Διαδίκτυο και Εκπαίδευση

«Οι υπολογιστές είναι άχρηστοι, μόνον απαντήσεις

μπορούν να δώσουν».(Πικάσο)

Η έλλογη πορεία του ανθρώπου δικαιώνεται ιστορικά τόσο από το πλήθος και την ποιότητα των πνευματικών του δημιουργημάτων (γλώσσα, επιστήμες, θεσμοί, ιδεολογίες) όσο και από τα αντίστοιχα υλικά – τεχνολογικά. Τα τελευταία έχουν επιφέρει ριζικές αλλαγές σε όλο το φάσμα της προσωπικής, κοινωνικής και οικονομικής ζωής. Κορυφαίο τεχνολογικό επίτευγμα οι Η/Υ, διεκδικούν δικαιώματα πάνω στην εξουσία του ανθρώπου αμφισβητώντας την αποκλειστικότητα της σκέψης. 

Οι σκεπτόμενες μηχανές επιτελώντας μια σειρά από λειτουργίες και εργασίες συνιστούν τον ύμνο του Homo Sapiens στον αιώνα μας. Η οικονομία, η επιστήμη, η κοινωνική ζωή, η επικοινωνία, η εκπαίδευση, η εργασία και ένα πλήθος άλλων ανθρώπινων δραστηριοτήτων υφίστανται τις αλλαγές που επέβαλαν οι Η/Υ προσαρμοζόμενες στις προδιαγραφές αυτών των «άψυχων» αλλά «σκεπτόμενων» μηχανών.

Ειδικότερα η εκτεταμένη χρήση των Η/Υ στη σχολική τάξη και με δεδομένη την εμπειρία των διαδικτυακών μαθημάτων λόγω του Covid -19 διχάζει τους ειδικούς και γεννά ερωτήματα για τον τύπο ανθρώπων που θέλουμε να εκπαιδεύσουμε και τον τύπο του πολίτη που θα διαμορφώσουμε.

Οι ενστάσεις που διατυπώνονται σχετίζονται με τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει η χρήση των Η/Υ στη μαθησιακή διαδικασία τόσο στον πνευματικό κόσμο του μαθητή (κρίση, φαντασία, γλώσσα) όσο και στην ψυχοσυναισθηματική του ωρίμανση. Τελευταία δε πληθαίνουν και οι διαμαρτυρίες για τη «μοναξιά» που τρέφει η καθημερινή ενασχόληση (πολύωρη) του νέου με τον Η/Υ.

Ωστόσο για λόγους μεθοδολογικούς κρίνεται σκόπιμο να καταγραφούν τα θετικά στοιχεία που απορρέουν από την χρήση των Η/Υ και του διαδικτύου – είτε στην σχολική τάξη, είτε στην διαδικτυακή διδασκαλία. Τα θετικά ευρήματα αισθητοποιούνται σε πολλά επίπεδα – όπως βέβαια και τα αρνητικά – και ανοίγουν νέους ατραπούς στον αγώνα των νέων για την κατάκτηση της γνώσης.

Η θετική συμβολή

Ενεργητική μάθηση

Αρχικά οι Η/Υ και το διαδίκτυο ευνοούν και καλλιεργούν την ενεργητική σχέση με την γνώση. Στο νέο πλαίσιο που υφαίνεται ο μαθητής διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο. Γίνεται ο ίδιος «θηρευτής» του άγνωστου και αρέσκεται στην ιδέα της προσωπικής αποκάλυψης της αλήθειας. Αναλαμβάνει πρωτοβουλίες, αναλύει τα δεδομένα, συνθέτει τα ευρήματα και καταλήγει σε συμπεράσματα. Σε ένα προχωρημένο στάδιο ο μαθητής από «καταναλωτής» ετοιμοπαράδοτης γνώσης γίνεται "παραγωγός" γνώσης. Παράλληλα καλλιεργείται το ερευνητικό πνεύμα, η αυτενέργεια, η φαντασία και η δημιουργικότητα. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω η βίωση ενός υψηλού αισθήματος αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης.

