίστασης, της αντίθεσης και της αντιπαράθεσης εξωτερικευόταν και είχε ως «αντίπαλο δέος» - στόχο ένα πρόσωπο (εξουσία – βασιλιάς), μία αρνητική κατάσταση (δουλεία – φτώχεια) ή μια παραδοσιακή - συντηρητική ιδεολογία ή βιοθεωρία. Ο αντίπαλος, δηλαδή, είχε ένα αναγνωρίσιμο πρόσωπο και ο αγώνας απέναντι σ’ αυτόν είχε ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο και στόχο. Σήμερα όμως το πνεύμα και η διάθεση για αντιπαλότητα και αντιπαράθεση διαποτίζει κάθε πτυχή της ανθρώπινης σκέψης και συμπεριφοράς, το «αντίπαλο δέος» είναι απρόσωπο κι έτσι ο καθένας κάτω από το βάρος της ανάγκης για υλική επιβίωση και κοινωνική ανάδειξη συγκρούεται και μάχεται όχι με πρόσωπα αλλά με τις ανώνυμες δυνάμεις της αγοράς, απέναντι στις οποίες διαμορφώνει μία ψυχολογία σύγκρουσης, καχυποψίας, υπερτέρεσης και επιβολής.

Όλα αυτά τα συναισθήματα μορφοποιούνται και αισθητοποιούνται μέσα από τις διάφορες εννοιολογικές και σημασιολογικές αποχρώσεις του ΑΝΤΙ, που η κύρια έκφρασή του στις μέρες μας είναι ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ. 

 

Η νέα θεότητα

Το Καρτεσιανό «σκέπτομαι, άρα υπάρχω» έχει υποχωρήσει και τη θέση του κατέλαβε το «ανταγωνίζομαι, άρα υπάρχω».

Ο ανταγωνισμός, λοιπόν, η νέα θεότητα της εποχής μας, εγείρει ερωτήματα και αμφισβητήσεις τόσο για τη φύση του (προέλευση) όσο και για τη χρησιμότητά του. Σχετικά με το πρώτο (προέλευση) έχουν διατυπωθεί δύο αντικρουόμενες θέσεις.

Η πρώτη πρεσβεύει πως ο ανταγωνισμός είναι μία έμφυτη τάση του ανθρώπου, μία από τις πολλές μορφές έκφρασης του βασικού ενστίκτου της αυτοσυντήρησης. Στην αντίπερα όχθη βρίσκονται όσοι πιστεύουν πως ο ανταγωνισμός επιβάλλεται και συντηρείται από τις σύγχρονες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Είναι, δηλαδή, μία απόλυτα κοινωνικά καθορισμένη συμπεριφορά και αποτελεί το δομικό στοιχείο του σημερινού οικονομικού και κοινωνικού συστήματος (καπιταλισμός). Μία σειρά δε από έννοιες συνυφαίνουν την κυριαρχία του ανταγωνισμού σε όλα τα επίπεδα, όπως: ανταγωνιστική κοινωνία, ανταγωνιστική οικονομία, ανταγωνιστικά προϊόντα, ανταγωνιστικές σχέσεις κλίμα ανταγωνισμού, ανταγωνιστικότητα, διεθνής ανταγωνισμός. 

 

Όσον αφορά τη χρησιμότητα του ανταγωνισμού ως ιδεολογίας και βιοθεωρίας έχουν διατυπωθεί δύο αντίθετες απόψεις. Η πρώτη θεωρεί τον ανταγωνισμό ως μία αναγκαιότητα της εποχής μας και ως πηγή δημιουργίας για τον άνθρωπο και ταυτόχρονα παράγοντα προόδου και εξέλιξης της κοινωνίας. Η δεύτερη αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό αυτή τη βίαιη εισβολή του ανταγωνισμού στη ζωή μας κατηγορώντας τον ως υπαίτιο για πολλά αρνητικά φαινόμενα που σχετίζονται τόσο με την ποιότητα των κοινωνικών σχέσεων όσο και με τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου.

Η χρησιμότητα

Σε ατομικό επίπεδο ο ανταγωνισμός συντελεί στην αυτογνωσία και στη δόμηση της «προσωπικής ταυτότητας». «Η διαφωνία η φιλονικία, όπως και ο ανταγωνισμός παίζουν ένα θετικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου. Γιατί αλλιώς πώς μπορεί ένας άνθρωπος να ξέρεις ποιος είναι, τι σκέφτεται και τι πιστεύει, όταν δεν υπάρχουν οι άλλοι που σκέφτονται και πιστεύουν διαφορετικά; Στη ζωή είναι σημαντικό να ερχόμαστε αντιμέτωποι με άλλους ανθρώπους∙ διαφορετικά παύουμε να υπάρχουμε ως άτομα. Καθορίζουμε τον εαυτό μας, τόσο ψυχικά όσο και κοινωνικά ή πνευματικά μέσα από τη σύγκριση, τη διαφοροποίηση και την αντιπαλότητα με τους άλλους. Το χρώμα δεν υπάρχει παρά στη σχέση του με ένα άλλο χρώμα. Η προσωπικότητα δεν έχει κανένα νόημα παρά σε σχέση με άλλες προσωπικότητες. 

