ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΛΕΞΕΙΣ: H επιβίωση του αρχαίου λόγου στην νεοελληνική γλώσσα

«Έστι δε αρχή της λέξεως το ελληνίζειν»

(Αριστοτέλης)

Μία από τις συντεταγμένες του γλωσσικού μας προβλήματος– που ταλαιπώρησε πολύ την κοινωνία μας– είναι κι αυτή που σχετίζεται με την θέση – ρόλο της αρχαιοελληνικής γλώσσας στο καθημερινό μας λεξιλόγιο. Οι γλωσσαμύντορες υπερασπίζονται με πάθος τον δεσπόζοντα ρόλο της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στο νεοελληνικό μας λόγο.

Από την άλλη πλευρά οι νεοελληνιστές υποστηρίζουν πως πρέπει να δώσουμε ευκαιρίες και στον νεοελληνικό λόγο στην δημιουργία ακόμη και νέων λέξεων. Η εξέλιξη είναι γι’ αυτούς συμπαντικός νόμος και η γλώσσα δεν μπορεί και δεν πρέπει να αποτελέσει εξαίρεση.

Ωστόσο οι απολυτότητες είναι βλαπτικές και πνευματοκτόνες. Ιδιαίτερα στο θέμα του ρόλου – θέσης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στο νεοελληνικό μας λόγο οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε την παραπάνω διαμάχη με σοβαρότητα και επιχειρήματα. Κάποια διέξοδο στην συζήτηση – διαμάχη αυτή θα μας δώσει το κεφάλαιο των σύνθετων λέξεων όπου η κυριαρχία της αρχαιοελληνικής γλώσσας.

Στις περισσότερες σύνθετες λέξεις ως α΄ ή β΄ συνθετικό χρησιμοποιείται η ρίζα ή το θέμα της αρχαιοελληνικής γλώσσας. Τα παρακάτω παραδείγματα καταδεικνύουν περίτρανα τον ηγεμονικό της ρόλο στο σύγχρονο  καθημερινό μας λεξιλόγιο. Στα παραδείγματα ακολουθείται η αλφαβητική σειρά και στην παρένθεση παρατίθενται μερικά παράγωγα της κυρίαρχης έννοιας – ρήματος.

Α. « Oι αιχμάλωτοι πολέμου προστατεύονται από το διεθνές δίκαιο» // «Η ιδιωτικοποίηση της ΔΕΗ δεν αποτελεί και πανάκεια για την οικονομική επιβίωσή της» (αιχμάλωτος/ πανάκεια).

Ι. Η λέξη *αιχμάλωτοι ετυμολογικά πηγάζει από το *αιχμή + αλωτός < αλίσκομαι= συλλαμβάνομαι από τον εχθρό(Εάλω η πόλις, αιχμαλωσία, άλωση, ευάλωτος).

ΙΙ. Η λέξη *πανάκεια προέρχεται από το *παν + άκος < ακέομαι= θεραπεύω. Πανάκεια σημαίνει παντοθεραπεία. Το άκος = ίαση, θεραπεία(ανήκεστος).

Β. «Η ψήφιση του νομοσχεδίου κρίνεται χρονοβόρα» // «Τα πραγματικά συμβάντα διαψεύδουν τον κατηγορούμενο και επιβαρύνουν την θέση του»(Χρονοβόρα, σημασία).

Ι. Η λέξη  *χρονοβόρα ετυμολογικά προέρχεται από το *χρόνος + βόρα <  βιβρώσκω = αναλίσκω, τρώγω (βρώσις, βορά, βρώσιμος).

ΙΙ. Η λέξη *συμβάντα προέρχεται από το *συν+βάντα = ουδέτερο μετοχής του βαίνω, έβην= βας,βάσα,βαν=πηγαίνω,βαδίζω(άβατο,βάση,βαθμός,βήμα,βωμός).

Γ. «Η γραμματοσειρά που προτιμήθηκε είναι η καλύτερη» // «Η γαιοκτησία προστατεύεται από το νόμο» (γραμματοσειρά, γαιοκτησία).

Ι. Η λέξη  *γραμματοσειρά απορρέει από το *γράμμα = γέγραμμαι, παρ. του γράφω-μαι + σειρά(γραπτός, γραφιάς, γράψιμο, γραφή).