Παιδαγωγική αυτονομία

Σε ένα δεύτερο επίπεδο η θετική συμβολή των Η/Υ και του διαδικτύου διαφαίνεται – διαπιστώνεται και στην καλλιέργεια της παιδαγωγικής αυτονομίας του μαθητή απέναντι στον διδάσκοντα.  Αυτή η αυτονομία – απεξάρτηση του μαθητή από τον «διδάσκαλο – αυθεντία» κλώθει την πνευματική ελευθερία. Η διδασκαλία, δηλαδή, παύει να έχει ως μοναδική πηγή γνώσης τον δάσκαλο κι από «δασκαλοκεντρική» μετατρέπεται σε «μαθητοκεντρική». Επαναπροσδιορίζονται οι σχέσεις διδάσκοντα και διδασκομένου και γκρεμίζονται τα αυστηρά τείχη της από «καθέδρας διδασκαλίας». Οι μαθητές αντιμετωπίζονται ως συνεργάτες και συνεπιβάτες στο γοητευτικό ταξίδι της γνώσης. Έτσι συντελείται μία άτυπη μετάβαση από την μαγική διδασκαλία στην εξατομικευμένη. Η διδασκαλία έχει ως κέντρο τις ανάγκες του κάθε μαθητή χωριστά και όχι του απρόσωπου συνόλου. Ο μαθητής νιώθει πιο ελεύθερος απέναντι στην οθόνη, αυτοαξιολογείται χωρίς το άγχος της επίπληξης του διδάσκοντα και το χλευασμό των συμμαθητών του. 

Ήχος και Εικόνα

Στα αναμφισβήτητα θετικά του διαδικτύου συγκαταλέγεται και ο συνδυασμός ήχου και εικόνας, ως εποπτικού εργαλείου. Η εικόνα και ο ήχος αλληλοϋποστηρίζονται και καθιστούν το γνωστικό αντικείμενο περισσότερο εύληπτο και νοηματικά κατανοητό. Η οπτικοποίηση της γνώσης την καθιστά περισσότερο ελκυστική, αφού παύει να είναι ένα σύνολο «άτακτων» λέξεων. Η πραγματικότητα αυτή τον καθηλώνει και αναζωπυρώνει την φαντασία και το ενδιαφέρον του για μάθηση. Σημαντική, επίσης, κρίνεται και η συμβολή των πολυμέσων ως εργαλείων διδασκαλίας στην αφομοίωση και δημιουργική αξιοποίηση του γνωστικού υλικού χωρίς το βαρύ φορτίο της αποστήθισης που καλλιεργεί μόνον την επιφανειακή προσέγγιση. 

Το οικουμενικό σχολείο

Στα θετικά των Η/Υ και του διαδικτύου χρεώνεται και η δημοκρατικοποίηση της γνώσης στο βαθμό που καταργούνται οι διαμεσολαβητές, ακυρώνονται οι έλεγχοι της γνώσης και διευκολύνεται η ελευθερία του χρήστη – μαθητή. Στην κοινωνία της πληροφορίας ως ένα βαθμό αίρονται οι ταξικοί φραγμοί απέναντι στη γνώση και η «ανοιχτή κοινωνία» δίνει ίσες ευκαιρίες σε όλους. Έτσι δημιουργείται ένα οικουμενικό σχολείο, μία παγκόσμια κοινότητα γνώσης και μία διαπλανητική τράπεζα πληροφοριών. Τα όρια της μνήμης διευρύνονται και οι διαστάσεις του χώρου και του χρόνου παύουν να αποτελούν εμπόδιο στη γνώση.

