«Φεύγουμε» ή παλεύουμε;

α. «Γιατί βαθιά μου δόξασα και πίστεψα τη γη και στη φυγή

δεν άπλωσα τα μυστικά φτερά μου»

(Α. Σικελιανός)

β. «Κι ολόγυρα απ’ τα τείχη τρέχουμε ζητώντας

 να γλυτώσουμε με την φυγή»

(Κ. Καβάφης)

Απέναντι στις πολυποίκιλες κρίσεις, τους κινδύνους, τις απειλές και τα εμπόδια οι άνθρωποι και οι κοινωνίες διαμορφώνουν δύο στάσεις ζωής – αντιδράσεις: Η πρώτη σχετίζεται με τη φυγή ως επιλογή. Αποφεύγουν να συγκρουστούν με τα δύσκολα, φοβούνται τη μάχη, δειλιάζουν μπροστά στον όγκο των προβλημάτων και αναζητούν την ελπίδα σωτηρίας στη φυγή. Μία φυγή άλλοτε με τη μορφή πανικού και απελπισίας και άλλοτε ως μία ομολογία αδυναμίας και παραίτησης.

Στην αντίπερα όχθη απέναντι στα αδιέξοδα της ζωής και στις αντικειμενικές δυσκολίες ή απρόοπτα διαμορφώνεται μία άλλη στάση ζωής ως απάντηση. Η μη-φυγή. Ο άνθρωπος – υποκείμενο αυτής της στάσης αντιστέκεται, αγωνίζεται, συγκρούεται. Οι αντιξοότητες τον χαλυβδώνουν και ενδυναμώνουν τη θέλησή του για υπέρβαση όλων εκείνων των παραγόντων που υπονομεύουν την πίστη του στη ζωή και την νίκη. Η μη-φυγή είναι μία ένδειξη και μία ομολογία δύναμης και αυτοπεποίθησης.

Η φυγή ως επιλογή ζωής

α.«ἀσπίδι μὲν Σαΐων τις ἀγάλλεται, ἣν  παρὰ θάμνωι,
ἔντος ἀμώμητον, κάλλιπον οὐκ ἐθέλων· αὐτὸν δ᾽ ἐξεσάωσα. τί μοι μέλει ἀσπὶς ἐκείνη;ἐρρέτω· ἐξαῦτις κτήσομαι οὐ κακίω»^­*

(Αρχίλοχος)

β.«Είπες “θα πάγω σ’ άλλη γη, θα πάγω σ’/ άλλη θάλασσα./ Μια πόλις άλλη θα βρεθεί καλλίτερη από αυτή”»

(Κ. Καβάφης)

γ.«Γιατί ποτέ δε λόγιασα το πότε και το πώς,/ μα εβύθισα τη σκέψη μου μέσα στην πάσαν ώρα»

(Α. Σικελιανός)

Μία περιδιάβαση στα εσώτερα δώματα των ανθρώπων της φυγής και της μη-φυγής ίσως θα μάς αποκάλυπτε πολλά και χρήσιμα για τη δική μας στάση. Εξάλλου η ετερογνωσία και η ανθρωπογνωσία συνιστούν τον αναγκαίο όρο για την αυτογνωσία. Οδηγός μας σε αυτήν την αναζήτηση ο Κ. Καβάφης και ο Α. Σικελιανός και κατά περίπτωση άλλοι ποιητές που με τους στίχους τους αναδεικνύουν τη συμπεριφορά της φυγής είτε ως κάτι παροδικό είτε ως μία βιωμένη κοσμοθεωρία.

 

Ο ρίψασπις

Πρώτος ο Αρχίλοχος επιλέγει να εξάρει τη φυγή απ’ τη μάχη αρνούμενος το ηρωϊκό ιδεώδες. Γι’ αυτόν ο ρίψασπις δεν συνιστά μία μορφή δειλίας, αλλά μία κατάφαση της ζωής. Πιστεύει, δηλαδή, πως η «σωτηρία της ψυχής» αξιολογικά είναι υπέρτερη ενός ηρωϊκού θανάτου. Το σπαρτιατικό «Ή ταν ή επί τας» φαίνεται να μην συγκινεί τον πολεμιστή του Αρχίλοχου. Είναι η πρώτη παγκοσμίως αποκήρυξη του πολέμου κι ένας υπόρρητος παιάνας για την ειρήνη και την αξία της ανθρώπινης ζωής. Ίσως είναι από τις λίγες φορές που η φυγή ως στάση ζωής και συνειδητή επιλογή προκρίνεται ηθικά έναντι της μη-φυγής.