ΙΙ. Η λέξη *γαιοκτησία απορρέει από το *γαία = γη + κτώμαι (υπόγειο, γεωγραφία, γήπεδο).

Δ. «Η δοκησισοφία είναι γνώρισμα των ημιμαθών» // «Από φέτος λειτουργεί στην  πόλη  μας το τμήμα διαιτολογίας» (δοκησισοφία, διαιτολογίας).

Ι. Η έννοια  *δοκησισοφία = η ψευδαίσθηση μιας ορθής άποψης/το γνώρισμα αυτού που νομίζει πως είναι σοφός προέρχεται από το *δόκησις < δοκέω= νομίζω + σοφός (δόξα, δόκιμος, δόγμα).

ΙΙ. Η λέξη *διαιτολογία ετυμολογείται από το *δίαιτα< διαιτώμαι = τρέφομαι, ζω +λογία < λέγω (διαιτητής, ενδιαίτημα διαιτητικός, .λιτοδίαιτος).

Ε. «Ο ασθενής πήρε εξιτήριο από το νοσοκομείο» //«Ο Γιώργος αγόρασε ένα αγωνιστικό ποδήλατο»(εξιτήριο, ποδήλατο).

Ι. Η λέξη *εξιτήριο πηγάζει από την πρόθεση *εξ+ιτήριο < είμι= έρχομαι, ίτε, β΄ πληθυντικού(ιταμός, απρόσιτος, ανεξίτηλος).

ΙΙ. Το *ποδήλατο ως λέξη προέρχεται από τη σύνθεση του *πους= πόδι + ήλατο < ελαύνω = προχωρώ (τροχήλατο, παρέλαση, κωπηλάτης, ξενηλασία).

Ζ. «Oι σχέσεις των δύο φύλων οφείλουν να στηρίζονται στη λογική της συμπλήρωσης και όχι της διάξευξης»//«Η επιχείρηση κρίθηκε ζημιογόνος γι αυτό και ανέστειλε την λειτουργία της» (διάζευξη, ζημιογόνος).

Ι. Η λέξη *διάζευξη προέρχεται από το * διά + ζεύξη < ζεύγνυμι= συνδέω, ενώνω (ζεύγμα, ζευγάς, ζευγολάτης, ζεύγος).

ΙΙ. Η λέξη *ζημιογόνος προέρχεται από το *ζημία<ζημιόω-ούμαι+γόνος< γίγνομαι (ζημιά, ζημίωμα, επιζήμιος,αζημίωτο).

Η. «Η αποτυχία της ομάδας στο μουντιάλ ήταν προϊόν της ηττοπάθειας των παικτών της» // «Το αφήγημα της αντιπολίτευσης για τις παρακολουθήσεις της ΕΥΠ δεν έφθειρε πολιτικά την κυβέρνηση» (ηττοπάθεια, αφήγημα).

Ι. Η  *ηττοπάθεια ως όρος πηγάζει από το *ήττα < ηττάομαι = χάνω + πάθεια < έπαθον < πάσχω (αήττητος, ήττα, ηττημένος).

ΙΙ .Η λέξη *αφήγημα προέρχεται από το *από + ήγημα < ηγούμαι= προπορεύομαι, νομίζω είμαι αρχηγός (αφηγητής, ηγεμόνας, ηγεμονία, ανεκδιήγητος).

Θ. «Το πεύκο ανήκει στα αειθαλή δέντρα» // «Η προσπάθειά του κρίθηκε από την αρχή ως θνησιγενής»(αειθαλή, θνησιγενής).

Ι. Το επίθετο *αειθαλή προέρχεται από το *αεί=πάντοτε+θάλλω= ανθοφορώ (ετεροθαλής, θαλερός).

ΙΙ. Το επίθετο *θνησιγενής ετυμολογείται από το *θνησι < θνήσκω = πεθαίνω = + γενής < γεννώ – γίγνομαι (θνητότητα, θνησιμότητα, θνητός).

Ι. «Ο ασθενής κατέληξε από ανίατη ασθένεια» // «Η τέταρτη σταυροφορία ήταν μοιραία για το Βυζάντιο» (ανίατη, σταυροφορία).

