Λαϊκισμός: Ένας σύγχρονος Ιανός

«Όταν γαρ ηδύς τις λόγοις φρονών κακώς πείθη το πλήθος,

τη πόλει κακόν μέγα»

(Ευρυπίδης – Όταν κάποιος με ωραίους λόγους και κακές προθέσεις πείθει το πλήθος, είναι πολύ κακό για την πολιτεία)

 

Άνθρωποι, λαοί και έθνη εκδηλώνουν μια θετική στάση απέναντι στην αλήθεια, την αποτιμούν ως κάτι θετικό στη ζωή τους. Ταυτόχρονα, όμως, εμφανίζουν και μια ενδογενή – φυσική αποστροφή προς το φανέρωμα της αλήθειας, όταν αυτή ακουμπά βασικά γνωρίσματα του χαρακτήρα και της ταυτότητάς τους. Αυτή η αντιφατική συμπεριφορά – στάση συμπληρώνεται και από μια εσωτερική τάση – επιθυμία του ατόμου να καθίσταται δέκτης – αντικείμενο αξιολόγησης που εμπεριέχει πολλά στοιχεία κολακείας και ψεύδους.

Άνθρωποι, δηλαδή, και λαοί αρέσκονται ως νάρκισσοι να επιβεβαιώνονται μέσα από ψεύδη και κολακείες εκείνων που επενδύουν σε αυτήν την εσωτερική τους ανάγκη. Πάνω σε αυτό το εύφορο έδαφος ανθοφορεί και ο λαϊκισμός που στην εποχή μας κατακλύζει τόσο την πολιτική όσο και άλλους ζωτικούς τομείς της κοινωνικής ζωής (τέχνη, εκπαίδευση, κοινωνικές σχέσεις).

 

Η έννοια

«Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις»

Η θέση αυτή του Αντισθένη καταγράφει κι αποδεικνύει την ανάγκη συμφωνίας των λέξεων – εννοιών με την πραγματικότητα. Άρα η κατανόηση και η ερμηνεία ενός φαινομένου προϋποθέτει αναπόδραστα την κατανόηση του βαθύτερου πυρήνα του εννοιολογικού πλαισίου των λέξεων που πρέπει να αποδίδουν με νοηματική ακρίβεια την πραγματικότητα (σημαινόμενο). Ο Λαϊκισμός, ως έννοια και φαινόμενο, παρουσιάζει προβλήματα νοηματικής κατανόησης, γιατί, ενώ ετυμολογικά πηγάζει από μια θετικά φορτισμένη έννοια, το Λαό, στην ουσία συνιστά μια φενάκη, μια άρνηση των πραγματικών συμφερόντων του.

Ειδικότερα ο Λαϊκισμός συνδέεται με τη δημαγωγία, την υπεραπλουστευτική προσέγγιση των κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων, την εξιδανίκευση του «λαού» και την εξύμνηση των αρετών του αλλά και με τον αντιδιανοουμενισμό. Ο λαϊκιστικός λόγος συγχωνεύει σε ένα αμάλγαμα πολλά κι αντιφατικά μεταξύ τους αιτήματα και προσδοκίες. Ο λαϊκισμός αναφέρεται στο παρελθόν, στην παράδοση, στην ιστορική και πολιτιστική ταυτότητα μιας κοινότητας που «απειλείται» και της οποίας εμφανίζεται σαν εγγυητής ή σωτήρας.

Ταυτόχρονα προβάλλει τις ανησυχίες, τους φόβους, αλλά και τους πόθους και τις ελπίδες αυτής της ομάδας στο μέλλον και υπόσχεται υλικές και συμβολικές ικανοποιήσεις, συγκαλύπτοντας τις δυσκολίες και τα εμπόδια.

Ο λαϊκισμός, επίσης, συνδέεται με την υποκίνηση μεγάλων συλλογικών ενθουσιασμών και με την ταυτόχρονη υποχώρηση του κριτικού λόγου. Η λαϊκιστική πολιτική ρητορική δείχνει δυσπιστία απέναντι στους διανοούμενους και τις «μειοψηφίες» ενώ προωθεί την ταύτιση της «λαϊκής» πλειοψηφίας με τον ισχυρό χαρισματικό ηγέτη. Η διαρκής έκκληση στο λαό συνδέεται με τη μυθοποίηση της χαρισματικής ηγεσίας. Ο λαϊκιστής ηγέτης με τη σειρά του απευθύνεται άμεσα στο «λαό» του, παρακάμπτοντας τις υπάρχουσες πολιτικο-θεσμικές μεσολαβήσεις, (Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία).