Αλήθεια, πώς μπορείς να χαρακτηρίσεις κάποιον δειλό που επιλέγει τη ζωή από τον ηρωϊσμό; Πώς να ακυρώσεις το στίχο του Σολωμού:

«Δεν τό ξερα νά ‘ναι η ζωή μέγα καλό και πρώτο».

Η άλλη πόλη

Μία τάση φυγής διακρίνεται – έστω και με τα καβαφικά σημαινόμενα – και στο ποίημα «Η πόλις». Το ποιητικό υποκείμενο στα αδιέξοδα της ζωής του – που το ίδιο δημιούργησε – επιλέγει τη φυγή για «άλλο τόπο – πόλη» για ανακούφιση. Αδυνατεί να μείνει στον τόπο του και να ανατρέψει τα δεδομένα που τον τυραννούν. Πιστεύει πως η φυγή, ως μία εκδοχή της αλλαγής θα δώσει άλλη προοπτική στη ζωή του. Πιστεύει, δηλαδή, πως η αλλαγή πόλης δεν είναι μία ανομολόγητη αδυναμία αγωνιστικού πνεύματος και καρτερικότητας, αλλά μία ηρωική έξοδος προς κάτι ελπιδοφόρο.

Έτσι πράττουν όσοι αισθάνονται αδύναμοι και ανίκανοι να δώσουν τη μάχη στο δοκιμασμένο πλαίσιο ζωής και να διορθώσουν της «τύχης την καταφοράν». Προτιμούν ως λύση τη φυγή σε άλλο «τόπο» θεωρώντας πως η ευθύνη βαραίνει τους εξωτερικούς αντικειμενικούς παράγοντες και όχι τις δικές τους επιλογές και ανεπάρκειες. Ίσως θα μπορούσε η στάση αυτή να χαρακτηριστεί στρουθοκαμηλισμός, αφού προβάλλουν σε κάτι άλλο τις προσωπικές τους αδυναμίες ή λανθασμένες επιλογές (ο γνωστός μηχανισμός προβολής).

Ωστόσο το αποτέλεσμα της φυγής αυτού του είδους είναι προδιαγεγραμμένο. Ένα νέο αδιέξοδο, μία άλλη ακόμη διάψευση. Κι αυτό γιατί για τη ζωή μας δεν φταίνε πάντα και μόνο οι άλλοι και η εξωτερική πραγματικότητα αλλά ο εαυτός μας.

«Κάθε προσπάθειά μου μια καταδίκη είναι γραφτή…/

Καινούριους τόπου δεν θα βρεις…/ Η πόλις θα σε ακολουθεί./ Πάντα στην πόλι αυτή θα φθάνεις. Για τα/ αλλού – μην ελπίζεις – δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό./ Έτσι που τη ζωή σου ρήμαξες εδώ/ στην κώχη τούτη τη μικρή, σ’ όλην τη/ γη την χάλασες»

(«Η πόλις», Κ. Καβάφης)

Η μη φυγή

«Γιατί δεν είπα: “Εδώ η ζωή αρχίζει, εδώ τελειώνει”»

(Α. Σικελιανός)

Υπάρχουν, όμως, και άνθρωποι που στα δύσκολα δεν «τα παρατάνε» ή δεν το «βάζουν στα πόδια», αλλά επιλέγουν μία «ηρωική πτώση» ή ήττα παρά μια «άτιμη» φυγή. Είναι οι αγωνιστές της ζωής, οι επίμονοι και υπομονετικοί. Είναι εκείνοι που χαρακτηρίζονται από υψηλό δείκτη αυτογνωσίας και αυτοπεποίθησης. Θεωρούν πως ο άνθρωπος καταξιώνεται μόνον όταν αντιπαλεύει τα αρνητικά της μοίρας και της ζωής και δεν υποκύπτει εύκολα στους νόμους της αναγκαιότητας. Αισθάνεται ελεύθερος εναντιούμενος στα αδιέξοδα και στα απρόοπτα της ζωής και αποφεύγει τη λύση της φυγής. Δεν υποκύπτει, δεν συμβιβάζεται. Παλεύει και ξαναδοκιμάζει τις δυνάμεις τους απέναντι στις αντιξοότητες. Ίσως να γνωρίζει – όπως ο Σίσσυφος – ότι στο τέλος θα αποτύχει… Αλλά προσπαθεί.