Τα αρνητικά – Οι κίνδυνοι

Η αφυδάτωση της γλώσσας

Αρχικά η χρήση των Η/Υ και του διαδικτύου μπορεί να αποβεί επιβλαβής κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις στη γλώσσα. Επικοινωνώντας ο μαθητής μέσω των νέων τεχνολογιών αναγκάζεται να προσαρμόσει και τις λέξις σύμφωνα με τις προδιαγραφές του μέσου. Αυτό σημαίνει αυτόματα περιορισμό του λεξιλογίου και πειθαρχία σε κάποιες σταθερές γλωσσικές νόρμες. Ο λόγος κωδικοποιείται, απλοποιείται και ασφυκτιά μέσα στα στενά πλαίσια που ορίζουν οι ανάγκες των Η/Υ και διαδικτύου. Εδώ κυριαρχεί ο συνθηματικός λόγος που από τη φύση του είναι λόγος απλός, επιφανειακός, φτωχός και χωρίς σημασιολογικό πλούτο. Με άλλα λόγια εξυπηρετεί τις βασικές επικοινωνιακές ανάγκες χωρίς ιδιαίτερο περιεχόμενο.

Έτσι ευνοείται ο τυποποιημένος και στερεότυπος λόγος που αδυνατεί να  εκφράσει όλες τις συνιστώσες των διανοημάτων, των συναισθημάτων και των επιθυμιών του πομπού. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι μία τάση για γλωσσική εξομοίωση που αναπόφευκτα συνοδεύεται από ένα γλωσσικό ισοπεδωτισμό. Οι γλωσσικές ιδιαιτερότητες εξαφανίζονται κι εκείνο που κυριαρχεί είναι η λεξιλογική ομοιομορφία. Η πολυπλοκότητα και η συνθετότητα της δομής της γλώσσας υποχωρεί μπροστά στην ανάγκη να διοχετευθούν στο δέκτη πληροφορίες σύντομες και εύπεπτες. 

Αυτό, όμως, μαθηματικά οδηγεί στην ατροφία του γλωσσικού οργάνου με αρνητικές επιπτώσεις και στη σκέψη των χρηστών. Γίνεται, λοιπόν, κατανοητό πως η χρήση ενός νέου επικοινωνιακού μέσου (Η/Υ…) μπορεί να συνοδευτεί – αν δεν τηρηθεί το μέτρο – από φαινόμενα γλωσσικής ένδειας. Κάθε έκπτωση, όμως, του γλωσσικού πλουραλισμού του ανθρώπου έχει ως αποτέλεσμα το στένεμα του κόσμου του σύμφωνα και με τη ρήση του Wittgenstein«Τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου».

Η τυποποίηση των σχέσεων

Αξίζει δε, να επισημανθεί και ο αρνητικός ρόλος των Η/Υ στις σχέσεις των εμπλεκομένων στη μαθησιακή διαδικασία (μαθητής – διδάσκων). Οι διαπροσωπικές σχέσεις κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας λαμβάνουν καθαρά έναν τυπικό χαρακτήρα. Παύουν να έχουν το χρώμα της προσωπικής επαφής και την αυθεντικότητα μιας ανθρώπινης επικοινωνίας. Οι αντιδράσεις μαθητών και διδάσκοντα είναι μηχανικές και αφυδατωμένες από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε προσώπου χωριστά. Ο ενθουσιασμός, η χαρά, η συγκίνηση, η απογοήτευση κι ένα πλήθος άλλων συναισθημάτων υποχωρούν ή εξωτερικεύονται με ένα μηχανικό τρόπο.

Έτσι η επικοινωνία μετασχηματίζεται σε μηχανική, το «πρόσωπο»αρχίζει να ξεθωριάζει (αφού κανέναν πλέον δεν ενδιαφέρει), ο διάλογος αντικαθίσταται από την πειθαρχία στους κανόνες λειτουργίας του Η/Υ και γενικότερα προωθείται ένα κλίμα εσωστρέφειας και εγωκεντρισμού. Στη σχολική τάξη έχουμε ένα σύνολο – άθροισμα μοναχικών υπάρξεων που αδυνατούν να επικοινωνήσουν ως ψυχές. Όλα τα παραπάνω, όμως, απογυμνώνουν το διδάσκοντα από τον παιδαγωγικό του ρόλο και στερούν από τους μαθητές τις προϋποθέσεις να καλλιεργηθούν κοινωνικά και ψυχοσυναισθηματικά.