Ι. Ο όρος *ανίατη = αγιάτρευτη είναι σύνθεση του α (στερητικό) + ν (ευφωνικό)+ *ιατή < ιάομαι = θεραπεύομαι (ιατρός, ίαση, ίαμα…).

ΙΙ. Η λέξη *σταυροφορία προέρχεται από το *σταυρός<ίστημι= στέκομαι + *φορία<φέρω (στασίδι, σταθμός, στάση, στατικότητα ).

Κ. «Η οσφυοκαμψία δυσκολεύει το βάδισμα του ανθρώπου» // «Η πατροκτονία συνιστά ένα ποινικό και συνάμα ηθικό αδίκημα»(οσφυοκαμψία/πατροκτονία).

Ι. Η έννοια *οσφυοκαμψία προέρχεται από το ουσιαστικό *οσφύς + καμψία < κάμπτω (κάμψη, καμπύλος, καμπή).

ΙΙ. Ο όρος *πατροκτονία πηγάζει από το *πατήρ+ κτονία < κτείνω = σκοτώνω (μητροκτονία, κτόνος, λιμοκτονία).

Λ. «Πολλοί ομιλητές χαρακτηρίζονται από αμετροέπεια» // «Οι προσπάθειές του αποδείχτηκαν αλυσιτελείς»(αμετροέπεια/ αλυσιτελείς).

Ι. Η λέξη *αμετροέπεια προέρχεται από το στερητικό α+μέτρο+έπος< είπον = λέγω(λέξη,ρήση,ρητό,νηπιαγωγός=νη+έπος+αγωγός).

ΙΙ. Ο όρος *αλυσιτελείς= ανώφελοι πηγάζει το στερητικό α + λύσις < λύω + τέλος (λύτης, λύση...).

M. «H πρεσβυωπία είναι μία συνηθισμένη πάθηση των ματιών»//«Η συνεχής μεμψιμοιρία χαρακτηρίζει τα ηττοπαθή άτομα»(πρεσβυωπία/ μεμψιμοιρία).

Ι  .Η έννοια *πρεσβυωπία προέρχεται από το πρέσβυς + ωψ < όψομαι < οράω (όμματα, ορατός, όψη, είδωλο).

ΙΙ. Η λέξη *μεμψιμοιρία= η συνεχής γκρίνια για την μοίρα μας προέρχεται από το μέμψι < μέμφομαι= κατηγορώ+ μοίρα (μομφή, μεμπτός, άμεμπτος).

Ν. «Το νομισματοκοπείο ρυθμίζει τα σχετικά με την εκτύπωση των νομισμάτων» // «Ο υπουργός επιθεώρησε το ναύσταθμο»(νομισματοκοπείο/ναύσταθμος).

Ι. Η λέξη *νομισματοκοπείο προέρχεται από το νόμισμα < νομίζω + κοπείο< κόπτω (το *νομίζω<νόμος<νέμω).

ΙΙ. Ο όρος *ναύσταθμος προέρχεται από το ουσιαστικό ναυς + σταθμός<ίστημι (ναύτης, νεώριον, νησί, νήσσα).

Ξ . «Το επάγγελμα του ξεναγού συμβάλλει καθοριστικά στον ποιοτικό τουρισμό» // «Οι ξυλουργοί γνωρίζουν πολύ καλά την ποιότητα του ξύλου» (ξεναγός/ ξυλουργοί).

Ι. Η έννοια *ξεναγός κατάγεται από το ξένος+αγός<άγω(ο όρος *ξένος ήταν ευρέως γνωστός στην αρχαία γλώσσα και σήμανε τον φιλοξενούμενο που ήταν ιερό πρόσωπο «Ξένιος Ζευς» / ξεναγέτης, ξένιος, ξενιστής, φιλόξενος).

ΙΙ. Η λέξη *ξυλουργός προέρχεται από το ξύλο+έργον< ξυλουργέω, ξυλεύομαι (ξύλινος, ξυλένιος, ξυλοκόπος).

Ο. «Οι μυστικές υπηρεσίες αποκάλυψαν τους συνωμότες κατά της δημοκρατίας» // «Ο στρατός των αντιπάλων υπέστη πανωλεθρία στο πεδίο της μάχης»(συνωμότες/ πανωλεθρία).