Ο άνθρωπος της μη-φυγής είναι το αντίπαλο δέος του ριψάσπιδος που πολλές φορές δείχνει ανυπακοή ακόμη και στα θέσφατα της αναγκαιότητας, ακυρώνοντας τη γνωστή θέση του Έγελου πως «Η υποταγή στην αναγκαιότητα είναι η προϋπόθεση της ελευθερίας». Δεν πρόκειται για ένα παράλογο πείσμα, αλλά για μία διανοητική επιλογή με την επικουρία της δυνατής θέλησης.

«να που και πάλι αναπηδά στη δίψα μου η πηγή,/

πηγή ζωής, χορευτική πηγή, πηγή χαρά μου…/μα “Αν είν’ η μέρα βροχερή, σέρνει πιο πλούσιο φως”»

(Α. Σικελιανός)

Οι άνθρωποι της μη-φυγής διακρίνονται από μία αισιόδοξη αντίληψη για τη ζωή. Πιστεύουν ακράδαντα πως η ζωή με όλες τις δυσχέρειες ή και απογοητεύσεις που μπορεί να κρύβει θα πρέπει να αντιμετωπίζεται από τον άνθρωπο με θετική διάθεση και αισιοδοξία. Ο φόβος, η παραίτηση και η φυγή δεν είναι στις επιλογές τους. Αντίθετα προκρίνουν την ενεργητικότητα και την άντληση χαράς ακόμη κι από τις δυσκολίες της ζωής. Πιστεύουν πως η ζωή και με τις δύο εκφάνσεις της συνιστά κίνητρο για αγώνα και προσπάθεια υπέρβασης των εγγενών αρνητικών στοιχείων της ανθρώπινης φύσης.

«να που κι ο μέγας θάνατος μου γίνηκε αδελφός»

Ίσως αυτή η ποιητική αναφορά του Σικελιανού να καταδεικνύει και την εσώτερη διάθεση και βιοθεωρία των ανθρώπων της μη-φυγής. Η αποδοχή του θανάτου όχι ως κάτι που προκαλεί την παραίτηση και το φόβο, αλλά ως κάτι που δοκιμάζει το «ύψος» του ανθρώπου. Η ακραία εκδοχή αδελφοποίησης με το θάνατο αποκαλύπτει την ψυχική δύναμη του ανθρώπου να αναμετρηθεί με το πεπρωμένο του.

Η περίπτωση του Έκτορα

Στην πιο σημαντική στιγμή της Ιλιάδας, στη μονομαχία Έκτορα και Αχιλλέα, ο Έκτορας αν και διαισθανόταν την ήττα του φανερά δηλώνει πως δεν θα τραπεί σε φυγή για να διασωθεί. Έτσι συγκρούεται με τη μοίρα του, την προκαλεί και στο τέλος πεθαίνει «Έντιμα». Έτσι στο ηρωικό έπος διασώζεται τόσο το ηρωικό ιδεώδες της εποχής του Ομήρου, όσο και η ανθρώπινη πλευρά των ηρώων – στο βαθμό που ο ίδιος ο Έκτορας ομολογεί πως πριν προσπάθησε να αποφύγει τη μονομαχία.

«Ο Έκτωρ πρωτομίλησεν: “Εμπρός σου δεν θα φύγω,/

Πηλείδη, πλέον ως προτού, που/ ολόγυρα εις τα τείχη/ τρεις μ' εκυνήγησες φορές, και/ αντίκρυ εις την ορμήν σου/

να μείνω δεν ετόλμησα· τώρα η ψυχή μου

θέλει αντίμαχα να σου στηθώ· θα πέσεις ή/ θα πέσω…/

Δεν φεύγω εγώ…/ Και η μοίρα τώρα μ' έπιασεν.