Πολιτικός της μεταπολίτευσης διακήρυσσε με έμφαση:«Δεν υπάρχουν θεσμοί. Μόνος θεσμός ο κυρίαρχος λαός». Και ο Ελληνικός λαός ως συλλογικό υποκείμενο αρέσκεται σε θωπείες ηγητόρων, ελκύεται από ψευδαισθήσεις κοινωνικής κυριαρχίας, φαντασιώνεται τη δύναμη του ρυθμιστή των πολιτικών πραγμάτων, διακατέχεται από το σύνδρομο του μεσσιανισμού, ήτοι του περιούσιου λαού και φυσικά αισθάνεται «υπερήφανος» για τη μοναδικότητά του και την ανωτερότητά του έναντι των άλλων λαών που μονίμως τον επιβουλεύονται.

Λαϊκισμός και οικονομική κρίση

Ο λαϊκισμός ως φαινόμενο επωάζεται σε περιόδους κρίσης και ιδιαίτερα της οικονομικής. Πολλοί διατείνονται ως ο λαϊκισμός και η οικονομική κρίση βρίσκονται σε μια αμφίδρομη σχέση και πορεία, μια σχέση «αιτίου και αποτελέσματος». Σε περιόδους, δηλαδή, οικονομικής κρίσης κυριαρχεί ο απλοϊκός συναισθηματικός λόγος, που υποκρύπτει τις προθέσεις των «επιτήδειων» δημαγωγών για ποδηγέτηση του λαού. Έτσι επέρχεται μια πόλωση πολιτική, η άρνηση του διαφορετικού και η ανάδειξη – προβολή των κίβδηλων υπερασπιστών του λαϊκού στοιχείου. Ο ανορθολογισμός και η φθηνή δημοκοπία εξοστρακίζουν το πολιτικό επιχείρημα και τη νηφάλια σκέψη.

Επιπλέον οι μύθοι, τα στερεότυπα, ο γλωσσικός ισοπεδωτισμός και η ιδεολογική μονομέρεια. Η έκπτωση του νοήματος των λέξεων τυφλώνει τους ανθρώπους, γιατί αδυνατούν να ερμηνεύσουν την πραγματικότητα με ορθολογικό τρόπο. Εξάλλου η ναρκισσιστική αποθέωση κάθε συμπεριφοράς του λαού ναρκώνει το ανοσοποιητικό του σύστημα κι έτσι εύκολα παρασύρει στο φανατισμό και στην αναζήτηση μεσσία.

Έτσι άτομα και λαός – σε περιόδους οικονομικής κρίσης – με κλειστούς πνευματικούς ορίζοντες, με ναρκωμένη την κοινωνική συνείδηση και την πολιτική σκέψη, βυθισμένοι στην αισθητική του «εύκολου» και του «χυδαίου», με ανενεργές τις ηθικές αντιστάσεις και βιώνοντας ένα αίσθημα ψυχολογικής ανασφάλειας αδυνατούν να λειτουργήσουν ως «ενότητα» και γίνονται εύκολα θύματα των μηχανισμών ποδηγέτησης όλων εκείνων που μετέτρεψαν το λαϊκισμό από ιδεολόγημα σε ιδεολογία.

Όλα τα παραπάνω σκιαγραφούν τις ολέθριες πτυχές του λαϊκισμού, που ακυρώνει τη σύνθεση των αντιθέτων και παραβιάζει τους βασικούς κανόνες της Εγελιανής διαλεκτικής και της βασικής θεωρίας του Ηράκλειτου για «παλίντονο αρμονία».

 

Ο λαϊκιστής Ιανός

Ο λαϊκιστής – ως σύγχρονος Ιανός με τα δύο πρόσωπα – από τη μία πλευρά μάχεται τις «ελίτ» και τις πνευματικές δυνάμεις ενός λαού χαρακτηρίζοντας αυτές ως δυνάστες, ενώ από την άλλη επιδαψιλεύει στον λαό αρετές και ικανότητες που κινούνται στη σφαίρα του φανταστικού ή του επιθυμητού. Στόχος η συναισθηματική άλωση των θυμάτων και ο ιδεολογικός τους εξανδραποδισμός.