 Ι. Η λέξη *συνωμότες προέρχεται από το συν+ωμότης<όμνυμι=ορκίζομαι(συνωμοσία,ανωμοτί,εξωμότης,ορκωμοσία).

    ΙΙ. Η λέξη *πανωλεθρία προέρχεται από το παν + ωλεθρία < όλλυμι-μαι = καταστρέφομαι (όλεθρος, ολετήρ, απώλεια).

 Π. «Ο ναρκισσιστής χαρακτηρίζεται από ωραιοπάθεια» // «Στις μέρες μας πληθαίνουν τα φαινόμενα βιαιοπραγίας»(ωραιοπάθεια/ βιαιοπραγία).

 Ι. Η έννοια *ωραιοπάθεια προέρχεται από το ωραίος + πάθεια < έπαθον < πάσχω= παθαίνω (ευπαθής, προσπάθεια, πάθος, πάθημα).

 ΙΙ. Η λέξη *βιαιοπραγία προέρχεται από το βίαιο + πραγία < επράγην < πράττω (πρακτικός, άπραγος, πράξη, πράγμα).

  Ρ. «Οι ρηξικέλευθες ιδέες φοβίζουν πολλούς συντηρητικούς» // «Ο συνήγορος υπεράσπισης προς επίρρωση των επιχειρημάτων του παρουσίασε έγγραφα και σχετικές επιστολές»  (ρηξικέλευθες/ επίρρωση).

 I. Το επίθετο *ρηξικέλευθος= καινοτόμος πηγάζει από το ρήξι < ρήγνυμι= σχίζω, τέμνω+ κέλευθος = μονοπάτι, δρόμος (ρήξη, ράγισμα, αρραγής, διαρρήκτης).

 ΙΙ. Η λέξη  *επίρρωση= ενίσχυση προέρχεται από το επί + ρώση < ρώννυμι= ενισχύω, δυναμώνω (ρώμη, ρωμαλέος, εύρωστος, άρρωστος).

 

  Σ. «Οι πυροσβέστες ασκούν ένα επικίνδυνο επάγγελμα» //«Πολλοί προτείνουν λόγω οικονομικής κρίσης μία νέα σεισάχθεια»(πυροσβέστες/ σεισάχθεια).

Ι. Η λέξη *πυροσβέστης προέρχεται από την λέξη πυρ + σβέστης < σβέννυμι= σβήνω (σβεστήρας,  σβήστρα, άσβεστος).

ΙΙ. Η λέξη *σεισάχθεια προέρχεται από τη λέξη *σεις < σείω =σηκώνω+ άχθος= βάρος, χρέος(σεισμός, σεισμικότητα, διάσειση).

Τ. «Το θέμα έχει πολλές συντεταγμένες» // «Ο πρωτότοκος στο παραδοσιακό δίκαιο είχε πολλά δικαιώματα»(συντεταγμένες/πρωτότοκος).

Ι. Η λέξη *συντεταγμένες προέρχεται από το συν + τεταγμένες < τέταγμαι < τάττομαι - τάσσω (τάγμα, ταγός, τάξη, υποταγή).

ΙΙ. Η λέξη  *πρωτότοκος πηγάζει από το πρώτο + τόκος < έτεκον < τίκτω = γεννώ(τέκνο, τέχνη).

Υ. «Ο δήμαρχος της πόλης μας προέβη στην συντήρηση του παλιού υδραγωγείου»//«Η υφαντουργία αποτελεί έναν δυναμικό κλάδο της εθνικής οικονομίας»(υδραγωγείο/ υφαντουργία).

I. Η λέξη *υδραγωγείο προέρχεται από το *ύδωρ+αγωγός<άγω.Η ρίζα υδρό<ύδωρ συναντάται σε πολλά σύνθετα, όπως: υδρατμός, υδρογόνο, υδραυλικός, υδρόβιος, υδατάνθρακας…(για τους αρχαίους νηρόν ύδωρ= φρέσκο νερό, ενυδάτωση, λειψυδρία).

ΙΙ. Η έννοια  *υφαντουργία προέρχεται από το υφαντό < υφαίνω + έργο(ύφανση, υφαντήριο, ύφασμα, υφάδι, ύφος).