Αλλά/ χωρίς αγώνα/ άδοξα δεν θα πέσω εγώ…”»

(Ιλιάδα, ραψωδία Χ, στ.  250…)

Η φυγή προς τα εμπρός

Ωστόσο τις θεωρητικές διαμάχες ανάμεσα στις στάσεις ζωής «τη φυγή» και τη «μη-φυγή» τις συνθέτει και τις υπερβαίνει μία άλλη στάση ζωής που προβάλλεται ως προτροπή με αποδέκτες τόσο τα άτομα, όσο και τις κοινωνίες ή ακόμη και λαούς, η «φυγή προς τα εμπρός».

Η στάση αυτή ως προτροπή και πρόταγμα βρίσκεται στη φαρέτρα τόσο των πολιτικών όσο και των ψυχολόγων. Ως προτροπή υπονοεί τον απεγκλωβισμό μας από μία νοσηρή κατάσταση του παρελθόντος ή και του παρόντος που δρα ανασταλτικά στην ατομική πρόοδο και την κοινωνική ευημερία. Ως πρόταση προβάλλει εμφαντικά την ανάγκη μιας διαφορετικής πορείας με στόχο το μέλλον και τις προοπτικές που αυτό εμπεριέχει. Γι’ αυτό  πολλά κόμματα  - φιλελεύθερα και δημοκρατικά – θέλοντας να δώσουν όραμα και ελπίδα για μια νέα πορεία στην πολιτική ζωή διακηρύσσουν τη «φυγή προς το μέλλον».

Δεν είναι δε, λίγες οι φορές που οι πολιτικοί – με αρκετή δόση συνθηματολογίας – θέτουν το εκλογικό σώμα μπροστά στο δίλημμα: «Επιστροφή στο παρελθόν» ή «Φυγή στο μέλλον». Εννοείται πως το παρελθόν ή και το παρόν τα διανθίζουν με στοιχεία συντηρητισμού που τρέφει την αναποτελεσματικότητα και διαβρώνει τις δημιουργικές δυνάμεις του τόπου. Αντίθετα το σύνθημα «φυγή προς τα εμπρός – μέλλον» παραπέμπει στην ελευθερία και στην πραγμάτωση όλων εκείνων των στοιχείων και στόχων ενός λαού που βρίσκονται «εν υπνώσει» λόγω των συντηρητικών ιδεών ή των ξεπερασμένων νόμων, θεσμών ή και αντιλήψεων για τη ζωή και την κοινωνική λειτουργία.

Έτσι το σύνθημα – πρόταση «Φυγή  προς τα εμπρός» αποκτά ένα θετικό πρόσημο, δρα απελευθερωτικά και ενεργοποιεί τα υγιή στοιχεία ενός ατόμου, μιας κοινωνίας ή ενός λαού, όπως: τη φαντασία, τη δημιουργικότητα, τη θέληση, την επιμονή και την αποφασιστικότητα. Ένα σύνθημα και μία πρόταση ζωής που χωρίς να αρνείται τα υγιή στοιχεία του παρελθόντος και του παρόντος προτείνει τη διακινδύνευση στις άγνωστες στοές του μέλλοντος αλλά πολύ ελπιδοφόρες.

Εξάλλου ο Rex Warmer το είπε καθαρά:

«Ένα μέρος του παρελθόντος πεθαίνει κάθε στιγμή και η θνησιμότητά του μάς μολύνει, αν προσκολληθούμε σε αυτό με υπερβολική αγάπη…»

 

Σημειώσεις:

­*  Με την ασπίδα μου κάποιος Σάϊος, το/ ξέρω αγάλλεται./ Ήταν όπλο αψεγάδιαστο, κι εγώ την/ εγκατέλειψα πλάϊ στο θάμνο,/ όμως δεν το θελα. Έσωσα τη ζωή μου./  Τι με νοιάζει πια η ασπίδα εκείνη; Ώρα/ καλή.

­­**  Οι στίχοι του Α. Σικελιανού είναι από το ποίημά του «Γιατί βαθιά μου δόξασα», (Λυρικός βίος).