Έτσι οι ασυνείδητες προσωπικές επιθυμίες των ανθρώπων ενεργοποιούνται, όπως και κάποιες εθνικές μαξιμαλιστικές επιδιώξεις. Και είναι ιστορικά διαπιστωμένο πως όποιος μπορεί να «συγκλονίσει» συναισθηματικά εκείνους που νιώθουν οι αδικημένοι του συστήματος μπορεί να τους μετατρέψει σε άβουλους και φανατικούς οπαδούς του. Και όποιος επενδύει στα «εθνικά απωθημένα» ενός λαού που νιώθει «θύμα της ιστορίας» εύκολα μπορεί να τον οδηγήσει σε εθνικιστικές συμπεριφορές.

Γι’ αυτό ο λαϊκιστής – Ιανός, ενώ εξωτερικά εμφανίζεται ως υπερασπιστής των λαϊκών επιταγών και συμφερόντων, στην ουσία αποβλέπει στη δική του αναρρίχηση και αυτοπροβολή. Ο λαϊκιστικός λόγος εκκολάπτει πάντα τους αυριανούς δικτάτορες. Ο ανέξοδος λόγος χτίζει τους μελλοντικούς ηγέτες που υποβάλλουν έναν τεχνητό διαχωρισμό του τύπου: «Εμείς οι αγνοί, οι πατριώτες», «Αυτοί, οι άλλοι οι ψεύτικοι, οι εχθροί του έθνους».

 

Η άμυνά μας απέναντι στον λαϊκισμό

«Τον δήμον αεί προσποιού υπογλυκαίνων ρηματίοις μαγειρικοίς»

(Αριστοφάνης – Να έχεις πάντα τον δήμο – λαό με το μέρος σου καλοπιάνοντάς τον με μαγειρεμένα λόγια)

Ο λαϊκισμός, λοιπόν, είναι κάτι απέναντι στο οποίο δύσκολα μπορεί να αμυνθεί κανείς, γιατί δύσκολα τον διακρίνει. Αλλά, ακόμα, κι όταν τον διακρίνει πολύ δύσκολα τον απαρνιέται, γιατί ικανοποιεί τα ένστικτά του, ενισχύει το αδυνατισμένο Εγώ του, τον κολακεύει και συντηρεί τις ψευδαισθήσεις του, ότι αυτός είναι ο πρωταγωνιστής της ζωής. Όποιος αποδομεί τον εσωτερικό μας νάρκισσο (ατομικό, κοινωνικό, εθνικό), είναι εξ αντικειμένου εχθρός των λαϊκών συμφερόντων και υπονομευτής των εθνικών δικαίων.

Ο λαϊκισμός, δηλαδή, είναι η τροφός του φονταμενταλισμού που αναζητά την ανύπαρκτη καθαρότητα σε έναν κόσμο όπου η ώσμωση διαφορετικών στοιχείων συνιστά τη μόνο πραγματικότητα.

Η αντιμετώπιση, επομένως, των αρνητικών παρενεργειών του Λαϊκισμού συνιστά μια επίπονη διαδικασία και προϋποθέτει την πνευματική εγρήγορση, την ψυχική ισορροπία και την πολιτική συνειδητοποίηση όλων. Κι αυτό, γιατί ο λαϊκισμός είναι σαν τη Λερναία Ύδρα. Απλώνεται σε πολλά επίπεδα της κοινωνικής ζωής (πολιτική, τέχνη, γλώσσα) και μολύνει ανθρώπους και συμπεριφορές. Οποιοσδήποτε εφησυχασμός αποβαίνει μοιραίος, γιατί οι εκφράσεις – κεφαλές του λαϊκισμού είναι πολλές και μη ορατές. Η αντίθεσή μας στη δημαγωγία, στην κολακεία και στη θωπεία των ελαττωμάτων μας είναι η συνειδητή θέλησή μας να αποκαλύψουμε το προσωπείο του λαϊκισμού και να σταθούμε όρθιοι – και όχι ορθούμενοι – απέναντί του με «λογική και θέληση».

Για να μην επαναληφθούν, λοιπόν, οι πιο μελανές σελίδες της ιστορίας (Ελληνικής και παγκόσμιας), όπου παρανοϊκοί ηγέτες – λάτρεις του λαϊκισμού οδήγησαν με εύπεπτα συνθήματα ολόκληρους λαούς στον παραλογισμό και την καταστροφή, έχουμε υποχρέωση ως λογικά όντα να κάνουμε πράξη την έκκληση του Βίλχελμ Ράιχ:

«Σκέψου σωστά, άκου την εσωτερική σου φωνή που σε ωθεί να κάνεις το σωστό. Κρατάς τη ζωή σου στα χέρια σου. Μην την εμπιστεύεσαι σε κανέναν άλλον και λιγότερο από όλους, στους ηγέτες που εξέλεξες.

Γίνε ο εαυτός σου».