Φ. «Το φασματοσκόπιο βοηθά στην ανάλυση της σύστασης του φωτός» // «Ο Γιώργος ένιωσε μία άφατη χαρά από το δώρο που του χάρισαν» (φασματοσκόπιο/ άφατη).

 Ι. Το ουσιαστικό  *φασματοσκόπιο είναι σύνθετο των λέξεων φάσμα<πέφασμαι<φαίνομαι+σκόπιο<σκοπέω= εξετάζω – προσέχω (άφαντος, φανερός, φαεινός, φως, φανάρι, φασματικός).

 ΙΙ. Το επίθετο *άφατη είναι σύνθεση του στερητικού α + φάτη < φημί =λέγω,ισχυρίζομαι(φημολογία,πολύφημος,προφήτης,αφασία).

X. «Τα ΜΜΕ εγκαλούνται για την χειραγώγηση των μαζών» //«Οι καταχραστές του δημοσίου χρήματος τιμωρούνται αυστηρά»(χειραγώγηση/ καταχραστές).

Ι. Η λέξη *χειραγώγηση είναι σύνθετη από το χειρ+αγώγηση<άγω. Η αρχαία ελληνική λέξη* χειρ απαντάται ως α΄ ή β΄ συνθετικό σε πολλές νεοελληνικές λέξεις, όπως: χειραφέτηση,χειρονομία,λαθροχειρία,αυτόχειρας,χειριστικός,εργόχειρο.

ΙΙ. Το ουσιαστικό *καταχραστές είναι σύνθεση των κατά + χραστές<χρώμαι= χρησιμοποιώ (χρήμα, χρήσιμος, χρέος, άχρηστος).

Ψ. «Ο μαθητής υπήρξε άψογος στη δοκιμασία των εξετάσεων» // «Οι ψευδολογίες αποτελούν εργαλείο για την παραπλάνηση της κοινής γνώμης» (άψογος/ ψευδολογίες).

Ι. Η λέξη *άψογος προέρχεται από το στερητικό α + ψόγος < ψέγω = κατηγορώ, επικρίνω(ψεγάδι, αψεγάδιαστος).

ΙΙ. Η έννοια  *ψευδολογίες είναι σύνθεση των ψευδο < ψεύδομαι = λέω ψέματα+ λογίες < λέγω(ψέμα, διάψευση, ψεύδος, ψεύτης, ψευδαίσθηση).

Ω. «Ο υπάλληλος χαρακτηρίστηκε ως αργυρώνητος και απολύθηκε»//«Στον πόλεμο χρησιμοποιούνται προωθητικοί πύραυλοι»(αργυρώνητος/ προωθητικοί).

Ι. Η λέξη *αργυρώνητος= αυτός που εξαγοράζεται από το αργύριο= χρήμα, είναι σύνθεση των όρων αργύριο =χρήμα + ωνητός < ωνούμαι = εξαγοράζω ,διαφθείρω ( ωνητός, ώνια, τελώνης).

ΙΙ. Το επίθετο  *προωθητικούς είναι σύνθεση των όρων προ + ωθητικούς <ωθώ-ούμαι = σπρώχνω-ομαι (ώθηση, ωστικός, ώσμωση, έξωση).

Η παράθεση και ανάγνωση των παραπάνω ενδεικτικών παραδειγμάτων στοχεύει στην κατάδειξη του γεγονότος πως η καρδιά της αρχαιοελληνικής γλώσσας πάλλεται στις λέξεις της καθημερινής μας επικοινωνίας και δεν είναι ένα ξένο σώμα που λειτουργεί ως ξενιστής. Γι’ αυτό οφείλουμε με σεβασμό να αντιμετωπίζουμε αυτήν την λειτουργία της αρχαίας γλώσσας και να μην οδηγούμαστε σε αναιτιολόγητες «λεκτικές ξενηλασίες».

Κανείς βέβαια δεν επιθυμεί μία ανιστόρητη και  επιστροφή σε άγονους τύπους του παρελθόντος και σε μία στείρα γλωσσική διδασκαλία κειμένων του αρχαίου λίγου εις βάρος του νοήματος και των ιδεών. Ωστόσο είναι πνευματικά ωφέλιμο να χρησιμοποιούμε τις λέξεις που είναι «το όχημα – ένδυμα» της σκέψης μας (σημαίνον/σημαινόμενον).