Το «εγώ» δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την ανταγωνιστική σχέση προς το «εσύ» και το οι «άλλοι» - οι «απέναντι». Η διατήρηση, λοιπόν, της ανθρώπινης προσωπικότητας και η δόμηση της προσωπικής ταυτότητας απαιτεί την αντίθεση. Και όταν ο «εχθρός» δεν υπάρχει, είμαστε υποχρεωμένοι να τον δημιουργήσουμε. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι χρειάζεται να καταστρέψουμε εκείνους που αντιτίθενται σε μας, ούτε καν πως πρέπει να αισθανόμαστε εκδικητικότητα προς αυτούς». (Άντονυ Στορ)

Ο άνθρωπος, λοιπόν, στην πορεία του προς την ολοκλήρωση δεν χρειάζεται μόνο την υποστήριξη των ομοϊδεατών του αλλά και τους αντιπάλους που του δίνουν τη δυνατότητα να ξεχωρίσει τον εαυτό του και να αποκτήσει τη δυνατότητα να γνωρίσει τις συνιστώσες της ταυτότητάς του.

«Το φίδι αν δεν φάει φίδι δεν γίνεται δράκος»

(Αρχαιοελληνική παροιμία)

Η επιβεβαίωση και η αναγνώριση έρχονται ως αποτέλεσμα όχι τόσο της απλής συνύπαρξης ή συνεργασίας, αλλά ως προϊόν μιας δυναμικής αντιπαράθεσης  με πρόσωπα του περιβάλλοντός μας. Ο άλλος δίνει το στίγμα της δικής μας ανωτερότητας ή ποταπότητας και η ανταγωνιστική σχέση που διαμορφώνουμε προς αυτόν  αποκαλύπτει όλα τα ξεχωριστά στοιχεία του εαυτού μας. Έχουμε λοιπόν ανάγκη όχι μόνο  αυτούς που βαδίζουν παράλληλα με εμάς, αλλά κι εκείνους που στέκονται ανταγωνιστές – αντίπαλοί μας.

Ανταγωνισμός και Ολοκλήρωση

Γενικότερα όμως ο ανταγωνισμός ενεργοποιώντας όλες τις πνευματικές, ψυχικές και σωματικές δυνάμεις του ατόμου συμβάλλει αποφασιστικά στην ολοκλήρωσή του. Η επαγγελματική  επιτυχία και ανέλιξη ως στόχος του σύγχρονου ατόμου μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από τον ανταγωνισμό. Αυτός συμβάλλει στη βελτίωση της οικονομικής κατάστασης και ως ένα βαθμό στην οικονομική ανεξαρτησία.

 

 

Σε πνευματικό επίπεδο ο ανταγωνισμός πλουτίζει με γνώσεις το άτομο και το καθιστά ικανό να γνωρίσει και να ερμηνεύσει την πραγματικότητα στην οποία ζει. Επίσης καλλιεργεί τις πνευματικές αρετές – στον αγώνα για επικράτηση – όπως: την κριτική ικανότητα, τη διορατικότητα, την ευστροφία και την οξυδέρκεια. Ένα ανταγωνιζόμενο άτομο κρατεί σε συνεχή εγρήγορση όλες τις πνευματικές του δυνάμεις.

Σε ψυχολογικό επίπεδο ο ανταγωνισμός, ως κυρίαρχη τάση της εποχής μας, αυξάνει την υπομονή και επιμονή του ατόμου. Ισχυροποιεί τη βούλησή του, επαυξάνει την αυτοπεποίθησή του, του προσδίδει ψυχικό σθένος και αντοχή και το κάνει να νιώθει ανεξάρτητο και ασφαλές. Όλα μαζί αυτά  συμβάλλουν στην ανακάλυψη και καλλιέργεια νέων πτυχών του εαυτού του, εντείνει τη διάθεσή του για αυτοκριτική και αυτοέλεγχο και γενικά το οδηγεί στην αυτογνωσία και αυτοαξιολόγηση. Δεν είναι δε και λίγες οι περιπτώσεις που το άτομο ωριμάζει συναισθηματικά μέσα από τον ανταγωνισμό γιατί δοκιμάζεται τόσο στη χαρά της νίκης όσο και στη σκληρότητα της ήττας.

Εξίσου ωστόσο είναι και η θετική συνεισφορά του ανταγωνισμού σε κοινωνικό επίπεδο. Κι αυτό γιατί συνιστά έναν από τους βασικότερους φορείς κοινωνικοποίησης. Η σύγκρουση με τους άλλους και η προσπάθεια για διάκριση και υπεροχή συμβάλλει στο ξεδίπλωμα όλων των κοινωνικών αρετών, χωρίς αυτό να σημαίνει και τη χρήση αντικοινωνικών μεθόδων. Η τριβή με τα αντίθετα συμφέρονται οδηγεί το άτομο σε μία ηρωική έξοδο από το ναρκισσιστικό βασίλειο του «εγώ» του και το τοποθετεί δίπλα και μέσα στους άλλους. 

Επιμύθιο

Ο ανταγωνισμός, λοιπόν, πανταχού παρών, αναδεικνύει την αξία της δράσης, της πρωτοβουλίας και της αποφασιστικότητας, ενισχύει την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθηση και θρυμματίζει κάθε διάθεση για μοιρολατρία και παθητική αποδοχή των δεδομένων.

Ο ανταγωνισμός λοιπόν δικαιώνει πανηγυρικά και επικυρώνει τη θέση του Καζαντζάκη:

«Η κοινωνία είναι μια παλαίστρα, που όλοι πρέπει να παλαίψουμε»

ΣΧΕΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ - ΑΡΘΡΑ

1.       «Ανθρώπινη επιθετικότητα», Άντονυ Στορ

2.       «Η αντιφατικότητα του ανταγωνισμού», Ηλία Γιαννακόπουλος (Διαδικτυακό άρθρο)

3.       «Συνεργασία vs Ανταγωνισμός», Ηλίας Γιαννακόπουλος (Διαδικτυακό άρθρο)