Η απουσία συνεργασίας

Επιπρόσθετα, ως αποτέλεσμα του παραπάνω κλίματος παρατηρούνται φαινόμενα έλλειψης συνεργασίας και απουσίας ομαδικού πνεύματος. Με τη χρήση των Η/Υ ο καθένας λειτουργεί ως απρόσωπη «μοναχική μονάδα». Οι μαθητές φαντάζουν ως μοναχικοί περιπατητές στον εικονικό κόσμο όπου οι ήχοι του πληκτρολογίου γεμίζουν το κενό του συνεπιβάτη – μαθητή. Ο χρήστης του Η/Υ σε μακροπρόθεσμο επίπεδο εθίζει στη μοναχική πορεία και αδυνατεί να συνεργαστεί ή να λειτουργήσει ως μέλος μιας ευρύτερης ομάδας. Πολλές φορές δε, λόγω της μακροχρόνιας εξάρτησης αναπτύσσει μια αντικοινωνική συμπεριφορά που όχι σπάνια εκδηλώνεται και ως επιθετικότητα.

Προβλήματα προσαρμογής

Πέρα, όμως, από την επιθετικότητα παρουσιάζονται – και θα διογκωθούν στο μέλλον – φαινόμενα αδυναμίας προσαρμογής στο περιβάλλον. Ο νέος βυθισμένος για πολύ χρόνο στις δαιδαλώδεις ατραπούς μιας εικονικής πραγματικότητας σχηματίζει μια λανθασμένη εικόνα για τη ζωή και τα γεγονότα. Ζει την ψευδαίσθηση της εικόνας και αδυνατεί να προσδιορίσει με ακρίβεια τα όρια του φανταστικού και του πραγματικού.

Όλα αυτά, όμως, δυσκολεύουν την κατανόηση ακόμη και των απλών φαινομένων της καθημερινής ζωής με αποτέλεσμα ο νέος να εμφανίζει προβλήματα προσαρμογής με το περιβάλλον μέσα στο οποίο υποχρεωτικά καλείται να ζήσει, να εργαστεί και να συνυπάρξει. Από τη χρήση του Η/Υ απουσιάζουν οι εμπειρίες και τα βιώματα γεγονός που δυσκολεύει ακόμη περισσότερο την ένταξη του νέου στο κοινωνικό σώμα αλλά και την ανεμπόδιστη εξέλιξή του ως κοινωνικού και ψυχοσυναισθηματικού όντος.

Επιμύθιον

Αναγκαία, λοιπόν, κρίνεται η λελογισμένη χρήση του Η/Υ και του διαδικτύου γενικότερα ως μέσων διδασκαλίας, γιατί κινδυνεύουμε πάντα να αφεθούμε στην γοητεία και την εξουσία του. Θα ήταν τραγικό λάθος για τον σύγχρονο νέο – παραφράζοντας τη σχετική ρήση του Wittgenstein – να αφήσει τα «μέσα» να ορίσουν αυτά τα όρια του κόσμου του.

Σίγουρα οι Η/Υ και το διαδίκτυο διευρύνουν τα όρια του κόσμου μας, αλλά αυτά δεν είναι τα μοναδικά, τα επιθυμητά, ούτε και τα κοινωνικά αναγκαία. Η ωρίμανση και η τελείωση του νέου είναι μία σύνθετη διαδικασία και δεν μπορεί να πραγματωθεί μόνον μέσα από ένα τελειοποιημένο μηχάνημα.

«Το διαδίκτυο γίνεται η κεντρική πλατεία για το παγκόσμιο

χωριό του αύριο».(BillGates)