  Η ορθογραφία και η ετυμολογία των λέξεων δεν μας βοηθά μόνον να ερμηνεύσουμε σωστά την ιστορική εξέλιξη της γλώσσας μας αλλά και την πνευματική μας πορεία(Γλώσσα – Λέξεις/Σκέψη).

 Τα παραδείγματα είναι άφθονα και μία περιήγηση στον θαυμαστό κόσμο των λέξεων θα μας διδάξει πολλά για το περιεχόμενο και την καταγωγή τους. Ο Αντισθένης το είπε καθαρά: «Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις».

Άναυδος<αυδή=φωνή,ομήγυρη<αγείρω,ετυμηγορία<έτυμο=αληθινό,αψίδα<άπτω, βέβηλος<βαίνω,έμβλημα<βάλλω,βουλευτής<βουλεύομαι,δειλός<δέδοικα,καθήκον<ήκω, ένεση<ίημι,κατάκοιτος<κείμαι,λαχείο<λαγχάνω,λήθαργος<λανθάνω,μνημόσυνο<μιμνή-σκω, ιστορία<οίδα, ιδεατός<οράω, πειστικός<πείθω, πτώμα<πίπτω, πλωτός<πλέω, ρευ-στός<ρέω, στόλος<στέλλω, τμήμα<τέμνω, θεμέλιο<τίθημι, επίτευγμα<τυγχάνω, φέρε-τρο<φέρω.

Ας μην αφεθούμε, λοιπόν, στην οργουελική μέθοδο όπου το αυταρχικό καθεστώς με την μείωση των λέξεων στόχευε στην συρρίκνωση της σκέψης των πολιτών. Ίσως τα λόγια του Βένερ Χάιζενμπεργκ θα έπρεπε να διδάσκονται ως «ευαγγέλιο» και ιδιαίτερα σε εκείνους που εύκολα καταφεύγουν στην χρήση ξενικών όρων. Γιατί άραγε; Μας τελείωσαν οι ελληνικές λέξεις;

«Η θητεία μου στην αρχαία ελληνική γλώσσα υπήρξε η σπουδαιότερη πνευματική μου άσκηση. Στην γλώσσα αυτή υπάρχει η πληρέστερη αντιστοιχία ανάμεσα στην λέξη και στο εννοιολογικό της περιεχόμενο».(σημαίνον/σημαινόμενον)

Εξίσου, όμως, σημαντική θεωρείται και η ομολογία του γνωστού μουσικού Ζαν-Μισέλ  Ζαρ:

«Αγαπώ πολύ την Ελλάδα, έχω μάλιστα σπουδάσει αρχαία ελληνικά στο σχολείο και μου αρέσει πολύ να εντοπίζω ποιες λέξεις που χρησιμοποιούμε προέρχονται από την γλώσσα μας και να βρίσκω μετά την ετυμολογία  τους. Σε ένα οξύμωρο σχήμα δύο στοιχεία φαινομενικά αντιθετικά συνδυάζονται για να προκύψει κάτι αναπάντεχα αληθινό»,(«BHMAgazino»,4/12/2022).

 Οι σύνθετες λέξεις,λοιπόν,είναι το όχημα του αρχαιοελληνικού λόγου στην λεωφόρο της νεοελληνικής μας γλώσσας και μάς προστατεύουν από αυτό που ένιωσαν οι "Ποσειδωνιάται", όταν συνειδητοποίησαν την γλωσσική τους αλλοτρίωση.

 "Και πάντα μελαγχολικά τελείων η γιορτή τους / Γιατί θυμούνταν που κι αυτοί ήσαν Έλληνες-/...και τώρα πώς εξέπεσαν,πώς έγιναν, // να ζουν και να ομιλούν βαρβαρικά/βγαλμένοι-ω συμφορά!-απ τον Ελληνισμό!"( "Ποσειδωνιάται",Κ.Καβάφης)

  

             * Στη στήλη αυτή "ΓΛΩΣΣΟδρόμιον" θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.